CENA 5,00 zł (w tym 5%VAT) Nr 2 (517) luty 2018 ROK FRANCISZKA KRĘCKIEGO ULTURA OK ZAŁOZENIA 1963 5 VI f \ Vi 977023890490602 Zaprenumeruj „Pomeranię" na 2018 rok w Zrzeszeniu Kaszubsko-Pomorskim Przysł.: t Pödkôr-biac sa, vr.pf'pochlebiać'. Ön sa ji pödkôrbiô (Lubiana, Lipusz, Kościerzyna), s. 136 Anatomio: - krzebt, -a, -u, m, 1. 'grzbiet, plecy' (pn., śr., niekiedy Ko-ścierskie). Zob. chrzebt, chrzebiet. Opowiadanie obliczone na nabieranie słuchaczy (Lipusz): „Jô szedł przez möst, gdze sa w stawie wöda pôlëła", na co należy odpowiadać: „To möże bëc, bö jô widzôł, jak dzys na rënku sprzedôwelë rëbë, co miałë krzebtë spôloné", s. 270 LUBIANA WII TOMIE Pözwë: - Kamroczi, -ków, plt 'nazwa pola nad Jeziorem Garczyńskim pod Lubianą, s. 129 - kaszëbski, adj. 'kaszubski', w odniesieniu do kaszubszczy-zny: 'swojski, domowy, miejscowy, skromny'. Kaszubsko Zemia - nazwa pola pod Lubianą w pow. kościerskim), s. 147 Anatomio: - jikro, -a, n, 1. 'łydka. Ta z tima grëbima jikrama. Przezwisko: Szatan bez jikrów. Odm.: ikro (Lubiana), s. 105 Frazeologio, zwrotë i przësłowia, przërównania: - kapusta, -ë, f 'kapusta'. Zwroty i przysł.: groch z kapustą. Przeńc bez kapusta - 'zajść w ciążę'; Öna przeszła bez kapusta (Lubiana), s. 134 34 POMERANIA 018 - kóń, könia, m, 1. 'koń. Narowisti kóń. Kuczersczi... robó-cy... furmańsczi kóń. Włożëc sla na könia. Zaprzic könie w wóz. Rozebrać konia - 'zdjąć z konia uprząż'. Pójic (pn) konia - nałożyć uzdę koniowi". Zwroty: odebrać koniowi ówsa - 'ukarać kogo'. Konie robie - o wełnie podczas suka-nia, czyli skręcania poszczególnych nitek: 'plątać się' (Lubiana), s. 195/196 -kura, -ë, f, 1. 'kura, Gallus gallus". Porównania, zwroty i przysłowia: Kura, znosząc jajko, gdacze, przekazując różne informacje. Kiedy indziej radzi gospodarzowi, co ma sobie kupić za jajko: Za te jôjka kiipta sobie gospodarstwo (śr), albo prosi go, żeby i o niej raz pomyślał i sprawił jej obuwie: Bôso chodzą, jôjka niosą, kup mie bôtë, gôspôdôrz (Lipusz), s. 300/301 Jôda, brzôd: - kasper, -spra, m, 1. 'placek pieczony na rënkach, czyli fajerkach' (Lubiana), zob. rënkôcz, kurpócz w znacz. 3., s. 143 Sprzat, nôrzadza: - klëczka, -czi, f, 5. 'żelazne okucie tzw. przednich skrat u wozu, przez które przechodzi koniec rozwory i gwóźdź ruchomy'. Odm. (Lubiana): kłeczka. Zob. kukówka, s. 163 - köza, -ë, f, 5. 'rodzaj małego niewodu'. Kozą łowią w rzéce abó wedle brzegu jęzora (Lubiana, Łączyńska Huta, Chmielno, Sianowo, Żukowo), s. 222/223. Zob. bródzka. Zabawę, bawidła: - kot, -a, m, 1. 'kot'. Pl. kötë. Zwroty: 4. kötë cygnąc - 'zabawa rozpowszechniona wśród pasterzy polegająca na tym, że dwie partie z dwóch odrębnych wiosek ciągną linę do siebie przez strumyk, rów lub miedzę'. Partia puszczająca linę przegrywa (Lubiana), s. 218/219 - kulacz, -a, m, 1. (Lubiana) zob. krąg w znacz. 3. Kulacza grac, s. 294 - krąg, kraga m, 3. 'dysk'. Krąg wycięty w drzewie zwykle grabowym, używany w rozpowszechnionej niegdyś grze zwanej kręg z môla. Na drodze ustawiały się dwie równe grupy kradżelników, np. mężczyźni żonaci przeciwko nieżonatym lub mężczyźni z jednej połowy wsi przeciwko drugiej połowie. Niekiedy w grze brały udział kobiety. Jedna grupa nacierała, druga się cofała. Do miejsca, gdzie krąg padł, posuwała się grupa zwycięzców, zdobywając pole dla siebie. Dobiwała 'odnosiła zwycięstwo' grupa, która umiała najlepiej kulać krąg oraz pałkami i deskami odbijać i zatrzymywać go w biegu. Za wioską znajdowała się wytyczona granica, tzw. kragôwô grańca. Jeśli krąg przeszedł przez granicę, to grupa nacierająca dobiwała, a ustępująca przegriwała, s. 243 Ruchna: - kulbacze, -ów, plt 'buty wielkich rozmiarów niedostosowane do nogi'. Mie sa w tëch kulbaczach cażkó chódzy (śr--zach). Odm. (Lipusz): kulpacze, s. 296 Gramatika: - jilkó, tilkó, adv. 'nieco, trochę' Wlij mie, ale jilkó, tilkó (Lubiana, Zęblewo), s. 106 FELICJO BÔSKA-BÖRZËSZKÖWSKÔ EDUKACYJNY DODÔWK DO,,POMERANII", NR 2 (114), GROMICZNIK 2018 lilii rflek&andra VzaceWw Jamech HUua Wywueczim *zkM (1 gódzëna liczbowa) 0 zdënha folsczi z morza - jak to bëto ? Céle uczbë Uczeń: • poznaje data zdënku Pölsczi z morza i informacje ö tim wëdarzeniu, • rozmieje znaczenie negö historicznégö wëdarzeniô, • poznaje nowé słowa spartaczone z temata, • rozwijô rozmienié ze słëchu i rozmienié czëtónégö tekstu, • öpisëje ôbrôzczi, • pisze i projektëje rôczba na roczëzna zdënku Pölsczi z mörza, • uczi sa wespółrobötë z drëchama. Metodë robötë pödającô (kôrbienié), probiemöwô (dofulowanié sło-wiznë i zapisanie wërazów ze słëchu), treningöwô (wëzwëskiwanié wiédzë w zabawie i czwiczenié pisënku w rôczbie), aktiwizëjącô (robota z drëchama, öpisëwanié öbrôzka, wëkônywanié gwôsny rôczbë) Förmë robötë indiwidualnô, w pôrach i z całą klasą Materiałë didakticzné öbrôzk młodi pôrë, ödjimczi z Pucka, kôrtë robötë -tekstë ö zdënku Pölsczi z mörza (wersjô szkólnégö i wersjo szköłownika), kôrtczi z technicznego bloku, materiałë dekoracyjne, płatka z kaszëbsczima fran-tówkama ö môrzu, tôfla Bibliografio Bobrowski Witold, Kwiatkowska Katarzyna, Kaszëbsczé Abecadło. Twój pierszi elemeńtórz, Gdańsk 2007. Bolduan Tadeusz, Nowy Bedeker Kaszubski, Gdańsk 2002. Borzyszkowski Józef, Historia Kaszubów/ Historio Kaszëbów, Gdańsk 2014. CYG UCZBË WSTAPNY DZÉL 1. Szkolny witô uczniów i pökazywô jima na tôflë wiôldżi malënk, na chtërnym je brutka i brutman. Szkolny kôrbi ze szkôłownikama ö malënku i słëchô jich ödpöwiedzów, a téż tłómaczi pölsczé słowa na kaszëbsczi. Co wa widzyta? Chto je na tim malënku? Jaczé to wëdarzenié? Uczniowie ödpöwiôdają np. tak: To je młodô pora. Ona je oblokło biôło, a ön czôrno. Są usmiechniati. To wôżné wëdarzenié. U ■' ■ im WmSmMMM KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÖŁË 2. Czej uczniowie powiedzą pö polsku, że je to „ślub" abö öd razu rzeką „zdënk", tej szkolny gôdô: To, co wa widzyta na ôbrôzku, to je zdënk, i zapisywô nad malënka słowö ZDËNK. 3. Szkolny dôwô szköłownikóm jedna minuta na kôrbienié w porach i zapisanie ödpöwiedzów na pitania: Jaczé znaczenie mô zdënk? Co młodô pôra so przërzékô? 4. Uczniowie kôrbią w porach, a pö minuce gôdają szkolnemu, co mają zapisóné, np. Zdënk je baro wôżny. Tu chödzy ö miłota, wiernota, utcëwösc... Żebë bëc wiedno raza... 5. Szkolny gôdô, że Polsko miała téż zdënk z mörza, Bôłta, i zapisywô na tôflë temat: „Ö zdënku Pölsczi z mörza - jak to bëło?", a szköłownicë przepisëją gö do zesziwku. ROZWIJNY DZÉL 6. Szkolny pôkazywô uczniom ódjimczi stołpa z Pucka, sztaturë Józefa Hallera i pucczi hôwindżi z farą, i öpöwiôdô, co to bëło za wëdarzenié. Ödjimczi z archiwum autorczi Pô I światowi wojnie Polsko ôdzwëskała samôstójnota i dostąp do Bôłtu. Bëlo to baro wôżné, a Kaszëbë w wiakszim dzélu wrócëłë do Pôlsczi. Bë Polsko z Kaszëbama môgła bëc wiedno nad môrza, ôdbéł sa symboliczny zdënk. W môlu negô wëdarzeniô ôstôł postawiony stołp na wdôr. Bëło to baro redosné i wôżné w dzejach Kaszëb i Pôlsczi wëdarzenié. 7. Szkolny rozdôwô tekstë öpisëjącé zdënk Pölsczi z mörza (KÔRTA ROBÖTË - UCZEŃ) i gôdô, że badze czëtôł głośno tekst (KÔRTA ROBÖTË -SZKÓLNY), a szkôłownicë mają za zadanie dopisać słowa, chtërnëch ni ma w jich teksce. Jak jô bada czëtac, dofulujta pusté place słowama, jaczé uczëjeta. Muszita miec bôczënk na pisënk. KÔRTA ROBÖTË - UCZEŃ Zdënk Pölsczi z Bôłta ödbéł sa 10 (1)____________________ 1920 roku w (2)___________. Generôł (3) ________________wrzucył piestrzeń w (4)_________. Béł to symbol, bë Polsko mögła bëc wiedno nad Bôłta. Na wdôr negö wëdarzeniô stoji do dzysô w hôwindze (5)___________. Na nieszczescé, östôł zniszczony w (6)________roku. Terô stoji wtim placu replika stołpa. Nót je téż wiedzec, że öb czas zdënku bëła baro östrô (7)__________i że w tim wëdarzenim wzało udzél baro wiele Kaszëbów (8)______________. KÔRTA ROBÖTË - SZKÓLNY Zdënk Pôlsczi z Bôłta ödbéł sa 10 (1) GROMICZNIKA 1920 I roku w (2) PUCKU. Generôł (3) JÓZEF HALLER wrzucył I piestrzeń w (4) MÖRZE. Béłto symbol, bë Polsko mögła bëc • wiedno nad Bôłta. Na wdôr negö wëdarzeniô stoji do dzysô • w hôwindze (5) STOŁP. Na nieszczescé, östôł zniszczony • w (6) 1939 roku. Terô stoji w tim placu replika stołpa. Nót je • téż wiedzec, że öb czas zdënku bëła baro ôstrô (7) ZËMA • i w tim wëdarzenim wzało udzél baro wiele (8) KASZÉBÓW. 8. Szkolny czëto tekst dwa razë, a uczniowie uwôżno słëchają czëtónégö tekstu. Szkolny dôwô czas dwuch minut na porównanie w porach swójich dopisónëch wërazów i na poprawienie örtografnëch zmiłków. 9. Pó zakuńczenim sprôwdzaniégö w porach szkolny rôczi do tôflë uczniów, chtërny chcą zapisać ödpôwiedzë: 1 to je „gromicznika". 2 to je w „Pucku" itd. Klasa sprôwdzô swój pisënk. 10. Szkolny rôczi chatnégö szkółownika do przeczëtaniô głośno całégö tekstu i tedë gôdô, żebë wszëtcë wklejelë nen tekst pöd temata w zesziwku. 11. Szkólny pökazywô (np. na projektorze) öbrôz \ Wójcecha Kossaka, na chtërnym je zdënk Pölsczi mm z morza i róczi uczniów do ópisëwaniô, co widzą • na obrazu. Szkôłownicë ödpówiôdają np. tak: Na • obrazku je generôł Haller. Je on nad morza, w Pucku. I Je to malënk, chtëren przedstôwiô zdënk Pólsczi I z Bôłta. Möże na nim öbôczëc piestrzeń, jaczi östôł l szmërgniati, w morze na znak wiéczny łączbë. KLASA IV SPÖDLECZNY SZKÖŁË 12. Szkólny pitô sa, kuli lat temu ödbéł sa zdënk Pölsczi z môrza i zachacywô do rechöwaniô, a czej uczniowie odpowiedzą, tej gôdô: Jo, to bëło ju 98 lat temu. Za dwa lata badzemë mielë setną roczëzna, a w tim roku ôbchôdómë 100 lat samôstójnotë pôlsczégô państwa, te dwa wëdarzenia są ze sobą môcno sparłaczoné. 13. Szkólny gôdô, cobë köżdi jesz rôz przeczëtôł tekst ö zdënku Pölsczi z mörza, i dopöwiôdô: Czejwszëtcë badzeta mielë przeczëtóné, tej zamknijta zesziwczi. Jô bada sprôwdzôł, czë pamiatôta nôwôżniészé wiadła z dzysészi uczbë. Jak pôwiém zdanié, chtërno je prôwdą, to muszita klaskać, że szkólny dobrze pôwiedzôł. Jeżlë pôwiém zdanié, jaczé je falszëwé, to muszita jak nôchutczi zmienić plac sedzeniô, bë rëszëc sa na znak buńtu, że je to łeż. Szkólny pödôwô rozmajité zdania i sprôwdzô wiédza ob czas zabawë, np.: Zdënk ôdbéł sa 14 gromicznika 1918 roku! Generôł Haller szmërgnął kwiatama w morze! W tim roku je 98. roczëzna zdënku Pólsczi z Wisłą!... Bëła w tim czasu ôstrô zëma! Baro wiele Kaszëbów wzało udzél w nym wëdarzenim! KUŃCOWI DZÉL 14. Szköłownicë mają za zadanie zaprojektować na kôrtkach z technicznego bloku rôczba na roczëzna zdënku Pölsczi z Bôłta. Szkólny wëjasniwô, jak wëkönac czwiczenié: Waszim zadanim je zaprojektowanie rôczbë na roczëzna zdënku Pôlsczi z morza. Namalujta na ni stanice [môże téż rzec: chorągwie, fanë] Pôlsczi i Kaszëb, bô bëło to wëdarzenié parłaczącé naszą Wiôlgą i Môłą Tatczëzna. Môżeta jesz namalować piestrzeń w môrsczich wałach. We westrzódku napiszta: „Rôcza na roczëzna zdënku Pôlsczi z Bôłta, chtërna ôdbadze sa 10 gromicznika latoségô roku w pucczi hôwindze ö gôdzënie... Serdeczno rôcza... (miono)". Pômëslta, kômu bë mógł dac taką rôczba? Szkólny może téż sprôwdzëc w Internece, czedë dokładno ödbiwô sa takô roczëzna w Pucku, i tedë szköłownicë zapisëją prôwdzëwi dzeń i gödzëna. 15. Szkólny pömôgô ucznióm, jeżlë je nót, a téż zachacywô jich do zdobieniô rôczbë materiałama deköracyjnyma, np. farwnyma szléfama, chtërne szköłownicë mielë przenieść z dodomów na dzysészą uczba. Uczniowie wëpisëją rôczba, özdôbiają ja i słëchają (jeżlë znają, to śpiewają) kaszëbsczi muzyczi spartaczony z temata morza, chtërną szkólny włącził do robötë. 16. Pö skuńczenim czwiczeniô uczniowie pókazëją swöje rôczbë i szkólny może wëzwëskac je na gazetka. Domôcô robota Szköłownicë mają za zadanie nalezc w Internece wiadła, gdze jesz i czedë ödbëłë sa zdënczi Pólsczi z morza (okróm Pucka), a chatny mogą wëkönac plakat ö roczëznach negó wëdarzenió w Pucku. Autór: Wojciech Kossak Zaślubiny Polski z morzem £drzódło: Wikipedia.pl NAJÔ UCZBA, NUMER 2 (114), DODÔWK DO„PÖMERANII' PÖWIÔSTKA iflrtur Jabloruczi fôwiôdtka m* mojinënce To, ó czim je ta pôwiôstka, nie stało sa w kraju, co leżi za górama a lasama, ani téż dze sluńce wschôdô -w ogrodzę Króla Pörénku, abô dze zachôdô, a dze pa-nëje Wieczny Smrok. Chöc möglo bëc tam pôdzejóné... To - tak pö prôwdze - móże nie stało sa jesz nigdë, a zdarzi sa czedës Tobie, Człowiecze, chtëren jes wząn prawie do raczi ta öpöwiésc. Tak, jak köżdégö pörénka, tak ë tegô, Łukaszowi cażkö bëlo wstać z łóżka. Lepi bëlo leżeć, a sa nie rëszac ë zdrzec w ökno. Przëszed na niegö wiôldżi smutk ë wszelejaczé lëché mëslë przëlôżalë do jegö rudi głowę. W östatnym czasu lubił sa zamëszlac, czej bél sóm w swöji jizbie ë w tëch mëslach ôdchôdac w swój udbóny świat. Wanodżi do tego świata bëlë mu nômilszé. Czej zamk öczë, zarô plënąn pö mörzu, ödkriwôl nowé lądë, wanożil przez pustczi - te wikszé ë te miészé. Czasa téż sedzôl za sterama fligra ë móg öbzerac swiat ta-czim, jaczim gö widzą ptôchë. Tej zôs próböwôl wlezc na Nôwikszą Góra, abö sóm jeden pökönac smöka. Jegö nôwikszim drëcha w tëch wanogach bél Rémus - jo, jo - ten sóm, co to przódë lat chödzyl pó calëch Kaszëbach ze swóją karą, w chtërny miôl wiedno wiele ksążk. Ale znôl téż nasz Lukôsz Môlégó Ksaca, jôd czasa pôlnié z Bilbö Bagginsa, szmakôl miód köl Puchatka, miôl leżnosc gadac pôra razy z Börówca - tim, co to pilëje lasu... Blós w prôwdzëwim świece ni miôl niżód-nëch drëchów. Wszëtcë smielë sa z jegö rudëch włosów ë piegów na gabie, ë nicht na podwórzu nie chcôl sa z nim zabawiać. Z dnia na dzeń stôwôl sa coróz to barżi markotny, a nie chcalo mu sa ju nawetka wëlażac z dodomu. Czej bél sóm, czasa rëczôl. Rémus ë Môli Ksąża gôdelë jemu, żebë sa tak nie przejmöwôl, ale jak tu sa taczim czims nie czerowac?... A na to wszëtkô jesz to kömudné wiodro. Buten dërch padó deszcz. Në nick, le leżeć w łóżku przez cali dzeń... Czej tak mëslôl, w jego moli jizbie nalóz sa, nie wie-dzec skąd, jaczis dzywny człowiek z długą, prawie do kölón, brodą. Ta broda, a téż szeroczi mańtel z wiólgą kapucą, w jaczi óblokli bél nen człowiek, bëlë biôlé jak Pierszi Sniég. - Chto të jes? - zapitól Lukósz. - Të mie nie pamiatósz? To jó - Bórówc. - Te?! - Czemu tak sa dzëwujesz Łukaszu? Më doch mielë leżnosc spotkać sa ju rëchli - w świece przez ca udbónym. - Në jo, to je prówda. Cëż sa stało jaż tak wôżnégö, Dro-dżi Czarzbónie, że przëszed jes tak niespódzajno? - Më ce brëkujemë, mój môli drëchu. - Chto!? Mie!? Do czego? Gadôj chutkó. - Rémus, Môli Ksąża, Bilbó Baggins, Krôsniata, Stole-më - më wszëtcë ce brëkujemë. Muszisz nama pómóc. Muszisz retac nasz swiat ód Straszny Mörë, chtërna ód jaczégós czasu mieszko na ostrowie na Wióldżim Morzu. Nad tim ostrowa, co më o nim czedës gódelë Zelonô, rozchôdô sa terô czórnô Dôka. Czasa na Pieczelnica wësélô so z negö óstrowa baro dzywné stwörë. Öna sama nazéwô je Robötama. Më jich mómë strach. Nawet Stolemë ë Król Morza Gósk sa jich bóją. Ju nie wiémë, co mómë robie. Wszëtkô nódzeja w tobie Łukaszu. - Ale jó doch jem słabi, Borowcu, a na pódwórzim wszëtcë mie wiedno szturają ë biją... - Të nama muszisz pomóc! Co sa stónie z Naszim Świata, czej mdą w nim rządzëlë Maszinë, co nie roz-mieją sa ceszëc ë kóchac! - Në... Dobrze. Jó sa zgódzaja. Czej blós Lukósz pówiedzól te słowa, Bórówc swoją Mocą Czarzbóna przeniós jich do Jinégö Świata. Tu żdelë na niego jego drëszë - wszëtcë markotny ëju përzna umączony biôtkama ze slëgama Mörë. Bilbó na-rzékól, że w tëch kömudnëch czasach ni móże sa, tak jak przódë lat, sadnąc kół piécka ë wëkurzëc pipë. Rémus rzek Łukaszowi, że na jego kara ful ksążk nicht ju dzysó nie zdrzi ë ju dówno stoji ona skażono. Krôsniatóm téż nie je ju letko piłować jich skarbów, a nómilszi plac, dze je wiedno trzimelë - nadmörsczé dunë, je ju przëkrëti Czórną Dóką. Trudno je nalezc spokojny mól - baro trudno. Moli Ksąża żólil sa, że nie sygó ju pómalinku placu dló jego ukóchóny Różë... Co to mdze dali? Skórno blós Lukósz wëslëchôl nëch wszëtczich chlëchów ë żôlów, mëslól, że mu paknie jegó Malinczé Serce. Nie bëlo radë. Chtos muszôl pökönac Möra! Ale czë tacziknópikdó rada? Onsómdokuńcawto nie wierzil...Co bëlo robie... Je to métel, żebë świata rządzëla takô Maszkara? To doch sa slëchô zrobić z tim pórządk! Lukósz ni mógju slëchac jamrowanió swójich drëchów ë czej blós perzna ódpócznąn, postanowił wëbrac sa PÖWIÔSTKA w droga do Wiôldżégö Mörza. Szed przez wszelejaczé kraje, chtërne znôl baro dobrze z przeczëtónëch ksążk ë pöwiôstków. Ale jak baro bëlë öne pözmienioné... Jak różny bél ten swiat ód tegö, chtëren östôl Łukaszowi w pamiacë... Dąbrowę nie bëlë tak zeloné, wödë nie sklënilë sa farwama taczë w parmiéniach sluńca, bo i sluńce zgubiło ten blósk, co go wiedno miało. Niebo - czedës mödré - terô wëdôwalo sa szaro-bruné. Czim dali, tim pustka bëla corôz to wikszó... Czej kureszce Lukósz doszed do sztrądë Wiôldżégö Mörza ë uzdrzôl na Czôrną Dôka, ö chtërny rozpöwiôdelë jegô drëszë, w serce wstąpiła mu takô żalosc, że z jego óczów puszczëlë sa Izë. Szködë, jaczé wërządzëla Möra, bëlë tak wiôldżé, że Łukaszowi jego móc wëdala sa tak malineczkó jak zôrno pszénicë. Ju prawie wmówił so, że nen dokóz, chtërnégó sa pódjąn, je dló niegó za cażczi, czej w tim sztóce kol niegó zjawił sa Człowiek, co tak jak Lukósz nie bél z tegö Zaczarowónégö Świata. - Czemu të rëczisz? - spitól sa Łukasza Cëzy. - Jô? Në... - Lukósz nie wiedzôl, co mó ódrzec. - Rzeczë, dlôcze z twójich óczów plëną Izë? - Jó rëcza, bo dżinie swiat, chtëren bél mie nómilszi, a jó ni móm möcë mu pomóc. - Ni mósz mócë? To nie je prówda. Të możesz to zrobić. - Nié. Jem za słabi... - Zdrzë - rzek Człowiek - widzysz nen bot, co to sa kolibie prawie na dënëgach Wiôldżégö Morza? Ön, chóc taczi małinczi, móże stanąć procëm Nówikszim Sztormom. A të muszisz wiedzec, że kóżdi z nas je taczim bôta, w chtër-nym może biótkówac sa z Kómudną Blóną ë Nóstrasz-niészim Pótopa. Blós trzeba w to baro glabók wierzëc. - Czë po prówdze tak je? - spitól sa Lukósz. Ale negó Człowieka ju nie belo. Słowa Cëzégö stalë sa jednako dló Łukasza tim, czim dló wanożnika wóda na pustce abo dló głodnego sztëczk chleba. Chutkó zabél ô swójich wątplëwóscach ë wsód do negó bôta, co mu gó pókózól Człowiek. Jeżłë móm retac drëchów, to zrobią to tero abo nig-dë - pómëslól. Mörsczé wiatrë bëłë z nim, a nawet slunuszkó próbowało swójima parmiéniama rozgonić përzna na Czórną Dóka, przez chtërną nic nie bëlo wkól widzec. Czej Łukaszów bôt bél ju często blisko ostrowa, a on sóm dozdrzół ju widë zómku Mórë - zbudzyl sa... Bó to wszëtkó dzejalo sa w spiku. Nóbëlniészim spiku, chtëren tak wiele miól zmienić w żëcym Łukasza. Knóp wstól tą razą z łóżka bez niżódnégö jamro-wanió. Oblók sa chutkó ë... chcól wëchadac, le - „zós mdą sa z mie smielë ë nie bądą sa chcelë bawić" -pömëslôl. Jednako w tim sztóce przëpömnąn so słowa uczëté w spiku: „Kóżdi z nas je bôta, w chtërnym może biótkówac sa z Kómudną Chmurą ë Nôstraszniészim Pótopa. Blós trzeba w to baro glabók wierzëc...". Lukósz uwierzil, gwësnil sa w tim, że muszi sóm zmierzëc sa z wszëtczim, czego miól strach. Nie zabél téż ó słowie rzeklim swójim Drëchóm z Zaczarowónégó Świata. *Ôpôwiôdanié je napisóné w bëlacczi kaszëbiznie. Pierszi rôz bëło wëdóné smarą w 1995 roku, w drëdżim numrze pismiona „Zsziwk". WSnatŁ: NAJÔ UCZBA, NUMER 2 (114), DODÔWK DO„PÖMERANir KLASË l-lll SPÓDLECZNY SZKÖŁË Dorota MbzewAkô* Hla&ë 7-777 ôpödleczny szhótë (1 gódzëna iiczbówé) Tarwny krôjmalënk Céle uczbë Szköłownik: • utrwaliwô nazwë farwów: czerwiony, zelony, żôłti, môdri, pomarańczowi, lilewi, • pôznôwô słowa: biôłi, czôrny, strzébrzny, złoti, farwny, • utrwaliwô rozmienié ze słëchu - rozpôznôwô i nazéwô elementë, chtërne möże użëc, öpiséwającë krôjmalënk: niebô, zemia, las, wöda, trôwa, słuńce, blóna/ blónë, kwiôtczi, ptôchë, • interpretëje wiérzta Éwë Warmöwsczi „Farwë" - aktiwnie czëje, znajdëje i öpisëje póéticzné ôbrazë w wiérzce, • rozmieje ze słëchu. Metodë i fôrmë robötë • metodë robötë nad znaczenim wëbrónëch wërazów: „pókôż, co to je", „domëslë sa znaczeniô wërazu na spödlim kontekstu" -szkólny czëtô wiérzta (kultura żëwégö słowa) • utrwalające diktando: uczeń czëje, rozmieje czëc i malëje to, co czëje (robota w kamach) Didakticzné pomoce • wiérzta Éwë Warmöwsczi „Farwë" • farwné lizaczi • biôłé kôrtczi Bibliografio D. Pioch, Z kaszëbsczim w świat, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2012 (w tim uczböwniku je wiérzta Warmöwsczi „Farwë') R. Pawłowska, Interpretacja głosowa tekstu a czytanie ze zrozumieniem, w: taż, O porozumieniu językowym w nauce i szkole. Wydanie z okazji jubileuszu urodzin, red. J. Pomierska i A. Lewińska, Wyd. UG, Gdańsk. CYG UCZBE WSTAPNY DZÉL Bôczënk: Nen temat möże wprowadzëc dopierze tedë, czedë uczniowie znają nazwë tëch szesc farwów: czerwiony, zelony, żôłti, mödri, pomarańczowi i lilewi, a téż pö póspólnym przërëchtowanim lizaków w nëch farwach. 1. Szkólny witô sa z uczniama i pökazéwającë jim, jeden za drëdżim, 6 farwnëch lizaków (przërëchtowónëch na rëchlészich zajacach) - czerwiony, zelony, módri, , lilewi - głośno i wërazno wëpówiôdô zdanié: To je ... farwa. Wszëtcë pöwtôrzają za szkolnym. 2. Szkólny dzeli uczniów na karna i kôżdé karno dostôwô lizaczi z jedną abö dwiema farwama (to zanôlégô ód lëczbë szkółowników w klasę). Szkólny wëpöwiôdô nazwë pöznónëch farwów, a zadanim uczniów je pödniesenié do górë lizaka w pasowny farwie. Szkólny möże zmieniwac tempö gódanió, np. róz wëpöwiôdô nazwë farwów chutkó, a róz pomału. ROZWIJNY DZÉL 3. Szkólny gódó, że szköłownicë poznają terô nazwę nowech farwów: Móm tu jesz pôra jinszich lizaków... Ôbôczta, co to są za farwë? Szkólny wëcy-gó lizaczi o farwie biôłi, czôrny, strzébrzny i złoti, głośno pöwtôrzô nazwë farwów i rôczi uczniów NAJÔ UCZBA, NUMER 2 (114), DODÔWK DO„PÔMERANir KLASË l-lll SPÖDLECZNY SZKÖŁË do pöwtôrzaniô za nim. Rôz gôdô nazwë ceszi, rôz głosni, rôz barżi redosno, a rôz barżi kömudno - wszëtkô zanôlégô öd udbë szkólnégö. Na kuńc szkólny wëcygô farwny lizôk i gôdô, że czedë je wiele farwów, to gôdómë, że je to „farwné". 4. Szkólny prosy uczniów, bë sadlë wëgódno i wsłëcha-lë sa we wiérzta, a tedë czëtô głosno „Farwë" Éwë Warmöwsczi. Czëtającë głosno, szkólny dôwô bôczënk na dikcja, głosową interpretacja, pauzowanie, chutkösc czëtaniô, głośność i mimika twarzë. Pier-szą sztrofka czëtô pomału, a drëgą chudzy i përzna barżi redosno. Dzaka temu szköłowniköwi Iżi badze umëslëc so, ö czim je wiérzta. Éwa War wskô „Farwë" Czôrné ptôchë pözlecałë a tej głosno zakrakałë: czôrné niebö, czôrny las, czôrnô wöda, czôrné kwiatë, czôrné słunkô z czôrną blóną, czôrny, smutny dzén. A jak dzôtczi przënëkałë ze smiécha i spiéwa, taczi swiat uzdrzałë: môdré niebö, las zelony, strzébrznô wôda, farwné kwiatë, złoté słunkö, farwny, snôżi dzén. Czôrné ptôchë wëpłoszimë, niech odlecą dalek stąd. Më farwama sa ceszimë i köżdim zwëczajnym dnia. 5. Szkólny zadôwô pëtania sparłaczoné z teksta: Jaczé farwë są w wiérzce? Jaczé je niebô w wiérzce w pier-szi sztrofce i pôtemu w drëdżi? [Jidze ö to, żebë uczniowie dalë bôczënk na to, że zmieniwô sa krôjmalënk, że w pierszi sztrofce wszëtkô je czôr-né, a w drëdżi farwné]. 6. Szkólny jesz rôz czëtô wiérzta: Zamknijta ôczë, a jô jesz rôz przeczëtóm wiérzta, a wa zapamiatôjta jak nôwicy tegô, co je farwné. Pó przeczëtanim szkólny pitô: Co je farwné? Szköłownicë ödpöwiôdają, że to, co przódë (w pierszi sztrofie) bëło czôrné - niebo, las, wóda, kwiatë, słuńce z blóną, dzén. 7. Szkólny kórbi z uczniama ó wiérzce. Czemu w drëdżi sztrofce wszëtkô robi sa farwné? Uczniowie ödpöwiôdają, że dzecë są wiesołé i śpiewają; sprówiają, że wszëtkö robi sa farwné. Co dzecë zrobią, żebë cali swiat zrobił sa farwny? Szköłownicë ödpôwiôdają, że dzecë wëpłoszą czôrné ptôchë -smutczi, żôle, chóroscë. 8. Szkólny jesz rôz czëtô trzecą sztrofa wiérztë i dôwô bôczënk na słowa „wëpłoszimë", „më sa ceszimë", a pôtemu sa pitô: Chto môże zmienić swiat na lepszi? Uczniowie ödpöwiôdają, że dzecë, wiesołé, z uśmiecha na gabie. 9. Kóżdi z uczniów dostôwô biôłą kôrtka, a szkólny gôdô: Nalézta w swôjich kredkach te farwë, jaczé mdą brëkôwné do namalowaniô krôjmalënku z wiérztë, tima krédkama wa badzeta muszelë namalować to, co czëjeta. Bada czëtôł jesz rôz drëgą sztrofka, pômalinku, i bada robił pauzë, żebë wa wszëtkô zdążëlë namalować. Pó zakuńczenim czwiczenió szkólny dzeli uczniów na karna, a zadanim szkólóków je pökôzanié swöjégö obróżka w karnie i opowiedzenie, co na nim je namalowóné i w jaczich farwach. Szkólny mönitorëje robota, chódzy pömidzë karnama i pöprôwiô fele w gódanim. Po skuńczenim jedna chatnó osoba z kôżdégö karna prezentëje swój óbrózk przed całą klasą i gódó, co na nim je namalowóné (Na môjim krôjmalënku je... Na môjim ôbrôzku je...). KUŃCOWI DZÉL 10. Szkólny rozkłódó przed szkółownikama chudzy użëté farwné lizaczi. Póstapno prosy wszëtczich, żebë zamklë óczë i tedë chowie jedna z pöznónëch farwów, tj. jeden lizók. Zadanim szkółowników je ódgadniacé, jaczi farwë tero ni ma i podanie ji kaszëbsczi nazwë. Nóleżi nóbarżi dac boczenie na farwë, jaczé uczniowie pöznelë prawie na ti uczbie. * Autorka je sztudérką III roku kaszëbsczi etnofilologie. NAJÔ UCZBA, NUMER 2 (114), D0DÔWK DO „POMERANII" VII 7lana Makurôł ęramatiha mzzmimo Przëmiono - je niesamöstójnym parta môwë, jaczi w zdanim muszi parłaczëc sa z jinym słowa. Przëmiona nie ótmieniwają sa i möże pôdac taczé jich przëmiarë: bez, buten, dlô, do, kol, króm, ku, midzë, na, nad, nimô, ô, ôb, ôd, ôkôma, ôkóm, pô, pôd, pôdle, procëm, procëmkô, przë, przed, przék, przez, strzód, u, w, wedle, z, za, naprocëm, ôkróm, pômidzë, poprzez, pôstrzód, westrzód, westrzódka, wkół, zeza. Colemało przëmiono parłaczi sa z jistnika abö z zamiona i twôrzi z nim przëmionowé rzeczenié, np.: do krómu, bez cebie, kôl szkôłë, pôd stołka. Czwiczenié 1 Dopisze do pödónëch niżi słowów przëmiona z ramczi. Czile razy możesz użëc tegô samégô przëmiona. kol, bez, z, przék, za, buten, w, do, na za, öb, köl, procëm, midzë, bez, króm, do, z ......chëczë ...... drëcha ......noc ......szafama ......ökna ......tobie ......mléka ......nënczi Czwiczenié 2 Ôpiszë öbrôzk, wëzwëskującë nôslédné przëmiona: na, pöd, przë, przed, kôl, midzë, za. Czwiczenié 3 Usadzë frazeôlogiznë, dofulowującë pusté place pôdónyma przëmionama. Bôczënk: trzë pôdóné w ramce przëmiona są niepotrzebne. to je...................szëku miec....................kimś trzë swiatë bëc wiedno...............gôdk trzëmac jazëk....................gabie je mie długö................tobą czëc sa jak kania................deszczu Czwiczenié 4 Jaczich przëmionów felëje w pöniższim teksce? Dopiszë je. Niżi w ramce môsz podpowiedz. Dôj bôczënk, że niejedne przëmiona môgą bëc użëté czile razy. Mrówka i skóczk do, o, przed, w, bez, ob Przeszedł.............zëmie ...................mrowiska sköczk i prosył mrówka...............përzna jestku. Pito sa mrówka: - Në, ni môsz të prawie nic...................jedzeniô? - Nié, mróweczkö, jô stoją tak................tobą, jak të mie tu widzysz, jó nic ni móm. - Në, co të robił...............lece - rzekła mrówka - czej jó zbierała i gromadzëła dzeń a noc...................ódpóczinku jadło? - Kó...............lece jó spiéwôł. - Në, czej të, skoczku.......................lato całé spiéwôł, tej terô...............zëmie tańcuj. I zamkła mu mrówka.....................nosa dwiérze. GJ. Schramke, W widzę dnia. Gôdczi i bôjczi z Kaszëbsczi. Ze Słowarza Sëchtë. W świetle dnia. Anegdoty i bajki z Kaszub. Ze Słownika Sychty, Gdynia 2017. Ödpöwiescë: Czwiczenié 1 do, z, köl, bez, króm chëczë z, za drëcha ôb noc za, midzë szafama do, z, midzë, köl ökna procëm tobie do, köl, bez, króm mléka do, za, midzë, köl, bez, króm nënczi Czwiczenié 3 to je buten szëku miec z kimś trzë swiatë bëc wiedno do gódk trzëmac jazëk w gabie je mie długö za tobą czëc sa jak kania bez deszczu Czwiczenié 4 Przëmiona, jaczé nót je wpisać w ti rédze: w, do, ó, do, przed, w, bez, w, ób, w, przed Redakcjo: Aleksandra Dzacelskô-Jasnoch / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Damian Chrul / Öbrôzczi: ioana Közlarskô / Wespółroböta: H. Makurôt, K. Keler gdańsk mniej znany MŁYNISKA Mimo że gdańszczanie przejeżdżają tędy, jadąc choćby na bursztynowy stadion piłkarski w pobliskiej Letnicy, wielu z nich nie zdaje sobie sprawy z istnienia dzielnicy Młyniska. Co się tu kryje prócz rur ciepłowniczych, dowiemy się podczas dzisiejszej wędrówki. USCHELLEGO Młyniska to dzielnica Gdańska położona bardzo blisko centrum miasta. Graniczy ze Śródmieściem, rozciąga się wzdłuż linii kolejowej pomiędzy przystankami SKM Stocznia a SKM Politechnika. Swym zasięgiem obejmuje zachodni brzeg Martwej Wisły i Wyspę Ostrów. Od północy przylega do niej Letnica. Choć ma świetną lokalizację, Młyniska zamieszkuje tylko ok. 3 tysięcy osób. Powodem jest przemysłowy charakter dzielnicy - to tu znajdują się stocznie oraz elektrociepłownia. Nazwa przypomina o dawnej osadzie rozciągającej się wzdłuż uchodzącego tutaj do Martwej Wisły potoku Strzyża. Od średniowiecza tereny należały do oliwskich cystersów, którzy dzierżawili je gdańszczanom. Pracował tu młyn, olejarnia i tartak. W 1548 r. terenem zarządzał Jakub Schelle i stąd niemiecka nazwa funkcjonująca do 1945 r. Schellmuhle, czyli Młyn Schelle-go. W tutejszym dworze gościła nawet Maria Kazimiera, żona Jana III Sobieskiego. Niestety Młyniska zostały zniszczone w XVIII wieku podczas wojny w obronie króla Stanisława Leszczyńskiego. Po rozbiorach cystersi stracili Młyniska, tak jak i inne swoje dobra ziemskie. W czasie wojen napoleońskich teren ten stanowił bazę wypadową żołnierzy francuskich na Gdańsk. Postawiony na nowo dwór służył kochance gdańskiego gubernatora Jeana Rappa - Julii Buttcher. Nie cieszyła się długo swoją podgdańską rezydencją, ponieważ budynek spalili oblegający miasto Rosjanie. Dwór został jednak odbudowany i w takiej dziewiętnastowiecznej formie zachował się do dziś. Należy do Elektrociepłowni Wybrzeże SA. By go obejrzeć, musimy z ulicy Swojskiej przejść kładką nad Strzyżą. Zabytkowy, kla-sycystyczny obiekt jest ukryty wśród plątaniny rur ciepłowniczych. ZIELONY TRÓJKĄT Nasz spacer kontynuujemy, przenosząc się na Zielony Trójkąt. ""v" 'ii III »« EaiS 1 31 * 3aar * iS6i 12 I. II H : Ł* C: v ; V To teren ograniczony torami kolejowymi prowadzącymi na stadion oraz ulicami Marynarki Polskiej i Mikołaja Reja. Wysokie bloki dominują nad niewielkimi, parterowymi domkami jednorodzinnymi. Zostały zbudowane na początku XX wieku na terenie istniejącego tu wtedy ogrodnictwa. Projektantem był architekt Otto Klo-eppel, ten sam, któremu zawdzięczamy słynny sopocki Grand Hotel. Kloeppel zaplanował zabudowę na planie trójkąta. Stąd osiedle nazwane zostało Grunes Dreieck, czyli Zielony Trójkąt. BOCIANIE GNIAZDO Spacer zakończymy przy dawnej ulicy Schellmiihler Weg - Drodze do Młyna Schellego, czyli dzisiejszej Klinicznej. Zobaczymy tu budynek, który od 1912 r. mieścił Szpital Położnictwa i Chorób Kobiecych. Już rok później przyszło tu na świat 1447 dzieci. W kompleksie szkoliły się także położne. W szpitalu w czasie I wojny światowej udzielano pomocy rannym żołnierzom, na których czekało 100 łóżek. W latach dwudziestych rodziło się tu coraz więcej dzieci, stąd zwyczajowo nazywano klinikę Stor-chenhaus, czyli Bocianim Gniazdem. W 1927 r. urodził się tu między innymi Gunter Grass. Choć budynek został częściowo zrujnowany (nie przetrwało zadaszenie), jednak w 1949 r. ponownie otwarto tutaj porodówkę. W ubiegłym roku Gdański Uniwersytet Medyczny sprzedał „Kliniczną", ponieważ realizuje plan przeniesienia wszystkich jednostek do Centrum Medycyny Nieinwazyjnej. Nowy inwestor zamierza utworzyć tutaj ośrodek dla osób starszych. MARTA SZAGŻDOWICZ GROMICZNIK 2018 / POMERANIA / 35 Usty sL L»l mm red.pomerania@wp.pl KASZËBSCZÉ ZEŃDZENIA DO WSPOMINKÓW PISARZI I DZEJARZ1 KASZËBSCZICH Od kilku już lat dwa razy w roku spotykają się członkowie słupskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, by przypominać sobie nawzajem o dokonaniach pisarzy, poetów i działaczy kaszubskich. Z inicjatywą wystąpiła dr Anna Skotnicka i ona przygotowała kilka początkowych spotkań, lecz od początku wszyscy biorący udział zgodzili się, że spotkania te nie będą miały formy wykładów naukowych, lecz będą popularnymi pogadankami z elementami naukowych wiadomości i dyskusji. Taka forma sprzyja włączaniu się wszystkich obecnych w wypowiedzi, czytanie utworów, pytania, uwagi i... śpiew, gdyż na każdym spotkaniu śpiewamy jakieś piosenki/ pieśni kaszubskie. Pierwsze spotkanie przeznaczone było na omówienie życia i twórczości Anny Łajming z tej racji, że była ona mieszkanką Słupska i posiadała tytuł Honorowej Obywatelki Słupska. Na dalszych spotkaniach omawiano chronologicznie: - pierwsze druki po kaszubsku: Szymona Krofeya Duchowne pleśnie D. Marcina Luthera y ynszich nabożnich mężów. Z niemieckiego w Slawięsky ięzyk wilożone (z 1586 r.) oraz Michała Pontanusa Mostnika Mały Katechizm (z 1643 r.) - oryginalną twórczość w języku kaszubskim: Floriana Ceynowy (1817-1881), Hieronima Derdow-skiego (Jarosza) (1852-1902), Alek- sandra Majkowskiego (1876-1938), Jana Karnowskiego (1886-1939), Bernarda Sychty (1907-1982), Jana Trepczyka (1907-1989). Życie, twórczość i działalność Jana Trepczyka to przedmiot rozmów podczas ostatniego spotkania, które się odbyło 17 listopada 2017 r. w siedzibie Zarządu słupskiego oddziału Zrzeszenia. Zebranych (ok. 20 osób) przywitał prezes oddziału dr Antoni Szreder i przekazał dalsze prowadzenie dr Annie Skotnickiej, która nawiązała do poprzedniego spotkania dotyczącego ks. prałata dra Bernarda Sychty. Przekazała do siedziby oddziału własne opracowanie dotyczące geografii wyrazowej w Słowniku gwar kaszubskich na tle kultury ludowej tegoż autora - w postaci mapy i artykułu naukowego. Następnie przekazała głos Jadwidze Modzelewskiej, która omówiła koleje życia Jana Trepczyka. Po niej Anna Skotnicka omówiła trzy lata tych wydarzeń z życia autora, tj. lata 1954-1956, kiedy był on poddawany inwigilacji służb zwanych wówczas UB. W dyskusji podkreślano podziw dla talentu, pracowitości i wszechstronności działań bohatera wieczoru. Kolejna część spotkania to śpiewanie pieśni Jana Trepczyka „Hej morze, morze" i „Zemia rodno". W związku z tym, że pewne grupy Kaszubów optują za tym, aby tę ostatnią pieśń przyjąć jako hymn kaszubski, Anna Skotnicka wyraziła swoje zdanie nieprzychylne temu pomysłowi z powodu rytmu walczyka, w jakim został skomponowany ten utwór, i z powodu braku zgodności akcentuacji wyrazowej i muzycznej, co jest charakterystyczne dla utworów ludowych, a nie powinno mieć miejsca w utworze zwanym hymnem. Jednocześnie podała, że w roku 1963 gościła w Słupsku pp.Trepczyków w Szkole Podstawowej nr 8 (wówczas przy ul. Jana Kazimierza), kiedy to słuchano pięknego śpiewu duetu Jana i Leokadii Trepczyków. Wówczas uzgodniła z autorem zmianę szyku kilku wyrazów w pieśni „Zemia rodnô", co pozwoliło uniknąć rażącego akcentowania ostatniej sylaby w wyrazach. W takiej postaci chór szkolny wówczas prowadzony przez Annę Skotnicką (Koszałkównę) wykonał utwór, a autor wyraził zgodę na taką zmianę. Później jednakże nigdzie tej zmiany nie wprowadził. W tej wersji tekst ma postać następującą: Zemia rodnô, kaszëbsczi pëszny kraju Öd Gduńska tu, jaż do Roztoczi bróm. Të snëżô jes jak kwiat rozkwitli w maju, Ce, Tatczëzna, jô lubôtnô tu móm. Samborów miecz i Swiatopełka biótczi W sposobie ce dlô nas uchôwałë. Tobie jô wprzódk pócëskóm bëlné kwiôtczi; Ôdrodë cél Kaszëbóm znów brënie. Tu dalijô mda straża zemi trzimôł, Skądka zôczątk naj rodnô rózga mô. Tu dali mda domôcëznë sajimôł, jaż zajasni i nama brzód swój do. Na zakończenie spotkania zaśpiewaliśmy, po polsku i po kaszubsku, „Odę do radości". Przyjemną niespodziankę sprawiła nam swoją obecnością dr Krystyna Krawiec-Złotkowska, zastępczyni dyrektora Instytutu Polonistyki Akademii Pomorskiej, która przekazała kilka ciekawostek rodzinnych na temat omawianego twórcy i opowiedziała o osobistych kontaktach z Witosławą Frankowską, wnuczką Jana Trepczyka. Słodki poczęstunek stanowił dopełnienie owego owocnego w wrażenia koleżeńskiego spotkania. ANNA SKOTNICKA 36 / POMERANIA/LUTY2018 LISTY PAMIĘTAJMY O WIŚLANYCH RYBAKACH! Artykuł Jana Kulasa w grudniowej „Pomeranii" przypomniał o Roku Wisły. Rozsądne zagospodarowanie tej największej polskiej rzeki jest bardzo ważne, przez wieki była jedną z najważniejszych arterii komunikacyjnych kraju. Pamiętać musimy także o ludziach, którym dawała utrzymanie: niemal zapomnianych wiślanych rybakach. Wychowywałem się we wsi Czy-żykowo, dzisiaj dzielnicy Tczewa, a spora część mojej rodziny ryba-czyła na Wiśle. Wuja Bruno, kiedy zobaczył słodkiego bobaska (ponoć taki byłem), nie mając męskiego następcy na łodzi, zaproponował nawet 50 kg minogów za adopcję. Oferta na tamte czasy była poważna, niestety moja matka jej nie przyjęła. Minóg, niesłusznie utożsamiany z rybą, był kiedyś jednym z najważniejszych źródeł utrzymania rybaków tczewskich. Stworzenie jest smaczne, zwłaszcza w zalewie octowej, aczkolwiek smród podczas jego smażenia - okrutny... Dzisiaj minóg jest pod ochroną, i przez niego o mało byłby nie powstał most w Kwidzynie. Cudaka łapało się w tak zwane „kosze", wyrabiane z wikliny, fachowo nazywając, był to rodzaj więcierza. Siostra mojej babci wyszła za mąż za Wincenta, ojca wspomnianego Brunona. Ich ojciec, a mój pradziadek, Robert był zaradnym, bardzo pracowitym człowiekiem i zapewnił córkom godny posag. Wuja Wincenty zakupił za niego świetny sprzęt połowowy. Nigdy nie zapomnę specyficznego zapachu sieciami, łączącego rzekę i ryby, choć pewnie dla niektórych byłby to odór. Wisła zapewniała byt wielu ludziom, widzę jeszcze dziesiątki metrów sieci suszących się nad brzegami, liczne smołowane czółna, obok których leżały w wodzie „kasztę", drewniane dziurowane skrzynie do przechowywania żywych ryb. Miałem ok. 10 lat, gdy wuja Bruno wziął mnie na połów łososi. Obiecał, że pierwsza sztuka będzie moja. Trafił się wielki „lorbas", dzisiaj już nie pomnę, ile miał kilogramów, ale na smarkaczu zrobił ogromne wrażenie. Familia moja miała zawsze dziwne pomysły, dzisiaj za taką wyprawę to pewnie byłby Sąd Rodzinny. Brunon był jednym z ostatnich tczewskich rybaków, więc symboliczne jest to, że pod koniec lat 60. ubiegłego wieku wpadł mu w sieci jeden z ostatnich dzikich jesiotrów bałtyckich. Ta osobliwa ryba miała niegdyś duże znaczenie gospodarcze, a dzisiaj wyginęła. Robota nad Wisłą nigdy nie była lekka. Wiem, co to znaczy wziąć się za domowego wykonania czółna oraz wiosła, i walczyć z nurtem wielkiej rzeki. Wisła jest bardzo niebezpieczna i zdradziecka, mój kuzyn - doświadczony rybak! -utopił się podczas połowów. Świętej pamięci wujkowi Brunonowi od ciężkiej roboty w wodzie reumatyzm wykręcił ręce. Wuja Franc z uzasadnioną dumą twierdził, że rybak wiślany poradzi sobie na każdej wodzie. Osobiste doświadczenia potwierdzają te słowa. Kres wiślanego rybactwa w Tczewie zapoczątkowała budowa tamy we Włocławku, która zaburzyła naturalny rytm migracyjny m.in. łososiowatych. Doszło jeszcze postępujące zanieczyszczenie rzeki. Czasami w nocy człowiek czuł się na Wiśle jak w łazience podczas kąpieli. Otwarte kolektory sanitarne z potężnie rozbudowanego Tczewa niosły ogromne ilości mydlin, oczywiście z dodatkami. Nadto Wisła w dolnym biegu zbierała „prezenty" z całej Polski. Drastycznie spadła jakość łowionych ryb. Jeszcze przed nastaniem nowej polskiej, świeckiej tradycji grillowania świeżą rybkę smażyło się wprost na brzegu, na swojskiej roboty rusztach. Smak był niezrównany, Zmiany środowiskowe wiązały się z przełowieniem. W zasadzie zanikła certa, ważna gospodarczo ryba. Jeszcze w czasach mojej młodości można było złowić dziennie nawet 100-200 węgorzy. Dzisiaj to chyba niemożliwe. Należy tylko dodać, że było jeszcze wtedy kilku rybaków. W moich czasach węgorze łowiło się głównie metodą na „sznur", w rzeczywistości był to gruby drut rozciągany na cały sezon połowowy, do którego były przywiązane sznureczki z haczykami. Ustrojstwo podnosiło się wieczorem bosakiem i nadziewało przynętę. Starość ma swoje prawa, zebrało mi się na sentymenta. „Jo jem rëbôk z prapradziada i rëbaczëc mie wëpôdô" - głosi stara pieśń. Marnie dziś stoją akcje kaszubsko--pomorskich rybaków. Niestety więc chyba przemija ta ważna część naszej tradycji regionalnej. ANDRZEJ KLESZCZEWSKI Tytuł pochodzi od redakcji REKLAMA 2 | pomerania.kaszuby ■ REKLAMA iOMICZNIK 2018 I POMERANIA 37 Na fotografii: uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej ku czci powstańców styczniowych w Państwowym Gimnazjum w Chojnicach, luty 1937 r. LEKTURY CHOJNICKICH FILOMATOW W ubiegłym roku minęła ważna dla polskiej oświaty rocznica. Powstanie w Wilnie pierwszego stowarzyszenia filomackiego, 200 lat wcześniej, nie zostało jednak przez współczesnych zauważone. A przecież Tomasz Zan, Adam Mickiewicz i ich młodzi wówczas przyjaciele uczynili tak wiele dla krzewienia ducha polskiego dwadzieścia kilka lat po ostatnim rozbiorze. Rychło zaczęły wówczas powstawać podobne koła młodzieży również w zaborze pruskim. Jedno z najaktywniejszych działało w Chojnicach. ZWIĄZEK BRATNI Okoliczności powstania, kształtowania się i nadania nazwy tajnej organizacji patriotycznej zrzeszającej polskich uczniów Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Chojnicach nie zostały dotychczas, mimo kilku ambitnych prób (szczególnie Jerzego Szewsa), dostatecznie naświetlone. Nie zachowały się bowiem dokumenty archiwalne, zniszczona została filomacka kronika (w obawie przed restrykcjami wynikającymi z procesu toruńskiego w 1901 r.). Wiele argumentów przemawia za tym, że konspiracyjny związek polskich gimnazjalistów istniał w Chojnicach prawdopodobnie już w 1830 r., był zatem najstarszym pomorskim stowarzyszeniem braci filomackiej. Bliskie wówczas powiązania niektórych uczniów i nauczycieli gimnazjum chojnickiego z uniwersytetem wrocławskim i działającymi na jego terenie organizacjami studenckimi (np. „Polonia" i „ Arminia") mogły się przyczynić do przyjęcia nazwy „Polonia" dla pierwszego tajnego związku młodzieży w Chojnicach. Do tej właśnie organizacji nale- 38 POMERANIA żał Florian Ceynowa, który w miejscowym gimnazjum kształcił się w latach 1830-1841. W roku 1870 założono kolejną organizację patriotyczną i samokształceniową zrzeszającą polskich uczniów gimnazjum chojnickiego. Współzałożycielami „Mickiewicza" byli m.in. Romuald Frydrychowicz, Zenon Frydrycho-wicz, Michał Maliński, Zenon Włoszczyński, Antoni Wolszlegier i Władysław Zieliński (późniejsi animatorzy życia narodowego). Członkowie „związku bratniego" tworzyli małe zespoły samokształceniowe nazywane kółkami. Zespoły te liczyły łącznie z prezesem kółkowym od trzech do czterech gimnazjalistów. Najważniejszymi przedmiotami nauki w kółkach były historia, literatura i geografia ziem polskich. Nie zaniedbywano również śpiewu. Dynamicznie rozwijał się ruch krajoznawczy i turystyczny, urządzano dłuższe wycieczki piesze, aby lepiej poznać uroki ziemi pomorskiej. Chojniccy filomaci nosili pseudonimy tożsame z nazwiskami cenionych polskich pisarzy oraz bohaterów literackich (głównie doby roman- tyzmu); pod przybranymi imionami zapisywani byli w książce kasowej i w katalogu bibliotecznym. Obawiając się dekonspiracji, nie przystępowano do żadnych tajnych związków integrujących pomorską filomację. W latach osiemdziesiątych XIX stulecia mecenasami chojnickiego stowarzyszenia byli dr nauk medyczmych Hipolit Ostoja--Lniski i Ludwik Donimirski. POD OPIEKĄ DOKTORA Znaczące uaktywnienie koła „Mickiewicz" wiązać należy z przybyciem do Chojnic dra Lniskiego w 1881 roku. Były filomata wejherowski i wałecki ze szczególną troską odniósł się do zadań patriotycznych stojących przed chojnicką organizacją. W jego osobie członkowie „Mickiewicza" znaleźli oddanego opiekuna i wychowawcę. Mieszkanie lekarza, wywodzącego się z Brodnicy Dolnej na Kaszubach, stało się bezpieczną przystanią dla polskich gimnazjalistów, pomieściło zbiory filomackiej biblioteki i było miejscem zebrań walnych oraz obchodów rocznic narodowych (m.in. listopadowej rocznicy śmierci Adama Mickiewicza, którą utożsamiano z datą założenia tajnego związku młodzieży). Opieka dra Lniskiego sprzyjała rozwojowi chojnickiej organizacji filomackiej: w latach 1895-1897 w jej pracach uczestniczyło już ok. 30 gimnazjalistów, podzielonych na 6 kółek. Doktor Lniski nie ingerował w wewnętrzne sprawy koła, czuwał jednak nad jego bezpieczeństwem; młodzież mogła ponadto liczyć na bezinteresowną pomoc lekarską oraz wsparcie finansowe przekazywane na ręce jej opiekuna ze strony Towarzystwa Pomocy Naukowej. W1901 r. w związku z procesem toruńskim i jego fatalnymi następstwami dla pomorskiego ruchu filomackiego (liczne aresztowania młodych patriotów) tajna organizacja chojnicka zawiesiła swą prężną działalność. Koło filomatów odżyło jednak już w 1902 r. z inicjatywy dra Lniskiego. Organizacja wykazywała ciągłość pracy aż do długo wyczekiwanej chwili wyzwolenia Pomorza Gdańskiego (1920). Prawdopodobnie w 1910 r. zrzeszenie chojnickich filomatów przybrało nazwę Towarzystwa Tomasza Zana (TTZ) i przyjęło jego statut. FIL0MACKIE SAMOKSZTAŁCENIE Istotne zadanie członków „związku bratniego" stanowiła własna edukacja. Przedmiotami nauki w kółkach (małych zespołach samokształceniowych) były: historia Polski, literatura ojczysta, gramatyka i ortografia, geografia ziem polskich oraz śpiew (głównie pieśni patriotyczne). Książki młodzież filomacka wypożyczała najczęściej z polskich zbiorów gimnazjalnych (pieczę nad nimi sprawowali kolejni nauczyciele języka polskiego), później zaś z biblioteki pomieszczonej w mieszkaniu dra Lniskiego. Praca samokształceniowa szczególnie nasiliła się w ostatniej dekadzie XIX w., w okresie wzmożonej opieki i pomocy ze strony ROCZNICE niestrudzonego społecznika dra Hipolita Ostoj a-Lniskie-go. Jak wspomniano, chojniccy filomaci nosili pseudonimy zaczerpnięte z literatury polskiej, największym powodzeniem cieszyły się nazwy osobowe przejmowane z dzieł Adama Mickiewicza - kult tego wieszcza obecny był w środowisku polskiej młodzieży gimnazjalnej w licznych ośrodkach, m.in. w Chełmnie i w Wejherowie. Członkowie tajnej organizacji uczyli się przede wszystkim historii, gdyż w szkole pruskiej o przeszłości Polski wspominano jedynie w kontekście wydarzeń związanych z dziejami Niemiec. Poznanie dziejów ojczystych stało się zatem filomackim nakazem. Wielką poczytnością wśród polskiej młodzieży cieszyły się dzieła Józefa Chociszewskiego, przyczyniły się one znacząco do obudzenia ducha narodowego. W filomackim kręgu chętnie posługiwano się również podręcznikami Anatola Lewickiego i Lucjana Tatomira oraz popularnymi opracowaniami: Wieczory pod lipę... Grzegorza spod Racławic (Lucjana Siemień-skiego) i Dzieje Polski Maryana znad Dniepru (Emilii Cy-frowicz). Z uznaniem młodzi czytelnicy wypowiadali się 0 podręczniku Feliksa Antoniewicza Historia polska w zarysie zjeografią i mapą dawnej Polski..., który oprócz wykładu historycznego zawierał pożyteczne wiadomości dotyczące geografii ziem polskich. Dzieje ojczystego piśmiennictwa poznawali pomorscy filomaci, analizując wybrane utwory literackie. Korzystano również z licznych podręczników i opracowań historycznoliterackich, m.in. Władysława Nehringa, Hipolita Cegielskiego, Piotra Chmielowskiego czy Wiktora Dole-żana. W drugiej dekadzie XX w. szczególnie popularna była Historia literatury Niepodległej Polski Ignacego Chrzanowskiego (podręcznik ceniony również przez współczesnych polonistów i studentów), nierzadko sięgano też po Zarys dziejów literatury polskiej dla użytku szkolnego Henryka Galie. NIE TYLKO MICKIEWICZ Chojniccy filomaci w ramach własnej edukacji literackiej 1 filologicznej czytali i interpretowali wiele wartościowych wytworów polskiego piśmiennictwa. Lekturę - jak podaje Jerzy Szews w znakomitej monografii Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830-1920 (Warszawa 1992, s. 70) - dzielono na obowiązkową i nadobowiązkową. Obowiązkowo czytano, a następnie omawiano podczas zebrań kółkowych przede wszystkim dzieła romantyków polskich, np. Grażynę, Konrada Wallenroda, Dziady i Pana Tadeusza Mickiewicza, Balladynę, Mazepę, Księdza Marka i liryki Słowackiego, Zamek kaniowski Goszczyńskiego i wiersze Krasińskiego. W latach 90. XIX w., kiedy wzrosła liczebność członków „związku bratniego" i poprawiła się kondycja finansowa organizacji, wżbogacono księgozbiór filomacki o najnowsze dzieła epickie pozytywistów, zakupiono m.in. POMERANIA 39 ROCZNICE egzemplarze Potopu Sienkiewicza, Lalki Prusa i Nad Niemnem Orzeszkowej. Nieco mniejsze zainteresowanie budziła wśród filomatów literatura staropolska, czytano jednakże utwory Kochanowskiego, Reja i kazania ks. Skargi. MŁODZI LITERACI Członkowie chojnickiej organizacji nie tylko analizowali utwory literackie mistrzów słowa polskiego, sami również parali się piórem. Autorami wielu tekstów literackich i publicystycznych byli m.in.: Florian Ceynowa, Jan Karnowski i Aleksander Majkowski. Talentem literackim obdarzony był również maturzysta z 1883 r. - Ignacy Klatecki, twórca pieśni filomatów chojnickich „Polskie Gaudeamus", późniejszy etnograf i redaktor czasopism, inicjator wydania polskiego śpiewnika. Kultura literacka bliska była zatem licznemu gronu uczniów chojnickiego gimnazjum. Lektury omawiane podczas spotkań zespołów samokształceniowych dostarczały nie tylko wrażeń artystycznych, ale też umacniały poczucie tożsamości narodowej młodych Polaków. Warto przypomnieć dokonania chojnickich filomatów, którym przyszło żyć i uczyć się w mieście zdominowanym w okresie zaborów przez żywioł niemiecki. Podręczniki do kształcenia historycznoliterackiec filomatów chojnickich (w ujęciu chronologicznym) 1. Bentkowski F., Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych, Warszawa 1814 (p.p. w zaborze pruskim do lat 30. XIX w.) 2. Szumski T„ Wypisy polskie zebrane prozę i wierszem, Wrocław 1821 (p.o. w zaborze pruskim do lat 30. XIX w.) 3. Królikowski J.F., Wzory estetyczne poezji polskiej, Poznań 1826 (p.p. w zaborze pruskim do ok. 1835) 4. Popliński J., Nowe wypisy polskie, cz. I, Leszno - Głogów 1831; cz. II, Leszno 1838 (p.o. w zaborze pruskim do ok. 1860) 5. Popliński A., Wybór prozy i poezji [...], Poznań 1838 (p.o. dla niższych klas gimnazjalnych w zaborze pruskim do 1870) 6. Łukaszewicz J„ Rys dziejów piśmiennictwa polskiego, Kraków 1836 (p.o. w zaborze pruskim do 1870) 7. Dembowski E„ Piśmiennictwo polskie w zarysie, Poznań 1845 (p. do użytku prywatnego) 8. Cegielski H., Nauka poezji, Poznań 1845 (p.o. w zaborze pruskim do 1870) 9. Rymarkiewicz }., Nauka prozy, Poznań 1855 (p.o. w szkołach zaboru pruskiego do 1874) 10. Bartoszewicz I., Historia literatury polskiej sposobem potocznym opowiedziana, Warszawa 1861 (p. do użytku prywatnego) 11.Nehring W., Kurs literatury polskiej dla użytku szkół, Poznań 1866 (p.p. w zaborze pruskim do 1874; chętnie czytany przez filomatów pomorskich do końca XIX w.) używane w tajnej pracy samokształceniowej prac. własne, 2017 r.] 12. Kuliczkowski A., Zarys dziejów literatury polskiej, Lwów 1869 (p.o. w gimnazjach galicyjskich do 1895) 13. Chociszewski I., Piśmiennictwo polskie w życiorysach naszych zna-komitszych pisarzy i wyjątkach z ich pism w krótkości przedstawione [...], Poznań 1874 (p.p. używany w zaborze pruskim do 1914) 14. Moliński I., Spychałowicz S., Nowy wybór prozy i poezji polskiej, Poznań 1878 (p. do użytku prywatnego) 15. Doleżan W, Krótki rys dziejów literatury polskiej [...], Tarnów 1898 (s.r. dla gimnazjów galicyjskich; bardzo popularny również w środowisku filomatów chojnickich) 16. Kurpiel M., Podręcznik do dziejów literatury polskiej, Złoczów 1900 (s.r. pierwotnie przeznaczony dla gimnazjów galicyjskich, później z powodzeniem stosowany w samokształceniu filo-mackim) 17. Chrzanowski I., Historia literatury polskiej. Książka dla młodzieży (z wypisami), cz. I - Literatura Niepodległej Polski, Warszawa 1906. Od 1908 wychodzi pod zmienionym tytułem: Historia literatury Niepodległej Polski (p.p. używany w szkolnictwie do 1939; wznowiony 1971; od blisko stu lat jeden z najchętniej czytanych, nie tylko przez polonistów, p. historycznoliterackich) 18. Galie H., Zarys dziejów literatury polskiej dla użytku szkolnego, Warszawa 1913 (s.r. używany w latach 1913-1920, bardzo ceniony przez członków TTZ) Podręczniki do kształcenia historycznego i geograficznego 19. Siemieński L. (Grzegorz spod Racławic), Wieczory pod lipą, czyli historia narodu polskiego... Poznań 1845 (p.p. używany aż do 1939) 20. Antoniewicz F., Historia polska w zarysie zjeografią i mapą dawnej Polski, tudzież opisem sejmu, elekcji, koronacji i pogrzebu królów i wojska... Gniezno 1861 (p.p.) 21. Chociszewski }., Dzieje narodu polskiego dla ludu polskiego i młodzieży, Poznań 1869 (p.p. - chętnie czytany przez filomatów z gimnazjum chojnickiego) 22. Tatomir L„ Dzieje Polski w zarysie, dla klas wyższych szkół średnich, Lwów 1870 (p.p. szczególnie popularny w kręgach filo-mackich) 23. Lewicki A., Zarys historyi Polski i krajów Ruskich z nią złączonych, Kraków 1884 (p.o. wielokrotnie poprawiany i uzupełniany - nierzadko używany przez kółkowych podczas przygotowania się do zajęć samokształceniowych) 24. Cyfrowicz E. (Maryan znad Dniepru), Dzieje Polski, Poznań 1888 (p.p. równie popularny wśród filomatów chojnickich jak publikacje Józefa Chociszewskiego, Anatola Lewickiego i Lucjana Tatomira) 25. Smoleński W. (Władysław Grabieński), Dzieje narodu polskiego, cz. 1-2, Kraków 1897-1898 (p.o. wielokrotnie wznawiany w Warszawie i w Krakowie, używany do 1939) 26. Dąbrowski J. (Józef Grabiec), Dzieje narodu polskiego, (b.m.w), 1909 (p.o. w kołach TTZ). Skróty: p. - podręcznik, p.o. - podręcznik obowiązkowy, p.p. - podręcznik pomocniczy, s.r. - skrypt repetytoryjny KAZIMIERZ JARUSZEWSKI 40/POMERANIA/LUTY2018 PAMIĘCI KAZIMIERZA PIECHOWSKIEGO (1919-2017) - WYBITNEGO POMORZANINA Bohater z Auschwitz - sławny Uciekinier - i niezłomny więzień z czasów stalinowskich, Kazimierz Piechowski zmarł w Gdańsku 15 grudnia 2017 r., w wieku 98 lat. Zgodnie z ostatnią wolą został pochowany w Tczewie, gdzie się wychował i spędził młodość. W MAŁEJ OJCZYŹNIE IW HARCERSTWIE Kazimierz Piechowski urodził się 3 października 1919 r. w Rajkowach pod Pelplinem jako syn Franciszka i Marty z domu Czaplewskiej. W dniu jego narodzin na Pomorzu funkcjonowała administracja niemiecka, która w styczniu roku następnego została zastąpiona przez urzędy polskie. W tym miejscu warto wspomnieć, że Piechowscy, pieczętujący się w okresie staropolskim herbem Le-liwa (Monstern), wywodzą się z Kosobud pod Brusami, a swoje nazwisko biorą od wsi Piechowice w gminie Dziemiany-Lipusz, gdzie ich przodek osiedlił się w roku 13241. Z czasem rodzina ta rozprzestrzeniła się po całym Pomorzu i za granicą. Kazimierz miał sześcioro rodzeństwa, z których dorosłości dożyli: starszy brat Franciszek, młodsza Zofia (zmarła jesienią 2017 r., w wieku 96 lat) i najmłodszy Edmund. Większość dzieciństwa i młodość Piechowski spędził w Tczewie. Jego rodzina mieszkała przy ul. Sambora 16. Ojciec pracował jako maszynista na liczącej blisko tysiąc kilometrów trasie Gdynia - Lwów. Rodzina Piechowskich żyła godnie i dostatnio. Kazimierz został wychowany w duchu poszanowania tradycyjnych wartości oraz umiłowania Ojczyzny. Rodzice zadbali o edukację dzieci. Kazimierz uczył się w szkole powszechnej nr 4, a po jej ukończeniu został uczniem Państwowego Gimnazjum Męskiego w Tczewie, przy ówczesnej ul. Hallera2. W szkole średniej Piechowski z wielką pasją oddawał się harcerstwu, które nauczyło go kochać Ojczyznę. Uczestniczył w szkoleniach, obozach terenowych, a nawet wziął udział w rejsie na żaglowcu Zawisza Czarny. W ZHP dosłużył się stop- a Kazimierz Piechowski podczas zorganizowanej przez Muzeum Auschwitz--Birkenau w czerwcu 2017 r. sesji edukacyjnej o ucieczkach z KL Auschwitz nia harcerz orli. Bardzo wysoko go cenił. W maju 1938 r. Kazimierz zdał maturę. Mając uzdolnienia do przedmiotów ścisłych, rozważał podjęcie studiów politechnicznych. Kierował się przy tym wolą ojca, który doradzał swoim synom zdobycie dobrego zawodu w związku ze spodziewanym wybuchem wojny. Obawy te spełniły się bardzo szybko, przekreślając plany młodego człowieka i tysięcy jego rodaków. W KL AUSCHWITZ... Po nastaniu okupacji hitlerowskiej szczególnie poszukiwani przez okupantów, obok urzędników państwowych i księży, byli działacze harcerscy. Gestapo ustaliło ich adresy. Kazimierz Piechowski, wraz z przyjacielem Alfonsem „Alkiem" Kiprowskim, podjął decyzję o ucieczce z Tczewa, która rozpoczęła się 12 listopada 1939 r. Młodzieńcy próbowali przedostać się na Zachód, do armii gen. Władysława Sikorskiego, niestety zostali aresztowani na przedwojennej granicy polsko-węgierskiej. Kazimierz przeszedł dotkliwe przesłuchanie w więzieniu w Baligrodzie oraz przesłuchania w więzieniu krakowskim na Montelupich, a potem w Nowym Wiśniczu. Po kilkumiesięcznym areszcie został skierowany do powstającego w Oświęcimiu niemieckiego obozu koncentracyjnego. Piechowski trafił do Konzentrationslager Auschwitz 20 czerwca 1940 r., już w drugim transporcie więźniów. W obozie „nazywał się 918", jak napisał w późniejszych wspomnieniach pt. Byłem numerem... Świadectwa z Auschwitz3. Nadając mu numer, próbowano pozbawić go - i setki tysięcy innych więźniów - nazwiska, godności i podmiotowości. 1 Por. Zofia Kratochwil, Genealogia rodu Piechowskich, Toruń 1977 (maszynopis rozpr. doktorskiej, Archiwum UMK w Toruniu) - przypis redakcji. 2 Od roku 1934 szkoła nosiła nazwę: Państwowe Gimnazjum Męskie i Liceum Humanistyczne. Dziś w jej budynku mieści się Szkoła Podstawowa nr 5 im. A. Mickiewicza, położona przy ul. Obrońców Westerplatte l£j - przyp. red. 3 Kazimierz Piechowski, Byłem numerem... Świadectwa z Auschwitz, Warszawa 2003 (wydania z lat 2004 i 2010 ze zmienionym podtytułem: Historie z Auschwitz) - przyp. red. GROMICZNIK 2018 POMERANIA 41 WSPOMNIENIE v Kazimierz Piechowski, więzień nr 918 Po dwóch latach morderczej pracy więzień nr 918 zdał sobie sprawę, że w obozie nie da się przeżyć, dlatego wraz z grupką przyjaciół postanowił zaryzykować ucieczkę. 20 czerwca 1942 r. czwórka śmiałków, przebrana w ukradzione z magazynu mundury SS, dokonała najbardziej brawurowej i słynnej ucieczki w dziejach KL Auschwitz. O jej powodzeniu zadecydowało opanowanie Kazimierza Piechowskiego, który umiejętnie zrealizował misterny plan ucieczki samochodem steyr 220, należącym do komendanta obozu Rudolfa Hössa. Po latach wiernie oddał tę dramatyczną sytuację fabularyzowany film dokumentalny pt. „Uciekinier" (2006) w reżyserii Marka Pawłowskiego. Po ucieczce Piechowski wstąpił do Armii Krajowej. Przez trzy lata brał udział w walkach partyzanckich. Został dwukrotnie ranny, pod Radoszycami i koło miejscowości Końskie. Po zakończeniu wojny powrócił do Tczewa. Jego rodzice, wyrzuceni z domu przez okupantów, szczęśliwie przeżyli wojnę. Podczas okupacji pracowali przymusowo w rolnictwie na gospodarstwie niemieckim na południe od Tczewa. Niestety, wojna pozbawiła życia wielu jego krewnych, wujostwo i kuzynów. ...I WIĘZIENIACH STALINOWSKICH W 1946 r., na podstawie donosu, Kazimierz Piechowski został aresztowany przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Postawiono mu zarzut nieujaw-nienia akowskiej przeszłości. W gdańskim więzieniu przy ul. Kurkowej, jako „sabotażysta" i „wróg ludu", przeszedł męczące przesłuchanie przez funkcjonariuszy UB. Żeby mieć namacalny pretekst do oskarżeń, do jego mieszkania podrzucono broń. Wyrok, który zapadł, nie miał nic wspólnego ze sprawiedliwością. Piechowskiego, liczącego wówczas zaledwie 27 lat, skazano na 10 lat więzienia. Jeszcze w gdańskim więzieniu Piechowski spotkał byłego gauleitera gdańskiej NSDAP i SS-Obergruppenfuhre-ra Alberta Forstera, ponoszącego osobistą odpowiedzial- ność za zbrodnie hitlerowskie na Pomorzu Gdańskim. Pan Kazimierz spędził w stalinowskich więzieniach siedem lat. Przez cztery lata przebywał w ciężkim więzieniu w Sztumie, więziono go również w Potulicach, ponadto przez trzy lata pracował przymusowo jako więzień w Kopalni Węgla Kamiennego Niwka-Mo-drzejów w Sosnowcu. Szczęśliwie dopisywało mu zdrowie i hart ducha harcerskiego. Jego tczewski przyjaciel „Alek" Kiprowski, również harcerz, powiedział niegdyś: „Można nas zabić, ale nie można nas złamać". Kazimierz Piechowski wyrobił sobie w kopalni opinię „wzorowego pracownika". W 1954 r., po odwilży zapoczątkowanej śmiercią Stalina, powrócił do domu rodzinnego. Po latach skonstatował, że naziści i komuniści „Ukradli mi całą młodość". W GDAŃSKU IW PODRÓŻACH PO ŚWIECIE Rozpoczęcie normalnego życia po ciężkich przeżyciach obozowych, wojennych i więziennych nie przyszło Kazimierzowi Piechowskiemu łatwo. Na Politechnikę Gdańską przyjęto go dopiero za trzecim razem. Zaczynał studia, mając 37 lat. Studiował i pracował jednocześnie, a po czterech latach uzyskał dyplom inżyniera-mechanika, o specjalności technologia budowy maszyn. Jako inżynier znakomicie realizował się w przemyśle okrętowym. Przez prawie całe zawodowe życie był zatrudniony w firmie Hydroster. Z racji wykonywanego zawodu kilkakrotnie pracował w stoczniach, w tym w Stoczni Gdańskiej im. Lenina. Z czasem osiągał bardzo dobre wyniki jako inżynier-racjonalizator. Jako autor wynalazków i udoskonaleń był na kontrakcie zawodowym w Szwecji. Właśnie w tym kraju poznał walory wolnego świata, nastawienie na dobro i pomyślność obywateli. Po przepracowaniu 30 lat Kazimierz Piechowski, za namową przyjaciół, skorzystał z przywileju byłego więźnia oświęcimskiego i w 1979 r. przeszedł na wcześniejszą emeryturę. W Gdańsku Kazimierz Piechowski przeżył blisko 60 lat. Na emeryturze wiodło mu się dobrze, jakby wreszcie sprawiedliwości stało się zadość. Umiejętnie zainwestował oszczędności w zakup gospodarstwa rolnego w Kowalach, w gminie Kolbudy. Po latach sprzedaż gruntu zapewniła mu środki materialne na spełnianie życiowej pasji, jaką stały się podróże po świecie, a przyzwoita emerytura umożliwiła mu godne życie. Przez prawie 30 lat żoną Kazimierza Piechowskiego była aktorka Danuta Szubiakowska (1921-1981). Pięć 42 POMERANIA WSPOMNIENIE lat po jej śmierci ożenił się z Jadwigą Lis (zwaną „Igą"), z którą przez 25 lat wspólnie podróżowali. W zbiorach domowych zachowało się kilkanaście tomów-albumów z podróży do 60 państw, położonych na wszystkich kontynentach świata. NIE TYLKO KUSTOSZ PAMIĘCI NARODOWEJ Kazimierz Piechowski cierpiał na syndrom poobozowy i przez większość życia milczał na temat wojennej i tuż-powojennej przeszłości. Dopiero na początku nowego tysiąclecia, będąc już w mocno zaawansowanym wieku, rozpoczął misję popularyzacji wiedzy o swoich dramatycznych losach. Kiedy stał się postacią powszechnie znaną, lubianą i szanowaną, posypały się zaproszenia z kraju i zagranicy. Tylko z części z nich był w stanie skorzystać. Szczególnie cenił sobie - i to ze wzajemnością - spotkania z młodzieżą i studentami. Pan Kazimierz miał dystans do odznaczeń, wyróżnień i medali. Długo odmawiał ich przyjęcia, mówiąc: „Mam tylko krzyż harcerski". Dopiero w ostatnich latach życia dał się namówić na przyjęcie pewnych godności. Nie odmówił, gdy 26 stycznia 2006 r. Rada Miejska rodzinnego Tczewa nadała mu najwyższe wyróżnienie - Honorowe Obywatelstwo Miasta. Dodajmy tutaj, że 1 września, w kolejne rocznice wybuchu wojny, Pan Kazimierz stawał w Tczewie na uroczystym apelu. 22 maja 2015 r. na Zamku Królewskim w Warszawie Kazimierz Piechowski odebrał z rąk prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, dr. Łukasza Kamińskiego nagrodę Kustosza Pamięci Narodowej „za szczególnie aktywny udział na rzecz upamiętnienia historii polskiego Narodu w latach 1939-1989". Laureat, prócz popularyzowania historii na licznych spotkaniach, aktywnie współpracował z Miejscem Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau Byłym Niemieckim Nazistowskim Obozem Koncentracyjnym i Zagłady w Oświęcimiu. Ponadto Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. rtm. Witolda Pileckiego w Oświęcimiu, mieszcząca się w byłym magazynie obozowym, w którym rozpoczęła się słynna ucieczka, upamiętniła Kazimierza Piechowskiego, nadając jego imię Audytorium (2014). Postanowieniem Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Bronisława Komorowskiego z dnia 16 lipca 2015 r. Kazimierz Piechowski został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, a 3 października 2016 r. osobiście odebrał tytuł Honorowego Obywatela Gminy Pelplin. Informację o śmierci Kazimierza Piechowskiego podały główne programy informacyjne radiowe i telewizyjne w kraju. Przekazały ją również liczne tytuły prasowe i portale internetowe w wielu krajach świata, w tym m.in. w Niemczech, Rosji, Wielkiej Brytanii, Stanach Zjednoczonych, Rumunii i Szwajcarii. Kazimierz Piechowski został pochowany obok swoich rodziców 22 grudnia 2017 r. na cmentarzu przy ul. Gdańskiej w Tczewie. W mszy żałobnej w kościele pw. św. Józefa wzięli udział członkowie rodziny z Polski i Niemiec, liczni przedstawiciele władz państwowych, samorządowych i delegacja IPN. JAN KULAS Redakcja dziękuje bratankowi Zmarłego, Danielowi Piechowskiemu oraz Tomaszowi Antoniemu von Piechowskiemu za pomoc w adiustacji tekstu. DZIAŁO SIĘ W LUTYM • DZIAŁO SIĘ W LUTYM • DZIAŁO SIĘ W LUTYM • DZIAŁO SIĘ W LUTYM 7111898 - w Dębowcu urodził się Józef Szuca, działacz społeczny i polityczny, hallerczyk, obrońca Helu w 1939 r., pierwszy wójt gminy Karsin, działacz rad narodowych w Chojnicach i Czersku. Zmarł 18 stycznia 1975 w Czersku, gdzie został pochowany. 11 I11908 - w Przytarni urodził się Józef Bruski, lekarz, zbieracz i popularyzator folkloru kaszubskiego, autor zbioru pt. Gadki Józefa Bruskiego. Zmarł 14 grudnia 1974 i został pochowany na cmentarzu parafialnym w Brusach. 14111968 - w Wejherowie zmarł Aleksander Rutkiewicz, współzałożyciel chóru męskiego Harmonia, przez wiele lat uznawanego za jeden z lepszych chórów na Kaszubach. 15 I11588-w Gdańsku zmarł Konstanty Ferber, burmistrz, bankier i współtwórca polityki Gdańska wobec Korony, współzałożyciel Gimnazjum Akademickiego w tym mieście. 15 I11898 - w Pierszczewie urodził się Bernard Grzędzicki, nauczyciel, działacz regionalny, z zamiłowania historyk i etnograf, autor monografii Chmielno, przewodnika turystycznego Chmielno i okolice oraz informatora Chmielno, Kartuzy i okolice. Zmarł 18 sierpnia 1973 w Kartuzach i tam został pochowany. 18111928 - w Czersku ukazał się pierwszy numer pisma „Echo Borów Tucholskich"; jego wydawcą i redaktorem był Otton Sabiniarz. 22111788 - w Gdańsku urodził się Artur Schopenhauer, filozof światowej sławy. Głosił m.in. ahisto-ryzm i skrajnie pesymistyczny pogląd na świat. Zmarł 21 sierpnia 1860 we Frankurcie nad Menem i tam został pochowany. 29111928 - z powiatów wejherowskiego i puckiego powstał powiat morski z siedzibą w Wejherowie. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie POMERANIA 43 I STAŁO SIĘ TAJEMNICZE ŁADUNKI (a*2) Wiosna, długo przez naszych oczekiwana, nadeszła, ale jakże rozczarowała ich wszystkich. Ostoja nadziei - Francja - padła w krótszym czasie niż Polska, padła też Belgia, padły Dania i Norwegia. Hitler gardłował, wściekał się na Anglię, jej premiera Churchilla, że nie przyjmuje jego pokojowych ofert. Churchill ofert tych nie mógł przyjąć - były ultyma-tywne - Hitler żądał zgody na wytworzony stan rzeczy, na uznanie granic okupacyjnych, na hitlerowską hegemonię nad Europą środkową. Nasi znali te sprawy, cieszyli się, że Anglia nie ustępuje. Słyszeli o wojsku polskim ewakuowanym z upadającej Francji do Anglii, szeptali o generale Sikorskim - polskim wodzu naczelnym i premierze, i znowu nadzieja zaczęła ich podtrzymywać na duchu. Potrykus, studiując Biblię, znalazł wersety o antychryście - przybył do naszych znajomych i zaczął Hitlera nim mianować, zgodnie z obrazami Apokalipsy św. Jana. Ciotka Franciszka się ożywiła i mu przyświadczała, rozumując następująco: - Hitler pöprôwdze je tim antichrista, krziż splëga-wił, piekło na zemia sprowadzył; wej Piósznica, ale wiémë z ewanieliów, że Pón Jezus gó jednak pôkönô. Tak mdze, tak muszi bëc, në nié?... -1 tak się pocieszali. We wiosce rządzili nowi osadnicy, nazywano ich Arabami. Jedni byli dla Polaków znośni, inni zaś Polaków śledzili, ale już masakr selbstschutzowskich nie urządzali. Prace przebiegały normalnie, tylko od czasu do czasu, w zależności od napływu nowych niemieckich przesiedleńców z Litwy, Łotwy, Besarabii, tego i innego gospodarza polskiego wysiedlali, pozwalając mu na zabranie tylko tylu rzeczy, ile on i jego rodzina mogli unieść w rękach. Wysiedlanie to odbywało się zwykle w nocy lub pod wieczór. Od rekwirujących, zwykle z policjantem na czele, zależała większa lub mniejsza temu towarzysząca brutalność i bezwzględność. Z obozu jenieckiego wrócił bezręki inwalida - podchorąży polski - Klemens Miotk. Rodziców w Połczynie już nie zastał, byli z gospodarstwa wyrzuceni, ale nie odesłano ich do Generalnej Guberni, lecz pozwolono im zamieszkać w innym, sąsiednim powiecie. Klemens chciał udać się do nich, ale ledwo ruszył w drogę pod Wejherowo, został zatrzymany, wywieziony do lasu i tam zakatowany, chyba tylko dlatego, że był polskim podchorążym. - Jednak nas sa boją - rzekł Potrykus do ojca, gdy się spotkali w stodole i o tej nowej zbrodni mówić zaczęli. - Jo, bestijnicë, boją sa, jinaczi bë taczégó biédôka nie zabijalë. Wiedzelë, że je uczałi ë téż wojskowi, wic jego sa bój alë, mësląc, że mdze nas órganizowół. Hitler ruszył na południe, Jugosławia się z jego kleszczów wyłamywała, Grecja także, i oto przy pomocy Włocha - drugiego faszysty, okrutnika niewiele lepszego niż on, Mussoliniego - zdusił w krajach tych wszelki opór i nimi zawładnął prawie bez reszty. Prawie, bo gazety pisać zaczęły o partyzantach jugosłowiańskich. - Ten diôbéł cygnie w strona Tercji, chce Anielczóka chwëcëc na półniu - ód łądë w Egipce, w Indiach, bó wyspie radë dac ni móże - powiedział drugi sąsiad tatka Jasiński. - Tak pewno chce zrobić - ojciec na to. - Wezdrzi nó to, że mu purtók pömôgô, że świata zaczinó rzą-dzëc złosc. Jak to mdze długo dérało a chto jiny sa nie wmiészô, to on podporządkuje so całi świat. - Przeca ti biésë śpiewają: Dzysô nôleżi nóm Europa, a witro całi świat. - Je jesz Rusk. Je jesz Amerika. Ale téż ë Anglio nie je pôkónônô, mó kolonie, scygo wojsko, bije sa w Africe. Drëszku, jesz głowa do górë, nasza sprawa jednak jak sëté wëpłënie na wierzch, mdzemë zôs głośno spiéwalë: Jeszcze Polsko nie zdżinała. Tak to i przy tym sąsiedzie szły słowa wzmacniające nadzieję, jeżeli nie w izbach, to w stodole, oborze lub na polu. Ale tak jeden, jak i drugi przy rozpoczynaniu tych rozmów oglądali się na wszystkie strony, by przekonać się o bezpieczeństwie; bali się, że jakiś niepewny typ przekaże ich rozmowy sołtysowi lub żandarmowi. Wszyscy też z dnia na dzień trzęśli się na myśl o wysiedleniu ich z gospodarstwa lub wywiezieniu w nieznane, jeśli nie do obozu. Od czasu poznania prawdy o Stutthofie, a zwłaszcza o Piaśnicy te obawy się jeszcze bardziej wzmogły. Piękne pola i łąki ich nie cieszyły, śpiew ptaszków do nich nie dochodził, natomiast zbyt wiele widzieli wron, kruków, kawek, zbyt głośne były chrapliwe wróżby tych straszaków. Straszyły też burze grzmotowe, wichry huraganowe, przypominające na- 44/POMERANIA/LUTY2018 WSPOMNIENIA ■N % 9 /J % % Piaśnica wałnice wojenne, dziejowe. Ich oczy upodabniały się do oczu lękliwych zwierzątek - były rozbiegane, u kobiet sczerniałe, lękliwe, błagalne. Ciotka utraciła swoją odwagę, trzęsła się o Franka. Matka stała się przesadnie pobożna, zdystansowała w tym swą siostrę. Jednego popołudnia Potrykus przy kiwnął tatka do stodoły, by mu powiedzieć ważne nowiny Tatk przeszedł przez dziurę w płocie, specjalnie do tych celów utrzymywaną, ciekaw, co jest. - Muszima jic do chléwa, nibë do krów, bó diôchéł nie spi, möglëbë nas nakrëc, wiész ten nowi szôłtës je terô na Lesnôwim a wietrzi, bo cos nowégó w lëfce wisy. Udali się do krówni, niby uważać na cielną. Tu usiedli na kumie, tj. korycie wydłubanym z pnia, i zaczęli mówić na temat ogólnego położenia militarnego Niemiec. Postawili sobie nawzajem pytanie: dlaczego Hitler nie rusza na Anglię. Potrykus spojrzał na tatka bystro i rzekł: - Jo, sąsôdze, wiém, czemu. Tatk się zamienił w słuch: - Wiész czemu, do szlacha, to pöwiadôj, jem zarô merkôł, że co wiész. No i sąsiad zaczął klarować przyczynę, mówił, że był w Chłapowie u krewnych; ci obserwują morskie transporty, okręty ciągnące z zachodu na wschód do Piławy, Królewca, Kłajpedy, stwierdzili ogromny w tym kierunku ruch. Ale to jeszcze nie wszystko, jeden z tych krewniaków był w Tczewie, a tą sprawą zainteresowany, zwrócił uwagę na transporty mknące do Prus Wschodnich. - Niemcë, drëchu, twierdzą, że sélają Sowietom ma-szinë, różné wërobë, ale ten zmerkół, że to nie je prów-da, ta jidze wojskowi materiół. Ökratë téż gó wieżą. - Në, ale cëż to mó wspólnego z Anielczóka? - na to tatk. - Jak to? Nic nie merkôsz? Öni doch na Anielczóka rzëcëc sa ni mogą, czej mają Ruska slôdë. - Jak to? Ruska slôdë? Przeca oni twierdzą, że z nim Polska rozebralë, że z nim są w przëjazni. - To rozebranie bëło politiką, zresztą Rusk le wzął to, co mii ju po pierszi wojnie aliancë, za anielsczégô jeneróła rozeznanim nôrodowöscowim, przëdzelële, a wic zemie litewsczé, biôłorusczé i ukrajińscze, në nié? Ta Pólôchów bëło baro, baro mało, ti bële le na majątkach i obok Żëdów w miastach; lud prosti to Słowianie wschodowi. - Jo jesz ce nie rozmieja - cëż to wszëtkó mó znaczëc, wcale nie widza związku z polepszenim sa naszi sytuacji - na to wszystko tatk. - Józefie, béla jeden, jem przeca rzekł, że to zabranie pólsczich nibë zem bëło stalinowską politiką, to ón przeca wié, że Hitler za pomocą kapitalistów zachódnëch sa skarsznił, téż ón wié, że ti prawie na niego Hitlera szteftowalë. Przeca oni ni mogą chcec przewôdżi komunistów, jak świat świata tak oni nienawidzą nawet socjalistów, a cëż dopiére kómunë. Tero wic chcelëbë téż Hitlera pchnąc na wschód, ale ón jima ju za mocny, chce miec Europa strzédną pod sobą. Stalin, grôcz nié bëlejaczi, wié, że czej Nieme Anielczóka pókónó, tej mdze tak mocny, że ë Rusëja połknie, wic, brace, pewno téż wojsko scygó. Nieme POMERANIA 45 WSPOMNIENIA sa böji, wic zwlékô z Anielczôka a zdrzi, szczerząc kłë, na Związk Rusczi. - Hm. Hm. Të mie to mést wëklarowôł dobrze. Tëde je nôdzeja, le żëbë ten rusczi kóń béł dërniészi niż ten francësczi. Obserwacje znajomych Potrykusa były też komentowane przez innych. Wnioski z nich wypływające szeptano przy różnych okazjach. Panowała cisza przed burzą. Niemcy zaprzestali szykan i wywózek. Przyszedł ukwiecony czerwiec, słońce złociło pola i łąki, sianokosy wiały cudownym aromatem właśnie rozkwitających traw i wtedy to się stało... Ojciec pracował w folwarku, naprawiał coś przy wodociągu. Nadszedł pułkownik Hannemann, pozdrowił go staroniemieckim Guten Tag - w przeciwieństwie do nowego, już wyświechtanego, Heil Hitler, bo miał do tatka zaufanie, Hitlera nie lubił. Ten był dla niego ciągle gefreitrem (starszym szeregowym) i uzurpatorem władzy. Tatk się poderwał, widział, że starszy pan chce mu coś powiedzieć. Istotnie. Ten podniósł głowę i rzekł: - Walimy na wschód. Komunikat radiowy - wojna ze Związkiem Radzieckim; granica przekroczona, nasze wojska miażdżą wszelki opór, posuwają się w szybkim tempie naprzód. Ojciec udał zdziwienie - przecież był pakt nieagresji, co przyspieszył napad Niemiec na Polskę. - Pakt nieagresji dla Hitlera jest świstkiem, tak jak i inne międzynarodowe układy przez niego zawarte, ale... - No tak, zwycięstwa Rzeszy... - Niby tak. Ruszył na Związek pierwszy, by ubiec tamtych. Na razie zwycięstwa, ale Związek Radziecki to nie Rosja carska, tam był lud przeciw władzy, a tu władza jest ludowa. W każdym razie przybył nam nowy wróg, wielki wróg, co na razie ucieka, lecz nie wiadomo, jak daleko będzie uciekał. To powiedziawszy, odszedł i ojcu się zdawało, że odszedł ze smutkiem w myślach i bólem w sercu, bo jakby się skurczył, jakby jego żołnierskie oblicze przybrało wyraz smutku. Na pewno nurtowała go myśl walki na dwa fronty, przed którą Niemców przestrzegał kanclerz Bismark, a która w pierwszej wojnie światowej, mimo zwycięstw na wschodzie, okazała się w skutkach fatalna, nie tylko dla Niemiec, ale i dla całej przedwojennej Europy. Teraz mogło się stać to samo. Tak też to ojciec skomentował sąsiadowi. Ten się wyprostował, jakby znowu służył w marynarce i rzekł: - Widzysz, Józefie, jem miół dobri wach, móji chła-pówianie téż - terôzka le żdac. Grëze sa wilk z mied- wiedza. Wilk kaszny, ale miedwiédz kraftny ë wëtrwałi. Uzdrzisz, miedwiédz wilka zmiażdżi. Niemcy zaczęli Rosję krajać, ich zagony pancerne zdawały się wcale nie zatrzymywać, wydawało się, że nie znajdują właściwego oporu; znowu krzyczeli: wiktoria! Zaczęli głosić zwycięstwo, zwycięstwo ostateczne, zwycięstwo i rychły koniec wojny. Radio co dzień szwargotało o nowych sukcesach na wszystkich frontach. Na naszych domowników znowu padł strach. Pękała jakby ostatnia struna nadziei. Związek Radziecki - potężny organizm państwowy - ulegał przemocy niemieckiej, a na zachodzie znowu Anglicy nic, nic i nic; pukali w Afryce i przyglądali się wykrwawianiu się nowego sojusznika. - Ta u Ruska je wojsko pölsczé - tak nawet Niemce głoszą, ale to téż ucékô - rzekł jednego dnia w stodole Potrykus do tatka. - Lëchö. Lëchö z nama, sąsódze - na to tatk. - Co robie? Ale jednak Rusëjô sa nie pöddôwô. Ti głosëlë rozbicé ji wojska, dobiwanié Moskwë, a hewó -jak Moskwę ni mają, tak ni mają. To, brace, nie je tak, jak gazétë pieszczą. Owe jęczące auta przestały jeździć. Niemcy pospusz-czali głowy. Jednak komunikaty wojenne nadal głosiły zwycięstwa, bo dochodzili teraz do Dniepru, zdobyli żyzną Ukrainę, zagrażali ośrodkom przemysłowym, a więc nowe wiwaty, nowe chełpienie się druzgocącą przewagą militarną. Nasi więc popadać zaczynali w depresję. Naturalnie nie wszyscy. Wiara w pomoc Boską podtrzymywała. Stali się przesądni, oddawali się prawie całodziennym modlitwom, w czym przodowała teraz matka. - Jak nóm Pón Bóg nie pomoże, to nóm nikt nie pomoże - mówiła do swojej, zastraszonej sukcesami niemieckimi, gromadki. Ojciec z Jankiem oraz Franek mieli spokojniejsze nerwy, może dlatego, że mieli ciężką pracę, czy to w polu, czy też w zawodzie. Byli między ludźmi, w gromadzie, a gromada ludzka łagodzi bóle i umniejsza troski. Jeden drugiego pociesza, zresztą w wysiłku fizycznym nie ma czasu ani na modlitwę, ani na zbytnie deliberacje. Czas jednostajny też łagodzi kłopoty, człowiek na nie obojętnieje. Ale ten czas pracował teraz na przetrwanie tego najgorszego, służył oporowi, a nie napastnikom. Moskwa się nie poddała. Odwrotnie, wroga odrzuciła. JÓZEF CEYNOWA 46 POMERANIA WSPOMNIENIA POŻEGNANIE GDYŃSKIEGO DZIAŁACZA O Qlist0Pada 2017 r. zmarł śp. La y Paweł Śleziński - wieloletni członek gdyńskiego oddziału Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego. Jego zaangażowanie w odnowie ruchu kaszubskiego w Gdyni było bardzo duże. Podczas jego prezesury, która przypadła na lata 1992-1998, został wmurowany kamień węgielny pod budowę pomnika Antoniego Abrahama na Placu Kaszubskim. Pamiętam, z jaką starannością przygotowywał tę uroczystość, jak bardzo mu zależało na tym, żeby tablica upamiętniająca to wydarzenie zawisła na jednym z historycznych gdyńskich głazów. I tak się stało. Dla ożywienia pamięci o Antonim Abrahamie w 1993 r., w 60. rocznicę jego śmierci, został ustanowiony medal gdyńskiego oddziału ZKP - Srebrna Tabakiera Abrahama. Prezes zadbał 0 to, żeby pierwsze wręczenie tego medalu odbyło się w historycznym kościele pw. św. Michała Archanioła w Gdyni-Oksywiu, nieopodal mogiły Antoniego Abrahama. Warto podkreślić, że laureatami pierwszych trzech medali byli: ks. prałat dr Hilary Jastak, Chór Męski „Dzwon Kaszubski" oraz miesięcznik „Pomerania". Tenże chór śpiewa zawsze podczas dorocznych obchodów Dni Abrahamowych w Gdyni. Śp. Pawłowi Ślezińskiemu zawdzięczamy powstanie biuletynu „Gdińsko Klëka", którego redaktorem naczelnym przez długie lata był śp. Eugeniusz Stanek. Czasopismo to w formie kwartalnika wychodzi w Gdyni po dzień dzisiejszy, jest cennym źródłem informacji 1 kroniką. Nowością były także Dni Śledzia, które były obchodzone w Gdyni kilka razy, jednak ze względu na wysoki koszt tej imprezy nie doczekały się kontynuacji. Ważną część działalności gdyńskiego oddziału za prezesury śp. Pawła stanowiła integracja członków ZKP. Podejmował on wiele zadań, a wśród nich rozwinął rozpoczętą wcześniej tradycję palenia sobótki w noc świętojańską, organizował bale karnawałowe, spotkania opłatkowe, wycieczki, z których wyprawa do rezerwatu przyrody Jezioro Drużno, do Olsztyna i Wilczego Szańca należała do najbardziej udanych imprez. Długo by można wymieniać i opisywać wydarzenia, w jakie obfitowała prezesura śp. Pawła Ślezińskiego, warto więc podkreślić, że działalność Zrzeszenia była niezwykle intensywna i bardzo dobrze postrzegana, czego dowodem jest to, że gdyński oddział ZKP został w tym czasie odznaczony Medalem Eugeniusza Kwiatkowskiego oraz Medalem 70-lecia Gdyni. Aktywność śp. Pawła nie skończyła się wraz z ustąpieniem ze stanowiska prezesa. Wraz z całym zarządem włączył się w dzieło budowy pomnika Antoniego Abrahama. Sponsorował wiele zadań a także zabiegał o fundatorów. Był też bardzo zaangażowany w powołanie pierwszego Klubu ZKP w Gdyni (obecnie Koła) w Wielkim Kacku. Ten Klub odegrał pionierską rolę w propagowaniu Mszy św. z kaszubską liturgią słowa oraz takich nabożeństw, jak: różaniec, droga krzyżowa, majowe w języku kaszubskim. Nie sposób nie wspomnieć o zaangażowaniu bohatera tego wspomnienia w działalność Chóru Męskiego „Dzwon Kaszubski". Zanim wstąpił do ZKP, wcześniej, bo w 1982 r., stał się członkiem tego chóru. Był tam nie tylko śpiewakiem, ale także zaangażowanym członkiem zarządu. Od 2010 r. aż do śmierci pełnił funkcję prezesa tego chóru. Doprowadził, mimo dużych trudności, do zorganizowania jubileuszu 85-lecia jego istnienia. Powiedzieć o śp. Pawle, że był wielkim społecznikiem, to za mało, trzeba dodać, że był heroicznym działaczem, podejmował się realizacji trudnych zadań i trwał przy nich, jednocześnie samemu się wypalając. Paweł Śleziński urodził się w Koleczkowie w 1944 r. w rodzinie kaszubskiej. Wychował się w Gdyni. Był inżynierem, absolwentem Wydziału Budowy Okrętów Politechniki Gdańskiej. Całe swoje życie zawodowe spędził w Stoczni Gdynia, gdzie należał do kadry kierowniczej. Po przejściu na emeryturę prowadził niemal do końca prywatne przedsiębiorstwo. Jego pogrzeb odbył się 2 grudnia 2017 r. na cmentarzu Witomińskim. W ostatniej drodze towarzyszyły mu poczty sztandarowe gdyńskiego oddziału ZKP, Chóru „Dzwon Kaszubski" oraz bardzo licznie przybyli przyjaciele, znajomi i rodzina. TERESA HOPPE łOMICZNIK 2018 / POMERANIA 47 FRANCISZEK OKUN (1949-2017) W niedzielę 8 stycznia ubiegłego roku zmarł Franciszek Okuń, działacz, publicysta i muzyk kaszubski z Leśnie-wa, związany z Luzinem i Lęborkiem, gdzie przez ponad 10 lat występował w zespole Levino, którego od października 2008 r. był też kierownikiem. Franek - jak wszyscy o nim mówili -pochodził z małego Leśniewa w Puszczy Darżlubskiej, gdzie urodził się 23 albo 24 listopada 1949 r. w wielkiej rodzinie tamtejszego gospodarza Bernarda. Zapowiadał się na sportowca, ale został ślusarzem. Prawie 20 lat przepracował w warsztatach kolejowych, po czym przeszedł na rentę z powodu kontuzji odniesionej podczas pracy Wówczas zintensyfikował swą działalność regional ną. Był Kaszubą z urodzenia. Już jako uczeń miał okazję wziąć udział w obchodach 500-lecia bitwy pod Świecinem i spotkać się z pisarzem Augustynem Neclem, co potem często wspominał. Ale dopiero w latach 80. zainteresował się Zrzeszeniem Kaszubsko-Pomor-skim. Założył oddział w Leśniewie i był jego szefem, potem został też członkiem naczelnych władz ZKP. Swoje kaszubskie początki opisał w wywiadzie dla pisma „Pomerania", od którego w 1987 r. otrzymał nagrodę, „Skrę Ormuzdową". W „Pomeranii" relacjonował działania swego oddziału, który dzięki niemu potężnie urósł w siłę. Organizował wycieczki, spotkania i występy, a także jako pierwszy zaproponował umieszczanie dwujęzycznych tablic z nazwami miejscowości. W latach tzw. przełomu demokratycznego Okuń związał się z Ruchem Odbudowy Polski i nawet kandydował do Sejmu z jego ramienia. Potem - niejako z rozpędu - działał w Zjednoczeniu Chrześcijańsko-Narodowym, przewodnicząc jego kołu w Luzinie, gdzie zamieszkał. Uruchomił wydawanie biuletynu swej organizacji, który potem przekształcił w nieregularne pismo o prostej nazwie „Gazetka". Opisywał w niej zawiłości lokalnej polityki, zahaczał też o jej szersze tło. Starał się m.in. 0 upamiętnianie tradycji i historii „Gryfa Pomorskiego". Ukazało się ponad 100 wydań pisemka, które w Luzinie i w okolicy wzbudzało, mimo skromnych rozmiarów, wielkie poruszenie. W Luzinie pojawił się już w latach 70. jako muzyk. W 1980 r. zamieszkał tu na dłużej, a od 1993 r. - na stałe. Był radnym 1 kadencji, a i później uczestniczył w życiu polityczno-samorzą-dowym gminy. Stał się tu naprawdę znaną postacią i szczerze można rzec, że był lubiany. Od młodych lat Franciszek Okuń wykazywał talent muzyczny. Interesował się muzyką popularną i bywał na koncertach naszych wielkich gwiazd: Niemena, Klenczona, Czerwonych Gitar czy Niebiesko-Czarnych. W lokalnych zespołach śpiewał i grał na perkusji, udzielał się też jako konferansjer. W końcu trafił do „Levina", które potem przejął po Janie Formeli, założycielu grupy. Pod jego kierunkiem zespół rozwinął i rozszerzył swoją dotychczasową działalność, utrwalił się też na płytach, wydawanych niemal co roku - od „Zemia Rodno" (2010) do „Kaszëbskô Królewó" (2016). Lata 2009-2016 to na pewno nowa epoka w historii zespołu „Levino". Grupa wielokrotnie występowała za granicą, np. w Belgii, w Niemczech czy na Węgrzech. Na potrzeby tej ostatniej trasy (2009) przygotowała nawet popularną węgierską pieśń ludową „Az a szép", którą wykonywała też w kraju. A występowała dosłownie od gór do Bałtyku. Zdobywała nagrody i wyróżnienia, jak i - co najważniejsze - aplauz słuchaczy. Franek, choć na występach zwykle stał z boku, był niekwestionowanym frontmanem „Levina". Oczywiście zespół najlepiej czuł się w domu - w Lęborku, gdzie jego kierownik bywał w sumie częściej niż w Luzinie, w którym mieszkał. Franek bezustannie załatwiał sprawy zespołu i myślał o jego przyszłości. Razem z grupą występował przy okazji licznych uroczystości miejskich, powiatowych i państwowych, tych radosnych i tych smutnych. Działał też w Stowarzyszeniu św. Jakuba Apostoła, które objęło zespół patronatem. Wielkie jubileusze - ćwierćwiecza i 30-lecia „Levina" - odbyły się właśnie w Lęborku, w Szkole Muzycznej im. M. Michalskiego. Były na nich tłumy, a zespół długo nie schodził ze sceny. Te sukcesy to w wielkiej mierze zasługa Franciszka Okunia. Czy zespół podniesie się po tej bolesnej stracie? Tego jeszcze nie wiadomo. Franek był dla „Levina" kimś więcej niż zwykłym członkiem. Jego życie wystarczyłoby na książkę. Był postacią pełną humoru, pracowitości i poświęcenia. Był też pełen kontrastów. Miał liczną rodzinę, ale ostatnie 10 lat mieszkał samotnie; jego familią był poniekąd zespół. Żył skromnie, ale zawsze miał pieniądze na najnowszą kaszubską książkę czy płytę, abonował też „Pomeranię". „Szkół" nie miał, a jednak wiele czytał i dużo wiedział. Nie przepadał za nowoczesną techniką, lecz się nią posługiwał. Zawsze zajęty, ale gdy w ostatniej chwili wydarzało się coś interesującego - Franek zaraz tam był, najczęściej ze swym aparatem, na którym utrwalał wszystko, co ciekawe. I podobnie, narzekał na zdrowie, ale gdy ubierał się w kaszubski strój, brał swe diabelskie skrzypce (i obowiązkowy telefon), siadał na rower i jechał na stację w Luzinie, by potem przesiąść się na pociąg do Lęborka - wracała mu młodość i pełnia sił, a także swoisty urok. Znajdował nawet czas na wycieczki zagraniczne i np. w 2015 r. był we Włoszech, w sanktuarium swego patrona z Asyżu. Do ostatniej chwili był czynny i miał jeszcze wiele planów. Najmniej myślał o sobie. Był uparty, jak mówią Kaszubi: „cwiar-dégö łba". Chciał zmieniać świat, ale ten się mu opierał. Dopiero potem się pogodzili. Pogarszające się zdrowie przekreśliło wszelkie jego zamiary. Od lat chorował na serce, gnębiła go też cukrzyca. Przeszedł kilka zawałów i udar mózgu, w ostatnich latach kilka razy był hospitalizowany. Na początku grudnia 2016 r. trafił w ciężkim stanie do lęborskiego szpitala. Przez miesiąc był w śpiączce, którą przerwała śmierć. TEKST I ZDJĘCIE SC 48 / POMERANIA/LUTY201 Z KOCIEWIA TOCJO... O KOCIEWSKICH ZAKRUSZKACH Właściwie chciałam ograniczyć tytuł do dwóch początkowych słów. Krótkie, a mówią wiele. Wychodząja/c szydło z worka... To porównanie może być teraz niezręczne, choć wszyscy wiedzą, o co chodzi. Z relacji wnuka wracającego z dalekiej podróży zapamiętałam jego uwagę: gdy usłyszałem na lotnisku toć jo, wiedziałem, że są nasi. Twoja mowa cię zdradza - może być przekleństwem, częściej jednak jest błogosławieństwem. Tyle zdań musiałam napisać, by podkreślić wagę języka i to, że jego swojska odmiana może cie- - szyć, dobrze się kojarzyć. Proszę sobie wyobrazić, że moje felietony - z Kociewia - czyta pełnokrwisty Kaszuba. Jeden z tych niemianowanych (jeszcze!) Stolemów, który niesie kaszub- skość jako skarb w Bory Tucholskie, na Kocie-wie. Tenże niepospolity Kaszuba (pewnie by się nie pogniewał, gdybym zdradziła jego imię, więc podaję - Ben...) zachęcał mnie do częstszego okraszania tekstu kociewizmami. W gwiazdkowym czasie taki podarek. Wyjaśniłam, że te gwaryzmy mają być rodzynkami w kuchu. No i od razu te rodzynki zabrzmiały jakoś dziwnie... Może lepiej - zakruszki, czyli słodka kruszonka na placku? Czy może być kuch z samych zakruszkówl Niektórzy tak marzą, gdy są karceni za wybieranie paluchami słodkiej kruszonki z ciasta czekającego na ciepło chlebowygo pieca. Gdyby ludzie musieli jeść same desery, to by była ale wej... mówiła jedna z moich ciotek i opowiadała: dawni tak nie dało. Chlyb piekło się raz w tygodniu, a z reszty ciasta (drożdżowego, więc się ruszało) smażono ruchanki. Ostatnio na Kociewiu (choć na Kaszubach też znane) robią furorę. Gospodynie z Jeżewa nie mogą nadążyć podczas festynów. Nie wolno mylić tych ruchan-ków z racuchami, które są z mąki pszennej i każdy przedszkolak je zna. Czas rozbierania choinek jest zwykle smutnym czasem, nawet gdy jesteśmy w pełni przekonani, że nic nie trwa wiecznie, że zaraz znów będą święta. Przecież nie mogą być same święta (jak ten kuch z zakruszków samych), bo nie byłyby wtedy świętami, a codziennością... Z tegorocznych (tj. tych ostatnich) do skarbca wspomnień dorzucam zdanie z podarowanej mi książki pt. Świąteczny sweter: „Dziadek tak zajęty był przekonywaniem siebie, że jest szczę- Twoja mowa cię zdradza - może być przekleństwem, częściej jednak jest błogosławieństwem. śliwy, że nie zauważył nawet, ilu rzeczy nie ma...". Takie to proste i zarazem nadzwyczajne. Wspomniany dziadek stał się moją ulubioną postacią. Stawiam go obok szczęśliwego Syzyfa. I mam receptę na dobry nastrój. A że szczęście idzie w parze, a nawet trójkami, dorzucam dwie radości. Moja doktorantka Anna Łucarz wręczyła mi bardzo obszerną i ciekawą rozprawę na temat tożsamości regionalnej na Kociewiu. Tyle badań, tyle trudu i jest! Dla Kociewia to ważna praca, myślę, że zostanie opublikowana... Trzecia radość oficjalnie urodziła się w Zblewie, gdzie miejscowy oddział ZKP w porozumieniu z oddziałami w Tczewie i Pelplinie oraz z ko-ciewskimi starostami planują Walne Plachan-dry Kociewskie! Ogólnokociewskie, już w tym roku! W bogatej regionalnej izbie w Bytoni odbyła się już druga w tej sprawie narada. Gospodarze urządzili nam prawdziwą kolędę, taką z duszpasterzem. Grupa ludowych kolędników też była. Dobry początek to połowa roboty... Zatem, Kociewiacy - do dzieła! MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK POMERANIA 49 Grób ks. Gustawa Gizewiusza (1810-1848) na ostródzkim cmentarzu zmieniał swój wygląd kilka razy. Dwie inskrypcje napisano w języku niemieckim, trzecią (1903?) po polsku, co stało się powodem zniszczenia grobu przez hitlerowców. Po II wojnie władze polskie odnowiły mogiłę (1948), pozbywając się z nagrobka ewangelijnego przywołania (św. Jan 1, 17-18), w końcu zaś (1979) wzniosły duchownemu świecki pomnik, już bez symbolu krzyża. Gizewiusz żył krótko, ale intensywnie. Będąc lojalnym poddanym pruskiego króla („Prusy stare i te tu nasze polskie strony czystą Ci zachowują wiarę. O, nie masz wierniejszych niż ony"), stanowczo sprzeciwiał się germanizacji Mazurów. Dorobek Gizewiusza, prace jego pióra, działalność wydawnicza i translatorska, dokonania w czasach germanizacji szkolnictwa, czynią go jedną z najwybitniejszych postaci Mazur. Wojciech Kętrzyński nazwie go „pierwszym Polakiem na Mazurach". Gustaw Gizewiusz przyszedł na świat w maju 1810 r. w Piszu w zniemczonej rodzinie o pastorskich tradycjach. Jego wujem był wybitny duchowny Timotheus Gisevius, a dziadkiem pastor o tym samym imieniu. Ojciec Gustawa, Marcin, rektor tutejszej szkoły miejskiej, zmarł trzy lata później. Dobrze radzącemu sobie z nauką chłopcu przyjdzie z pomocą stryjeczny brat - superintendent ełcki Fryderyk Tymoteusz Kriegier. To dzięki niemu Gustaw zostanie uczniem gimnazjum w Ełku (1823). Ukończy je jako prymus 50 POMERANIA i jesienią 1828 r. podejmie studia teologiczne na królewieckiej Albertynie. Na stancji u żydowskiego kupca Fiirsta pozna swą przyszłą żonę Rebekę. Mimo że obie rodziny będą przeciwne związkowi, młodzi dopną swego, a w drodze do celu Rebeka zostanie protestantką i pozyska imię Anna. W zamieszczonym w 1854 r. w „Bibliotece Warszawskiej" artykule „Życie Gizewiusza" Kazimierz Szulc pozwoli sobie na uwagę, że to właśnie dopiero Anna Rebeka rozbudzi „polskość duszy" młodego Gustawa, który pierwotnie nie czuł „najmniejszej sympatii dla języka i ludu mazurskiego", a uczył się polskiego jedynie „celem łatwiejszego i wcześniejszego uzyskania posady". Twierdzenie to do dzisiaj spotyka się z ledwo ukrywaną irytacją niektórych polskich historyków. Swoją drogą po śmierci Gizewiusza wdowa wyjedzie z piątką ich potomstwa najpierw do Elbląga, potem do Alzacji, by nigdy już nie wrócić na Mazury, wszystkie zaś dzieci ulegną zniemczeniu. Po zdaniu ostatnich egzaminów (1834) Gizewiusz zaczął się rozglądać za posadą kaznodziei. Mimo rodzinnych koneksji i poparcia ze strony su-perintendenta Kriegiera nie udało mu się tego osiągnąć w Giżycku. Złoży ofertę w konkursie na stanowisko polskiego kaznodziei w Ostródzie, wygłosi konkursowe kazanie w języku polskim. Jak odnotował Szulc: „było tak piękne, dobre i zrozumiałe, jakiego dotąd parafianie nie słyszeli. Toteż w imieniu gmin sołtysi kategorycznie zażądali od burmistrza Ostródy zaangażowania młodego kandydata". Przekazanie Gizewiuszowi obowiązków drugiego duchownego w parafii ostródzkiej odbyło się we wrześniu 1835 r. w obu świątyniach ostródzkich. Najpierw w kościele miejskim (niemieckim), gdzie uroczystego wprowadzenia nowego pastora dokonał superintendent diecezji Hensel, a proboszcz parafii, Ernst Jemke, wygłosił kazanie, przypominając m.in. przesłanie św. Pawła do duchownych: „Głoś słowo, bądź w pogotowiu w każdy czas, dogodny czy niedogodny, karć, grom, napominaj z wszelką cierpliwością i pouczaniem", ale też i „bądź czujny we wszystkim, cierp, wykonuj pracę ewangelisty, pełnij rzetelnie służbę swoją" (z drugiego listu do Tymoteusza). Kilka godzin później wprowadzono kaznodzieję także i do polskiego kościoła. Trzeba tu zauważyć, że parafia ostródzka, oprócz miasta, skupiała w swych granicach także pobliskie wsie, w których dominowali polskojęzyczni wierni. Duszpasterstwo niemieckiej i polskiej gminy miejskiej należało do proboszcza, wikaremu, którym został tu Gizewiusz, podlegało duszpasterstwo polskiej gminy wiejskiej. W 1835 r. parafia liczyła 5160 wiernych, w tym 2178 mówiących wyłącznie po polsku. Magistrat spisał obowiązki duchownego, na pierwszym miejscu stawiając oczywiście konieczność głoszenia Słowa Bożego. Nowy kaznodzieja miał odprawiać nabożeństwa (w kościele polskim w niedziele i święta przed południem i po południu, a także w piątki, w kościele niemieckim zaś w poniedziałki), peł- zrozumieć mazury nić posługę duszpasterską i prowadzić dokumentację. W zamian mógł liczyć na wynagrodzenie (za 1839 r. pokwitował odbiór 27 talarów i 30 groszy srebrnych), bezpłatne mieszkanie na plebanii, ogród warzywny i łąkę w mieście, cztery włóki ziemi w pobliskim Tyrowie, a także m.in. przydział piwa i słodu oraz drzewa na opał. Do tego dochodziły oczywiście opłaty za posługi. Wizytacje szkół w podostródzkich wioskach uświadomiły Gizewiuszowi, że rozpoczęty w 1834 r. proces germanizacji szkolnictwa na Mazurach, przede wszystkim zaś zaniechanie nauki polskiego jako przedmiotu, nie dość, że skutkował faktyczną nieznajomością polskiego języka pisanego, to jeszcze spowodował, że dorastały roczniki dzieci nie władających właściwie żadnym z języków. Oczywiście jako ksiądz dostrzegał Gizewiusz niebezpieczeństwo płynące z nauczania religijnego prowadzonego w języku obcym, a nie ojczystym. Trzeba tu zauważyć, że polski był dla Mazurów językiem liturgii - modlitwy, śpiewu, czytania Biblii, był po prostu językiem rozmowy z Bogiem. Jak słusznie zauważył Grzegorz Jasiński, „Mazurom łatwiej byłoby pogodzić się z germanizacją codziennej mowy w jej warstwie komunikacyjnej, niż dopuścić do zlikwidowania odrębności zboru i życia religijnego". W walce o powstrzymanie procesów germanizacyjnych otrzyma Gizewiusz wsparcie części mazurskiego duchowieństwa. Jego starania dostrzeże także pastor Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (1764-1855), wybitna postać epoki, autor memoriału do króla Fryderyka Wilhelma IV opisującego germanizację szkolnictwa i protestującego przeciwko rugowaniu języka polskiego. Gizewiusz osobiście zawiezie ten dokument do Berlina (kwiecień 1842), spotka się tam z ministrem oświaty, memoriał dotrze do władcy. Wyprawa zakończy się sukcesem: króla problem zainteresuje, argumenty przekonają, i w lutym 1843 r. zostanie przywrócona „nauka dzieciom w języku dla nich zrozumiałym (szczególnie ojczystym)" w rejencjach Gdańska, Kwidzyna i Gąbina. Walkę na rzecz utrzymania języka polskiego na Mazurach realizować bę- dzie Gizewiusz na różne sposoby. W latach 1836-1839 zbierze w okolicach Ostródy, przede wszystkim we wsi Kra-plewo, kilkaset pieśni ludowych, zapisując ich teksty, a często i melodię. Kilka z nich opublikowanych zostanie w lesznieńskim „Przyjacielu Ludu", część zamieści Oskar Kolberg w swoich Dziełach (t. XL), wszystkie ukażą się drukiem dopiero na początku XXI w. za to od razu i w Olsztynie, i w Poznaniu. W latach 1842-1844 redagować będzie z Wilhelmem Menzlem „Przyjaciela Ludu Łeckiego [Ełckiego]", pierwsze w historii świeckie pismo protestanckie w języku polskim. Wojciech Kętrzyński zauważy, że „Przyjaciel" starał się wpływać na lud mazurski w dwóch kierunkach: „aby polepszać jego położenie materialne oraz kształcić ducha i duszę". To właśnie na łamach ełckiego „Przyjaciela" Gizewiusz opublikuje głośną rozprawkę „O drukowaniu książek", którą Zbigniew Chojnowski nazwie pierwszym „upu-blicznionym drukiem apelem Mazura pruskiego o to, aby społeczność mazurska bez urzędowych przeszkód porozumiewała się językiem polskim w życiu codziennym i religijnym". Tekst Gizewiusza zaniepokoił wschodniopru-skich urzędników, konsystorz królewiecki zarzucił mu, że podburza mazurski lud przeciw krajowym ustawom. Polecono mu tłumaczyć się przed Prowincjonalnym Kolegium Szkolnym (1843). Wyjaśnienia przybrały postać publikacji Klagen eines Masuren, która ukazała się już po śmierci autora, jesienią 1848 r. (tłum. polskie Edward Mar-tuszewski, Skarga Mazura, 2004), w której Gizewiusz jeszcze mocniej zaatakuje postępującą germanizację, zarzucając Niemcom „pogardliwy, czy wręcz arogancki stosunek do słowiańskich współobywateli" i „okazywane im na każdym kroku poczucie wyższości". Janusz Jasiński uzna Skargę za wspaniałą replikę. Ponowne postępowanie przeciwko Gizewiuszowi władze wszczęły w 1847 r. Dwa lata wcześniej opublikuje on anonimowo Die polni-sche Sprachfrage in Preussen (Polska kwestia językowa w Prusach) - ważny zbiór materiałów dotyczących stanu języka polskiego na Mazurach. mm® iSti śi Napis na pomniku Gizewiusza z 1979 r. na „Polskiej Górce" w Ostródzie. Fot. Jan Liberacki Wybuch rewolucji w Berlinie (marzec 1848) skłoni Gizewiusza do próby zrobienia politycznej kariery. Zostanie członkiem Klubu Konstytucyjnego z zamiarem kandydowania na posła. Nie wiemy, czy popularność wśród Mazurów przyniosłaby mu mandat, zmarł bowiem nagle, 7 maja 1848 r., w przeddzień wyborów. Gizewiusz jest dziś patronem dwóch szkół i siedmiu ulic w kilku miastach regionu. W 1946 r. miasto Łuczany (niem. Lötzen) przemianowano na Giżycko. Podjęta przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowych decyzja spotkała się ze zdecydowanymi protestami tak przedstawicieli władz, jak i zwykłych obywateli miasta, chcących utrzymania dopiero co (1945) nadanej nazwy Łuczany Zwracano uwagę, że nowi mieszkańcy z Wileńszczyzny „przylgnęli już do nowej nazwy" i nie mogą się oswoić z Giżyckiem, Mazurom zaś Giżycko jest obce, nie może przypominać im Gizewiusza, bo ten choć miał stąd przodków, to nigdy nie podpisywał się Giżycki, a z łacińska: Gizev(w)ius(z). Udało się dotrzeć w tej sprawie do samego Bolesława Bieruta, problem poruszano nawet na prezydium Krajowej Rady Narodowej, w końcu wojewoda olsztyński, aby skończyć z „zamieszaniem w życiu publicznym" (niektóre urzędy nadal bowiem stosowały nazwę Łuczkny), zalecił używanie nazwy Giżycko, grożąc wyciągnięciem „konsekwencji służbowych". WALDEMAR MIERZWA POMERANIA 51 Z POŁUDNIA DZIAŁO SIĘ W BRUSACH Na mapie Kaszub w północnej części powiatu chojnickiego widzimy wielką śródleśną polanę, na której centralne miejsce zajmują Brusy, a wokół nich rozsiadło się kilkanaście wiosek. Jakby z natury przypadła Brusom stołeczna funkcja (rola? splendor?) wobec Krëbanów. Nazwa Krëbanë dotycząca mieszkańców bru-skiej okolicy poszłaby pewnie w zapomnienie, gdyby Jan Karnowski przed stu laty nie utrwalił jej w swoich opowiadaniach (Sowizdrzôł u Krëbanów, Krëbanë w labece), a Władysław Czarnowski w bliższym nam czasie nie nazwał tak wspaniałego ansamblu, który rozsławia kaszubską kulturę i swoje miasto. Właśnie - miasto! Mija 30 lat od nadania Brusom tytułu miasta, ale czyż nie były nim już dużo wcześniej? Rozpoczynając budowę tak wielkiego kościoła, przeszło 140 lat temu, ks. Augustyn Wika-Czarnowski zapewne proroczo przewidział, że - Brusy mają przed sobą świetną przyszłość. Bo rzeczywiście niedużo czasu upłynęło do przełomu XIX i XX wieku, gdy parafialna i gminna wioska rolnicza przeistoczyła się, może jeszcze nie w miasto, a raczej -jak to socjologowie mówią - w osadę typu miejskiego. - Dzięki wsparciu polskiego Banku Ludowego powstały masowe spółki gospodarcze, po zbudowaniu kolei (1902) zakłady przemysłowe, dziesiątki zakładów rzemieślniczych i handlowych, wszystko to przyczyniło się do rozwoju miejscowości, do wzrostu zamożności mieszkańców, lecz także do zmiany struktury społecznej i w pewnym stopniu również stylu życia. W parze z ożywieniem gospodarczym przyspieszył puls życia narodowego, obudzonego już w czasie tzw. kulturkampfu. Na początku XX stulecia zmieniał się charakter i wygląd miejscowości. Znikały drewniane domy (dziwnie często wybuchały pożary), na kilku centralnych ulicach wyrosły kamienice w zwartej zabudowie, ze sklepami w parterze. To już nie była zwyczajna wieś, niejedno miasteczko powiatowe na wschodzie Polski mogłoby pozazdrościć Brusom fizjograficznego oblicza. Tak też, po miejsku, traktowane były na całych Zaborach. Od wczesnego dzieciństwa pamiętam, że gdy bywałem u dziadków w rodzinnym domu mojej mamy, do Brus jeździło się nie tylko bryczką na niedzielną mszę, lecz i w dzień powszedni - dla załatwienia interesów, do gminy, do lekarza, po zakupy. Pociąg znakomicie skrócił dystans. W 1956 r. zaświtała myśl podniesienia statusu Brus do rangi miasta, lecz droga okazała się długa i wyboista. Przybywało mieszkańców, malała liczba utrzymujących się Mija 30 lat od nadania Brusom tytułu miasta, ale czyż nie były nim już dużo wcześniej? z rolnictwa, rosła zaś liczba pracujących w przemyśle (m.in. zakłady przetwórcze „Las") i usługach. Spodziewano się, że awans przyczyni się do ogólnego rozwoju, pomoże w rozbudowie kanalizacji i wodociągów, w budowie ulic, mieszkań spółdzielczych itd. Ale na razie większość mieszkańców była przeciwna, w obawie m.in. 0 podwyższenie podatków. Tymczasem w powiatowych Chojnicach sprawę uważano niemal za dokonaną 1 w planowaniu gospodarczym Brusy regularnie nazywano miastem. Ponownie akcja rozwinęła się w 1961 r„ opinia mieszkańców była już pozytywna, lecz tym razem wniosek do władz centralnych został w Warszawie załatwiony odmownie. Z kolei w 1979 r. do starań o powołanie nowego miasta, pomimo racjonalnych argumentów, sceptycznie odniosły się władze województwa bydgoskiego. W połowie lat osiemdziesiątych temat - powrócił w debacie publicznej, władze miejscowe trochę się obawiały utraty wiejskich przywilejów, ale kilkuset uczestników spotkań zdecydowanie opowiedziało się za ponowieniem starań o miejski awans. Skutkiem tego w marcu 1986 r. Gminna Rada Naro- - dowa w Brusach podjęła stosowną uchwałę i sprawa poprzez Wojewódzką Radę Narodową w Bydgoszczy trafiła do Warszawy. Finałem całej procedury była uchwała Rady Państwa z 18 grudnia 1987 r. o nadaniu Brusom praw miejskich z dniem 1 stycznia 1988 r. Przyglądałem się z bliska, a nawet kibicowałem kolejnym podejściom do wstąpienia na wyższy (?) szczebel administracji. Odnosiłem wrażenie i pozostaję w tym przekonaniu, że nie chodziło Krëbanom o zaspokojenie próżnych aspiracji, lecz o prawne usankcjonowanie faktycznego stanu. Wszak Brusy spełniały wszelkie warunki miejskiego skupiska, począwszy od zabudowy, urządzeń komunalnych, instytucji publicznych, a na przekroju społecznym i obyczajach kończąc. Czy warto było czynić te długotrwałe zabiegi, jaką mieszkańcy odnieśli korzyść z owego przeistoczenia, niech sami ocenią. Porównując jednak dzisiejsze Brusy ze świeżo upieczonym miastem sprzed trzydziestu lat, dostrzega się postęp olbrzymi, choć oczywiście trzeba wziąć pod uwagę przemiany, jakie się przez ten czas w Polsce dokonały. 12 lutego 1988 r. odbyła się w Ośrodku Kultury im. Jana Karnowskiego wielka gala, nastąpił historyczny akt nadania Brusom praw miejskich. Rok później, 1 stycznia 1989 r., Kaszubom przybyło jeszcze jedno miasto - prawa miejskie otrzymało Żukowo. KAZIMIERZ OSTROWSKI 52 POMERANIA zpôłnia Na kôrce Kaszëb w nordowim dzélu chônicczégô krézu widzymë wiôlgą strzódlesną polana, na we-strzódku jaczi më mómë Brusë, a wkół nich rozsadło sa czilenôsce wsów. Jakbë z nôtërë przepadła Brusóm stolëcznô fąkcjô na Krëbanach. Pözwa Krëbanë, co tikô mieszkańców brusczégö ökólégö, be szła w zabëcé, czej-bë nié Jón Kôrnowsczi, jaczi sto lat dowsladë uwiecznił ja w swójich öpôwiôdaniach (Sowizdrzôł u Krëbanów, Krëbanë w labece), a Władisłôw Côrnowsczi w blëższim nama czasu nie nazwôł tak pësznégö ansamblu, jaczi rozsłôwiô kaszëbską kultura i swój gard. Prawie - gard! Mijô 30 lat ód nadanió Brusóm titla gardu, le czë nie bëłë ju nim wiele rëchli? Zaczinającë budowanie tak wiôldżégó kóscoła, wicy jak 140 lat na-zód, ks. Agust Wika Córnowsczi gwësno proroczno w przódk widzół, że Brusë mają przed sobą pëszną przińdnota. Bó pó prówdze le sztëczk czasu minął do przełómanió 19. i 20. stalatégó, czej parafialnó i gminnó gburskó wies przesztôłcëła sa, może jesz nić w gard, a barżi - jak to socjologowie gôdają - w szëdlëce miastowego zortu. Dzaka wspiarcému pólsczégó Lëdowégó Banku powstałe wielné góspódarsczé wëcmaniznë, pó zbudowanim sztreczi (1902) fabriczi, dzesątczi rzemia-snëch i hańdlowech firmów, to wszëtkö miało cësk na rozwij mólëznë, rost bogactwa mieszkańców, a téż zji-naka spólëznowi sztrukturë i kąsk téż sztélu żëcégö. Raza z góspódarsczim óżëwienim zaczął pośpiewać puls nôrodnégó żëcô, zbudzonego ju w czasu tzw. kultur-kampfu. Na zóczątku 20. stalatégö zmienił sa charakter i wëz-drzatk tego placu. Dżinałë drzewiané chëcze (dzywno czasto sa pôlëłë), na czile przédnëch sztrasach wërosłë wielefamiliowé budinczi w zbiérny zabudowie, z króma-ma w dole. Nie bëła to ju zwëczajnô wies, bó niejedno krézowé miasteczko na pórénkii Pólsczi bë mogło póza-zdroscëc Brusóm fizjografnégó wëzdrzatku. Tak téż bëło pó miastowemu traktowóné na całëch Zóbórach. Öd knópiczich lat pamiatóm, że czej jô béł kół starësz-ków w domócy chëczi móji mëmczi, do Brus jezdzëło sa briczką nić blós w niedzela na msza, le też w w co-dzćń - robie sprawunczi, do gminë, do dochtora, do krómu. Bana wiele skrócëła no óddólenić. W 1956 r. pojawiła sa udba dwigniacó sztatusu Brusów do randżi gardu, le droga do tegó ókózała sa długo i dragô. Bëło coróz wiacy mieszkańców, zmićsziwała sa lëczba żëjącëch z gburzeniégó, rosła za to lëczba lëdzy, co robilë w fabrikach (m.jin. przerobnó fabrika „Las") i usłużnotach. Wszëtcë spödzéwelë sa, że awans dopro- wadzy do óglowćgó rozwiju, pomoże w rozbudowie karnólizacje i wódoprowadzënë, w budowanim sztra-sów, rzesznoscowëch mieszkaniów, itd. Le w tamtim czasu wikszosc mieszkańców bëła procëm temu, bó mielë strach m.jin. pódniesenió podatków. Timczasa w pówiatowëch Chónicach sprawa bëła wnetka uznónó za dokónóną i w góspódarsczim planowanim Brusë regularno bëłë pózéwóné garda. Znowa akcjo rozwinała sa w 1961 r., zdanie mieszkańców bëło ju tedë pózytiw-nć, le tim raza wniosk do centralnëch wëszëznów we Warszawie óstół załatwiony ódmówno. Za to w 1979 r. do starë ó powołanie nowego gardu, nimó rozëmnëch argumentów, bez uznanió ódniosłë sa wëszëznë bëd-gósczégó województwa. Tćma do publiczny gódczi przeszła nazód w połowie ósmëdzesątëch latów, molowe wëszëznë kąsk miałë strach utracenió wiesczich apart-nëch prawów, le czileset uczastników zćńdzeniów mocno bëło za pówtórzenim starë ó miastowi awans. Na skutk tegó w strëmianniku 1986 r. Gminowó Nórodnó Radzëzna w Brusach pódjimnała pasowny uchwôlënk i sprawa przez Wojewódzką Nórodną Radzëzna mia trafione do Warszawę. Finala całi procedurë béł uchwół Radzëznë Państwa z 18 gódnika 1987 r. ó nadanim Brusóm gardowëch prawów z dnia 1 stëcznika 1988 r. Jô sa przëzérôł z blëska, a nawetka dopingówół pó-sobnym pódćńscóm do wstąpieniô na wëższé (?) szczeble administracje. Jo tak mëslôł i dërch tak mëszla, że Krëbanóm nie szło ó zaspokojenie lózëch chełpnotów, le ó prawne usankcjonowanie prôwdzëwégö ustawu. Ko Brusë zji-scywałë wszëtczé warënczi miastowi óbeńde, ód zabudowę, kómunalnëch uszëkówaniów, publicznëch institucjów, do spólëznowégó przekroju i öbëczajów. Wórt bëło tak długo miec sa ó to? Jaczé zwësczi miesz-kańcowie mają na tim przemienienim? Niech oni sami óbsądzą. Równak przërównującë dzysészé Brusë z mło-dim miasta sprzed trzëdzescë lat, jidze zmerkac stolem-ny pókrok, chóc rozmieje sa, że nót je dac boczenie na zmianë, jaczé sa przez nen czas w całim pólsczim państwie dokönałë. 12 gromicznika 1988 r. ôdbëła sa w Östrzódku Kulturę miona Jana Kôrnowsczégö wiólgó gala, nastół hi-storiczny akt nadanió Brusóm gardowëch prawów. Rok późni, 1 stëcznika 1989 r., Kaszëbóm doprzëszedł jesz jeden gard - miasto wę prawa dostało Żukowo. KAZMIÉRZ ÖSTROWSCZI, TLOMACZËLAANA CUPA-DZEMIŃSKÓ 10MICZNIK 2018 I POMERANIA 53 LEKTURY „Ja pieniędzy nie mam... Trzeba kombinować... A ostatecznie - to w szczękę" Po książkę Przemysława Olstow-skiego pt. Procesy „starościńskie" w województwie pomorskim w latach 1936-1937... sięgnąłem przede wszystkim po to, by czegoś więcej się dowiedzieć o przedwojennym staroście kartuskim, Jerzym Czarnockim, który stał się dla Kaszubów w międzywojniu jednym z przykładów negatywnych działań administracji II Rzeczpospolitej, a powodem tego był m.in. wytoczony mu w latach trzydziestych ubiegłego wieku proces karny. Jednak w miarę lektury coraz bardziej wciągały mnie także jej wątki o ujętych w podtytule niejawnych mechanizmach władzy. To do nich nawiązuje cytat ujęty w tytule niniejszego artykuliku. Stanowi on fragment (ze s. 100) większej wypowiedzi Stefana Kirti-klisa, międzywojennego wojewody pomorskiego, skierowanej do rozpoczynającego swoje urzędowanie starosty działdowskiego Adama Twardowskiego. Zobowiązywała ona go do finansowania szeregu działań wzmacniających ówczesną władzę, na które nie tylko nie było ujętych pieniędzy w budżecie jakichkolwiek jednostek administracji państwowej i samorządowych, ale również były one niezgodne z przepisami prawa i opinią publiczną. Każdy z ówczesnych pomorskich starostów doświadczył podobnych, bezwzględ- nych poleceń przełożonego, w części również obscenicznych. Znajdowały się one także w pismach, przesyłanych drogą służbową lub prywatną, których adresaci byli zobowiązani do ich niezwłocznego zniszczenia po przeczytaniu. Zdarzało się, że tego typu wytyczne w imieniu najwyższych władz województwa przekazywali starostom niżsi rangą urzędnicy. Stosowano też rozmowy - można je w uproszczeniu nazwać dyscyplinującymi - które przeprowadzano z poszczególnymi starostami. Obawa przed utratą stanowiska, przeniesieniem na niższe itp. powodowała, że oni podporządkowywali się tym nakazom, byli lojalni, posłuszni i dyspozycyjni, a prowadzenie przez nich pozaprawnych działań stało się jakby częścią wykonywanego przez nich zawodu (s. 99). Głównym celem tych pozaprawnych, niezgodnych z etyką i moralnością, działań było umocnienie sprawującej wówczas władzę sanacji (zwycięskiego po przewrocie majowym w 1926 r. obozu politycznego Józefa Piłsudskiego), która na Kaszubach i całym Pomorzu miała licznych przeciwników i na ogół przegrywała na tym terenie wszystkie wybory. Założonemu celowi służyła m.in. podwójna księgowość i tworzone przez starostów tajne konta. Na te ostatnie wpływały chociażby środki formalnie przeznaczone na likwidację bezrobocia, roboty publiczne, pomoc społeczną itp. Wykorzystywano je na finansowanie politycznych ugrupowań sanacji, ich kampanie wyborcze oraz zdyskredytowanie, złamanie politycznych przeciwników, ewentualnie ich przekupienie. Posługiwano się przy tym tak niskimi, wręcz obrzydliwymi metodami, jak m.in.: kupowanie głosów za alkohol, oszczerstwo i bezprawne decyzje organów podatkowych. Ubocznym skutkiem tego procederu było ułatwienie wykorzystywania przez starostów swoich stanowisk do celów prywatnych. Część z nich miała długi, które pokrywali właśnie z owych niejawnych kont, pobierane z nich środki przeznaczali także na bogate przyjęcia, gdy podległy im teren odwiedzali wyżej postawieni oficjele, podobno od poziomu ich wystawności była uzależniona pozytywna opinia o danym staroście. W skali lokalnej wszystkich tych negatywnych działań nie udawało się całkowicie ukryć, na przykład szeregowi obywatele, wiedząc o takich zachowaniach powiatowych dygnitarzy, ze zrozumieniem przyjmowali, że różnego rodzaju pośrednicy (nawet tylko mający napisać jakieś pismo czy/i je złożyć w danym urzędzie) w załatwianiu spraw doliczali dodatkowe kwoty na - określane jako konieczne - łapówki. Gdyby nie te uboczne, prywatne defraudacje, zapewne nie doszłoby do trzech procesów karnych starostów (albo miałyby one inny przebieg), opisanych przez Olstowskiego: działdowskiego - Adama Twardowskiego, świeckiego - Stanisława 54 POMERANIA LEKTURY Krawczyka, kartuskiego - Jerzego Czarnockiego. Wszystkie miały wspólne elementy, nie tylko dlatego, że wykazały oskarżonym „brak etycznych hamulców" (s. 99) przy popełnieniu nadużyć. Ujawniły bowiem jednocześnie, że ich powodem były także wymogi władz zwierzchnich, które uznały, że dla dobra „wyższych rzeczy" (mówiąc wprost: dla partyjnego interesu) musi być czasem poświęcona w życiu publicznym etyka (s. 71/72). Znamienne jednak, że składy sędziowskie rozpatrujące te sprawy takie wątki zbywały milczeniem, a jeżeli już nie miały wyjścia i zaistniały one na rozprawach, to je utajniano ze względu na bezpieczeństwa państwa. Nie znalazły one też odzwierciedlenia w zapadających wyrokach i ich uzasadnieniach. Jeszcze bardziej wyraziste jest to, że mimo powszechności tych negatywnych praktyk, przed sądem postawiono tylko kilku starostów i nie zdecydowano się, żeby to zrobić wobec jakiegokolwiek ich zwierzchnika, urzędnika wyższego stopnia, mimo oczywistości ich winy. Pod koniec lat trzydziestych nie oskarżono już żadnego starosty, uznając, że to również zagraża bezpieczeństwu i spoistości państwa, wobec winnych stosowano wyłącznie odpowiedzialność dyscyplinarną. Ta swoista abolicja nie miała jednak zastosowania do urzędników podległych staroście lub będących niższego rzędu (np. s. 167/168). Smutny to w sumie obraz wymiaru sprawiedliwości II Rzeczpospolitej. Przyznam, że przy omawianiu procesu starosty Czarnockiego spodziewałem się, że autor bardziej nawiąże do kwestii kaszubskich. Szczególnie zabrakło mi bezpośredniego wymienienia pisma „Zrzesz Kaszëbskô", jednego z najbardziej znaczących międzywojennych czasopism kaszubskich, mocno związanego z powiatem kartuskim i bardzo krytykującego polską administrację. Nie znaczy to, że Olstowski nie dostrzegł wagi kaszubskiej problematyki. Mocno zaznaczył między innymi, że działalność Czarnockiego odbywała się na newralgicznym terenie, zamieszkałym przez społeczność kaszubską, a od jego postawy w dużej mierze zależało jej nastawienie do odrodzonej Polski i rozwój jej specyficznej kultury. W tym kontekście najciekawszym wydaje się spostrzeżenie, że kartuski starosta z niejawnych funduszy prawdopodobnie finansował „niektóre elementy organizacyjne ruchu kaszubskiego" w obawie, żeby nie był on infiltrowany przez Niemców (s. 122). Z tych funduszy mogło też pochodzić, w części do tej pory nieznanej, finansowe wsparcie Aleksandra Labudy, redaktora „Zrzeszë", którego w ten sposób władze chciały skłonić do zaprzestania krytyki swojej polityki (s. 121). Na marginesie można dodać, że jedną z przyczyn, dla których proces karny wytoczono właśnie Jerzemu Czarnockiemu, była chęć ukazania Kaszubom, że administracja II Rzeczpospolitej zwalcza nadużycia, łapówkarstwo itp., i także w ten sposób przekonanie ich do Polski. W świetle wielu innych przekazów historycznych, skutek tego był odwrotny. W dużej części społeczność kaszubska odebrała skazanie starosty kartuskiego jako kolejne potwierdzenie obecności negatywnych zjawisk w organach państwa przedwojennej Rzeczpospolitej. Do zalet omawianej książki należy zaliczyć, że poruszaną w niej problematykę autor przedstawia na szerszym tle, w całej swojej niejednoznaczności. Nadaje przez to obecnym na międzywojennym Pomorzu negatywnym zjawiskom odpowiednie proporcje w odniesieniu do wszystkich ówczesnych dziedzin życia codziennego i publicznego, wyjaśniając skutki i przyczyny występujących w nich procesów. Na przykład dobry zamysł, by wyeliminować niezgodne z prawem działania gdyńskich przedsiębiorców przez przesadną skrupulatność policji i innych instytucji państwowych, które się nimi zajmowały (ich pracy „na akord"), doprowadził do poważnych utrudnień w gospodarce morskiej (s. 138). Sylwetki pomorskich starostów zostały przedstawione nie tylko poprzez prezentację ich pozaprawnych, niejawnych posunięć, ale także na tle innych ich poczynań, sukcesów i porażek w sprawowaniu urzędu, trudności, z jakimi musieli się zmierzyć, i szeregu profitów, jakie dawało im stanowisko. Olstowski nie uogólnia problemu. Ukazuje postawę wejherowskiego starosty, Stefana Wendorffa, który bodajże jako jedyny potrafił się oprzeć naciskom zwierzchnika, a mimo to został awansowany na wicewojewodę łódzkiego. Całość zaś kończy opisem starań ostatniego przedwojennego wojewody pomorskiego i przyszłego prezydenta RP na obczyźnie, Władysława Raczkiewicza, by ukrócić przedstawione w książce negatywy w działaniu polskich władz. Do ciekawych refleksji skłaniają też przedstawione losy życiowe, zmieniające się postawy większości głównych bohaterów przedstawianego opracowania. Większość tych ludzi zapisała wspaniałą kartę u progu odzyskania przez Polskę niepodległości. Jako aktywni polscy patrioci byli konspiratorami, żołnierzami, działaczami, skazywanymi na karę więzienia przez zaborców, sporo wycierpieli, zanim znaleźli się w elicie międzywojennej Polski. Ta chwalebna karta znacznej części z nich nie powstrzymała od oczywiście przestępczych działań czy cichego na nie przyzwolenia. Z kolei gdy sytuacja się odmieniła i politycy sanacji przez nowe polskie władze na zachodzie, we Francji i Wielkiej Brytanii, byli pociągani do odpowiedzialności za zaniedbania, które doprowadziły do ROMICZNIK 2018 / POMERANIA 55 LEKTURY klęski wrześniowej, wykorzystywali swoje doświadczenia z przedwojennym wymiarem sprawiedliwości do przedstawiania się jako niewinne ofiary sanacji, co umożliwiało im na nowo karierę. Po wojnie niektórzy pozostali na obczyźnie, a inni stali się zwolennikami nowych, socjalistycznych władz i aktywnie pracowali na ich rzecz. Najbardziej żal, że autorowi nie udało się wyjaśnić dalszych losów starosty Jerzego Czarnockiego, który z perspektywy międzywojennych dziejów Kaszub wzbudza największe zainteresowanie wśród wszystkich głównych bohaterów omawianego opracowania. Reasumując, na pewno warto docenić trud Przemysława Olstow-skiego zmierzający do ujawnienia tej części historii przedwojennego Pomorza, która w zamierzeniu jego niektórych ówczesnych mieszkańców miała pozostać w ukryciu, także przed potomnymi. Efekt tych starań znacząco się przyczynia do pełnego poznania tego fragmentu dziejów naszego regionu, a jednocześnie do jego odbrązowienia, co szczególnie dzisiaj, kiedy często się go gloryfikuje, jest bardzo na czasie. BOGUSŁAW BREZA Przemysław Olstowski, Procesy „starościńskie" w województwie pomorskim w iatach 1936-1939. Polityka obozu rządzącego i niejawne mechanizmy władzy na szczeblu powiatu w piemszej połowie lat trzydziestych w świetle kilku procesów karnych, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2014. %0 o&Tk. Procesy •STAROŚCIŃSKIE- Howy „ęiotes staaścW n Mwto Z gwiazdą Śniegu ostatnio na Kaszubach bardzo mało. Nie słychać zatem w wigilijny wieczór albo tuż przed Nowym Rokiem dzwonków sań przemieszczających się po okolicznych pustkach i wybudowaniach. Czasami jednak dochodzi głos traktora ciągnącego przyczepę, na której siedzą przebierańcy i wydzierają się ochrypłym głosem na całą okolicę. To kolędnicy, którzy mimo zimna na dworze czy świątecznej atmosfery w domu rodzinnym wybierają towarzystwo innych zapaleńców wciąż jeszcze mających chęć odgrywać symboliczno-ludyczne scenki. Na całych Kaszubach nie ma ich zbyt wielu, ludzie coraz bardziej cenią sobie wygodę i poddają się kulturowej unifikacji rodem z masowych środków przekazu. Coraz częściej przedstawiciele społeczności wiejskiej poszukują anonimowości, nie zaś wspólnoty. Komu w erze interne-tu potrzebni są Gwiazdorzy, Kozioł i Baran, Koń i Bocian, Dziad i Baba, Policjant i Kominiarz, Żyd i Niedźwiedź? Na szczęście nie wszystko jeszcze stracone... 56/POMERANIA/LUTY2018 W 2016 r. wyszła nakładem Wydawnictwa Zrzeszenia Kaszubsko--Pomorskiego książka, jakiej mógłby sobie życzyć każdy kaszubski i polski czytelnik. To rozległa praca etnogra-ficzno-dokumentacyjna Iwony Hanny Świętosławskiej, która w 2014 r. przeprowadziła w gminie Sierakowice badania terenowe na temat kolędowania z gwiôzdką. Na miejscu okazało się, że to wciąż pielęgnowana tradycja i że w takich miejscowościach, jak Gowidlino, Mojusz, Puzdrowo, Smolniki, Tuchlino oraz Tuchlinko, żywy jest jeszcze zwyczaj chodzenia po okolicy z maszkaronami, w przebraniu, ze śpiewami, opowiastkami i żartami, które z jednej strony są reliktami przedchrześcijańskiego myślenia magicznego, z drugiej zaś uprzytamniają narodzenie Zbawiciela. Praca badawcza Świętosławskiej przyniosła ze sobą nie tylko wyniki statystyczne oraz nowy materiał etnograficzny, zadbano także o udokumentowanie wyników tych badań, co zaowocowało albumowym wydawnictwem Chceta wa lëdze gwiôzdka widzec? Opowieść o kaszubskich kolędnikach oraz filmem dokumentalnym A wczora z wieczora zrealizowanym w 2014 r. przez Dariusza Kulę i Iwonę Świętosławską. Album o kolędowaniu jest bardzo cenny z kilku powodów. Najważniejszy z nich to merytoryczna wartość, która odsłoniona została dzięki dziewięciu rozdziałom opracowania. Najpierw określona została specyfika roku obrzędowego na Kaszubach, w szczegółowo analitycznym odniesieniu do Bożego Narodzenia oraz nowego roku. Później dokonano przeglądu najważniejszych prac etnograficznych o kaszubskim kolędowaniu, rozpoczynając od ujęć dziewiętnastowiecznych, a kończąc na współczesnych. Trzeci rozdział książki Świętosławskiej rozpoczyna bardzo szczegółowe analizy może nieco „egzotycznych" dla przeciętnego czytelnika kwestii, autorka skupia się w nim bowiem na nazewnictwie grup kolędniczych. Kolejne partie opracowania zawierają drobiazgowe rozważania o grudniowo-stycznio-wych okresach organizowania obrzę-dowo-teatralnych wypraw, następnie o zasadach funkcjonowania grupy kolędników i o składzie, a właściwie wariantach składu, tego zespołu, wreszcie o strojach, maskach i maszkaronach pojawiających się podczas Xz/Mmmm lektury ^ ^ www.kaszubskaksiazka.pl obchodu. Ósmy rozdział to rodzaj charakterystyki obrzędu od pierwszych jego elementów, śpiewu kolędy „A wczora z wieczora", aż do życzeń składanych gospodarzom. Przedostatnia część jest z kolei bardzo zajmująca dla muzykologów i litera-turoznawców, można w niej bowiem odnaleźć zapisy niektórych tekstów wyśpiewywanych oraz wygłaszanych podczas odwiedzin przebierańców. Poza merytoryczną wartością albumu Chceta wa lëdze gwiôzdka widzec? trzeba w nim dostrzec także funkcję propagacyjno-inspirator-ską. Nie jest bowiem tak, jak sądzą zachwyceni współczesnym globalizmem krytycy, że nie można dziś praktykować kultury wiejskiej lub agrarnej. Wydawnictwo o kolędnikach pokazuje, że jest to możliwe, choć oczywiście owo praktykowanie nigdy nie będzie miało już tak dużej mocy jak dawniej. Nawet jednak działania ograniczone do jednej lub dwu miejscowości i do kilkuosobowej grupy „nawiedzonych" aktywistów stają się kolejnymi elementami kształtującymi poczucie tożsamości. Może właśnie nie ilość grup kolędniczych, ale jakość rozumienia pojedynczego aktora-uczestnika wywołuje wartościowe konsekwencje kulturowe? Może wiedza o tym, dlaczego w grupie kolędników powinien znajdować się Bocian i Koza, a już niekoniecznie wielu Diabłów, albo że ważniejszy jest w obrzędzie element składania życzeń aniżeli ilość wypitego alkoholu, sprawi, że Gwiżdże lub Paneszki będą czymś więcej aniżeli tylko rubaszną zabawą? Tworzenie współczesnej kultury ludowej nie jest bowiem naśladowaniem realiów przedwojennych, kiedy rytualno-magiczne znaczenia były ówczesnym mieszkańcom kaszubskiej wsi dużo bliższe. Dzisiaj trzeba dużo więcej wysiłku włożyć w to, aby uczynić kulturę kaszubskiej wioski nie naśladownictwem medialnej sensacji czy popkulturo- wego kiczu, ale nośnikiem egzystencjalnego sensu... Trzeba się zgodzić ze światopoglądem zakładającym, że nie wszystko na ziemi zależy od człowieka, przychodzi zaakceptować fakt zależności od świata przyrody, od ludzi, z którymi się rozmawia, od czasu, w którym się żyje... Lektura książki o kolędowaniu na Kaszubach to duża przyjemność zarówno dla etnografów, jak i dla zwykłych czytelników. W pierwszym aspekcie trzeba docenić fakt, że wreszcie ktoś sięgnął do wcześniejszych badań i przypomniał prace Oskara Kolberga, Izydora Gulgow-skiego, Adama Fischera, Friedricha Lorentza, Bożeny Stelmachowskiej, Bernarda Sychty, Longina Malickiego, Władysława Kirsteina, Ludwika Bielawskiego oraz Aurelii Miodu-chowskiej. Nie zapomniano również 0 współczesnych ujęciach etnograficznych dotyczących Kaszub autorstwa np. Anny Kwaśniewskiej, Wito-sławy Frankowskiej, Jana Perszona a także wielu innych. Najważniejsze wszakże jest to, że materiały zbierano nie tyle za biurkiem naukowca, lecz w terenie, wśród mieszkańców, za sprawą osobiście wykonywanego wysiłku spotkania i rozmowy. To właśnie czyni opracowanie Iwony Świętosławskiej bardzo cennym 1 potrzebnym, dlatego ono właśnie może się stać na kolejne lata ważnym punktem odniesienia przy analizach kondycji kultury kaszubskiej. Równie ważny jest wszakże drugi aspekt wydawnictwa Chceta wa lëdze gwiôzdka widzec?, które kierowane jest nie tylko do środowiska akademików czy muzealników, ale również do tzw. przeciętnego czytelnika. Właśnie w tym wymiarze przywoływana dziś praca ma duże zasługi w ciekawym, wieloskładnikowym opisie sfery zwyczajowej Kaszub. Autorka pisze odpowiedzialnie, nie przesadzając z terminologią naukową, ale też nie szukając retorycznych chwytów, które miałyby ubarwiać wypowiedź. Nie popada w entuzjazm, ale też nie jest zwolenniczką podawania suchych informacji. Na kartach swej pracy Świętosławska trafnie charakteryzuje kaszubski zwyczaj, ukazując go na szerszym planie słowiańskiego świata wierzeń, co prowadzi czytelnika do uniwersalnej problematyki antropologicznej. Bardzo dużą rolę źródłowo-interpretacyjną odgrywa w albumie o kolędowaniu materiał ikonograficzny w postaci ponad 150 fotografii związanych z tą tematyką. Nawet jeśli nie wszystkie ilustracje dotyczą wprost Kaszub, to jednak zdecydowana większość ukazuje rzeczywistość obrzędowo-obyczajo-wą od początku XX wieku do dziś. Fotografie wyglądu każdej postaci z kolędniczej grupy, masek, strojów, rekwizytów oraz instrumentów ukazują tutaj więcej aniżeli najw-nikliwsze opisy. Przez to materiał ikonograficzny w wydaniu albumowym ma swoją godną ekspozycję, co w ostatecznym rezultacie sprawia, że wśród niedawno opublikowanych wydawnictw dotyczących kultury niematerialnej, ta właśnie propozycja wyróżnia się bardzo wysokim poziomem edytorskim. Aż się chce zawołać: Chcemë gwiôzdka widzec! DANIEL KALINOWSKI Iwona Hanna Świętosławska, Chceta wa lëdze gwiôzdka widzec? Opowieść o kaszubskich kolędnikach, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2016. ROMICZNIK 2018 POMERANIA 57 LEKTURY Dzieje szkoły w Luzinie Zbigniew Klotzke jest przede wszystkim nauczycielem i historykiem, strażnikiem świętego ognia pamięci dziejowej o ziemi luziń-skiej i jej ludziach. Dotychczas wydał kilkanaście książek poświęconych tej tematyce. Ostatnio ukazała się jego monografia 330 lat szkoły w Luzinie. Dlaczego powstała ta książka? Jak pisze autor w przedmowie, impulsem do jej napisania była zbliżająca się 330. rocznica pierwszej wzmianki o placówce szkolnej w Luzinie. Znając jednak wiedzę i aktywność autora, mogę śmiało powiedzieć, że publikacja ta na pewno by powstała i bez takiej inspiracji. Zbigniew Klotzke podzielił książkę na siedem rozdziałów, a zaczął - i słusznie - od historii i współczesności samego Luzina. Opisał wzrastającą rolę tej miejscowości: od wsi książęcej po stolicę dużej gminy, miejscowości prężnie rozwijającej się i największej co do liczby mieszkańców w powiecie wej-herowskim (według najnowszych statystyk 7 i pół tysiąca osób). Co o tym zadecydowało? Z całą pewnością położenie przy trasie kolejowej i w pobliżu drogowej relacji Gdańsk - Szczecin. Ale też nie byłoby rozwoju wsi bez jej mieszkańców, w szczególności w sferze gospodarczej i kulturalnej. To właśnie oni - wymienieni w publikacji z imienia i nazwiska - przyczynili się do rozkwitu Luzina, do budowy infrastruktury i najważniejszych placówek, od kościołów po szkoły. Czytając rozdział o Luzinie, odczułem dumę autora ze swojej wsi. Nie wyraża jej dosłownie, ale mówi o tym przez zestawienie faktów, a te wiadomo - nie kłamią. To poczucie szacunku dla wsi rysuje się za sprawą ważnych wydarzeń, zasłużonych osób, a wśród nich ludzi takiej miary, jak profesor Gerard Labuda, który tu chodził do szkoły, nigdy o swoim Luzinie nie zapomniał i spoczął na miejscowym cmentarzu. W rozdziale o historii szkoły autor wymienia rok 1687 jako datę pierwszej wzmianki o tej placówce w dokumentach archidiecezji pomorskiej. Z dalszej prezentacji dokumentów wynika, że parafianie luzińscy, przynajmniej w części, sprzeciwiali się oddaniu na cele szkolne odpowiedniego pomieszczenia. Opór wiązał się z kosztami finansowymi, które spadłyby na barki mieszkańców. W czasie zaboru pruskiego sprawę ostatecznie rozstrzygnęło państwo niemieckie, które zarządziło obowiązek szkolny. Ciekawy wydaje mi się rozdział o organizacji szkolnictwa w Luzinie. Autor w tej części książki ukazuje fakty i wydarzenia na szerokim tle dziejów zarówno państwa niemieckiego, jak i polskiego. Tutaj opisuje między innymi proces germanizacji, sprawę strajku szkolnego w latach 1906-1907 oraz bardzo szczegółowo przedstawia przebieg odradzania się edukacji polskiej po 1920 roku, i w dwudziestoleciu międzywojennym, i po II wojnie światowej. Dla mnie osobiście szczególnie interesujący jest rozdział o kadrze pedagogicznej. To nie tylko su- cha statystyka, ale nade wszystko prezentacja nauczycieli z imienia i nazwiska oraz sporo zdjęć. Można z tego rozdziału wydedukować, jak przebiegały procesy kształcenia nauczycieli i nauczania, a także formowania się w poszczególnych okresach miejscowej inteligencji, do której niewątpliwie nauczyciele należą, chociaż współcześnie rzadko się ten termin przywołuje. Sylwetki nauczycieli to solennie opracowany słownik biograficzny z bardzo szczegółowymi danymi dotyczącymi wykształcenia i przebiegu pracy zawodowej. Każdy czytelnik tej książki z pewnością przyzna, że autor podszedł do zawartej w niej problematyki bardzo odpowiedzialnie. Co więcej, włożył ogromny wysiłek, by znaleźć i prześledzić wszystkie dostępne opracowania i archiwalia związane z tematyką tej pozycji wydawniczej. Mnie urzeka także język tej monografii - lakoniczny, nieepatujący przymiotnikami, bardzo harmonijny i przyjazny czytelnikowi. STANISŁAW JANKĘ Zbigniew Klotzke, 330 lat szkoły w Luzinie, Oficyna Wydawnicza Edytor.org w Tczewie, Luzino 2017. i' > REKLAMA pomerania.kaszuby ii © «=" 58 POMERANIA m KARTUZE. DLO LUBOTNIKOW TKANIÔ I PRZËDZENIÔ Muzeum Kaszubskie im. F.Tredera w Kartuzach oraz Towarzystwo Przyjaoiôl Muzeum Kaszubskiego im. Franciszka Brzezińskiego w Kartuzach zaprasza na spotkania Czekawi bédënk mô kartësczé muzeum m. Francëszka Trédra. Wespół z To-warzëstwa Drëchów Kaszëbsczégö Muzeum w Kartuzach rôczi na zeńdze-nia Klubu Rakôdzejaniô „Kołowrotek". Zapisać möże sa köżdi, chto je luböt-nika swôjoracznëch wërobinów, ôso-blëwie tkaniô abö przëdzeniô wôłnë. Prawie tegô kuńsztu badze uczëc Elżbieta Reglińskó, jakô je m.jin. utwórcz-ką błoga Prząśniczka, a w Kartuzach prowadzy warkôwnia pn. Pracownia na Kaszubach. Potkania nôleżników klubu „Kołowrotek" mdą w kôżdą strzoda w se-dzbie Kaszëbsczégô Muzeum köl szas. Kôscersczi 1 w Kartuzach. Mailowe zapisënczi möże słac na adresa: gryfie. gniazdo@yahoo.com abö muzeum@ muzeum-kaszubskie.com.pl. RED. WEJROWÔ. LËTERACË DO ROBÔTË! Laureatczi konkursu Drzéżdżona w 2017 r. Ôdj. MKPPiM Östôł ogłoszony pöstapny, ju XIX Öglowöpôlsczi Lëteracczi Konkurs m. Jana Drzéżdżona. Latoś organizatorze (Muzeum Kaszëb-skö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi) żdają na dokaże w trzech kategoriach: 1. Öpôwiôdanié abó eséj, 2. Pöeticczi dokôz, 3. Dokôz na bina. Wszëtczé prôce muszą bëc kaszëbsköjazëköwé. Köżdi uczastnik môże wzyc udzél w dwuch kategoriach. Tekstë są przëjimóné do 1 zélnika 2018 r. Musz je wësłac na adres Muzeum we Wejrowie (szas. Zómköwô 2a, 84-200 Wejrowö) w sztërzech egzemplarach. Zakuńczenić konkursu i wraczenié nôdgrodów je zaplanowóné na séwnik. Wszelejaczé informacje sparłaczoné z tim wëdarzenim jidze udostac pöd numra tel. 58 736 18 20 abö piszące na adres: sekretariat@muzeum.wejherowo.pl. Konkurs m. Jana Drzéżdżona je udëtköwiony przez Minystra Bë-nowëch Sprôw i Administracje a téż Wejrowsczi Pôwiôt. RED. WDZYDZE. ODNOWIONE BUDINCZI Stolarsko warkôwniô i prôcowniô konserwatorów w Muzeum -Kaszëbsczim Etnografnym Parku stałë sa ceplészé i barżi ekologiczne dzaka termômödernizacje. Ta pôdjimizna bëła dzéla projektu „Ter-momodernizacja obiektów samorządu województwa pomorskiego". Stolarsko warköwniô je płaca, gdze m.jin. są uprôwióné dzélëczi zabëtkôwëch drzewianëch budinków. Takô roböta muszi sa ödbëwac w pasownëch mikroklimaticznëch warënkach i remönt mô w tim pômôc. Dzaka jegö realizacje pósowa ostała doceplonô, sklep wësë-szony, a nowô systema zarządzywaniô energią mô zmniészoné kôsztë ögrzéwaniô budinku. Drëdżi zmôdernizowóny budink - prôcowniô konserwatorów -ôstôł sparłaczony z pieca na biomasa, jaczi stoji w sąsednym dodo-mie. Zmienione są w nim téż okna i dwiérze, ösëszoné fundamentë. Termômódernizacjô budinków skunczëła sa pôd kuńc gódnika 2017 r. Wszëtczé projektowe i budowné robótë köształë raza köl 753 tës. zł. Projekt w 85% béł udëtköwiony z Regionalny Öperacjowi Programë Pömörsczégö Województwa na lata 2014-2020. RED. NASPÔDLIM TEKSTU M. PI0TR0WSCZÉGÔ tl-.BSZ lcroanaob .? lubisz atare rękodzieło Klubu Rękodzieła "Kołowrotek" przędziesz wełnę ? Spotkania w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach, w każdą środę , w godz. 13.oo - I6.00 zajęci^prowadzi Ela Reglińska ( blog PrzłjśniczkôS, zapisy : gryfie.gniazdoOyahoo.^om lub muzeum© muzeura-ksszubskt^.conr.pl GROMICZNIK 2018 POMERANIA 59 m BÖRZESTOWÔ. POTKANIE Z EDMUNDA SZCZESÔKA Pierszé latosé zćńdzenie Remusowé-gô Kragu zaczało sa pôd pömnika Francëszka Kracczégö w Bórzesto-wie. Późni w tameczny szkole Bruno Cërocczi przeczëtôł dzélëk z Żëcé-gô i przigödów Remusa Aleksandra Majkôwsczégô, jaczi ôpöwiôdô ô pielgrzimce do Wejrowa. Bëło to bëlné wprowadzenie do promocje ksążczi Édmunda Szczesôka Drogę, do nieba - śladami Remusa. Autór gôdôł ô tim, jak wëzdrzało zbieranie materiałów i pisanie ksążczi, kôrbił téż ö pöstacje Remusa. Z nô-leżnikama Kragu gôdôł jesz ö tim, jak apartnią sa dzysdniowé Kaszëbë öd tegô, co ôpisywôł w swóji epopeje Maj-kówsczi. Redaktor Szczesôk zapówie- dzôł téż, że chce napisać jesz jeden dzél ksążczi nawlekający do tegö wiôldżégö dokazu. Tim raza badze to brzôd rézë na norda do krôjnë Słowińców. Zćńdzenie skuńczeło sa póspól-nym spiéwanim kóladów i pód-pisywanim przez autora ksążków kupionëch przez nôleżników Remu-sowégö Kragu. RED. Ödj. z archiwum Remusowégö Kragu ■ GDUŃSK. PIAĆ NOWËCH SKRÓW ÔRMUZDA 11 stëcznika ôbczas zćńdzenió re-dakcjowćgó kolegium i zespołu mie-sacznika „Pomerania" w sedzbie Ka-szëbskô-Pômörsczégö Zrzeszeniô we Gduńsku östelë wëbróny dobiwcowie Örmuzdowëch Skrów 2017. Są to: Joana Binieckô - za pasja w roböce dlô Köcewiô; Mariô Rogenbuk - za robota dlô molowi pôspólnotë na pôłniowö--wschödnym ubrzegu Kaszëb; Jerzi Miotke - za szeroczć wspieranie kaszëbsczich dzejaniów w kaszëb-sczi Gdinie; Zbigórz Talewsczi - za uchôwiwa-nié pamiacë ô uszłoce Kaszëb; Familijnô Kapela Bas - za familijne przekazywanie muzycznëch tradicjów i dzelenić sa muzyką z jin-szima. Öbczas zćńdzenió ostało tćż przëznóné stipendium dlô młodëch gazétników m. Izabelle Trojanow-sczi. Dostónie je Robert Groth z Radia Gduńsk, utwórca telewizjowćgó karnóla na YouTube Kaszubska Gospodarka. Wôrt przëbôczëc, że Örmuzdowé Skrë sa wracziwónć ód 1985 r. za roz-kóscćrzanić wórtnotów, co zasłëgiwa-ją na publiczne achtnienić, iitwórczć pasje, szerzwienié kaszëbsczi i jinszi pómórsczi kulturę, dzejania bez szu-kaniô sławë, dobiwanić nad dradżi-ma strzodowiszczowima warënkama, spólëznowé pódjimiznë w öbrëmie-nim kułturë. Donëchczôs Skrama je wëprzédnionëch przez 160 lëdzy. Lësta dobiwców ti nôdgrodë do 2016 r. je na internetowi starnie najégó miesacznika: http://www.miesiecz-nikpomerania.pl. RED. 60 POMERANIA 2018 Dobiwcowie Örmuzdowëch Skrów 2016. Ödj. dm KLËKA Czëtô A. Gleszczińskó. Ödj. Ł. Zołtköwsczi m PŁÓTOWÖ. ZÉNDZENIÉ LËTERATÓW W Domôctwie Stip-Reköwsczich -płótowsczim öddzélu Zôpadno--kaszëbsczégô Muzeum w Bëtowie -15 gödnika 2017 r. ödbëło sa zćń-dzenié lubôtników kaszëbsczi lëtera-turë. Prowadzył je gazétnik i pisôrz Pioter Dzekanowsczi. Rok temu jesmë sa pötkelë w tim placu ôbczas czëtaniô lëteraturë przë świecach. Midzë jinyma bëłë czëtóné wëjimczi wspominków Bolesława Jażdżewsczégô i ju wnenczas pojawiła sa. udba, żebë zorganizować zéndzenié namienioné blós kaszëbsczim tekstóm - gôdô Dzekanowsczi. Takô mësla uwidzała sa direktorowi Muzeum Tomaszowi Semińsczemu (pol. Siemiński), chtëren wespół z Felicją Bó-ską-Bórzëszköwską przëszëköwôł taczé potkanie 15 rujana. Pö dwuch miesącach ôdbëło sa pó-sobné zćńdzenić. Swöje tekstë czëtelë pöecë zrzeszony z lëteracczim karna WERS, jaczé dzejô köl Bëtowsczégö Centrum Kulturë (bëlë m.jin. Genowefa Gańskó i Wacłôw Pömörsczi -jegö wiérztë czëtała Ana Gleszczińskó), w óbrëmienim prozë óstałë przeczëtóné tekstë Anë Gleszczińsczi, Piotra Dzekanowsczégö i repörtôż Łukasza Zołtköwsczégö (czëtelë: A. Gleszczińskó i J. Szroeder). Na zakuń-czenié wëstępiła Zuzanna Gleszczińskó, jakô zaprezentowała swój dokôz „Heksa" (w slédnym numrze „Stegnë" je kôrbiónka z autorką i wëjimczi „Heksë"). Na zôczątku zymku mómë w planach póstapné taczé zćńdzenić. To dobrô udba na sparłaczenié lëterac-czégó ókrażô z Bëtowa i ókólégó, ale jesmë téż ótemkłi na wszëtczich jinëch lubótników kaszëbsczi lëteraturë -pödczorchiwô Dzekanowsczi. RED. M SWIÓNOWÔ, HÔPÔWÔ, BËTONIA. KSĄŻKA Ô KRZIŻEWËCH DROGACH Pód kuńc 2017 r. wëszła ksążka Edmunda Zelińsczćgó, bëlnégö artistë, wielelatnégó przédnika Gduńsczćgó Partu Stowarë Lëdowëch Utwórców pt. Drogi Krzyżowe Kaszub i Kociewia. Sianowo + Hopowo + Bytonia. Je to zapisënk pówstanió trzech pasyjnëch molów na Pomorzu i robotów wkół nich. Nówicy placu autór mó namienioné Krziżewi Drodze w Swiónowie, jakô powstała nôrëchli z ópisywónëch w publikacje, a Ze-lińsczi zaprojektowół do ni plaskato- rzezbë, jaczé mielë wëkumóné znóny rzezbiarze z Kaszëb i Kócewió. Jak napisôł we wstąpię do ksążczi Wójcech Zelińsczi, z jedny stronë je óna sprawözdënka kronikarza robotów, z drëdżi stronë - zapisënka óbzérków i refleksjów jich wespół-wëkönywócza, a z trzecy kureszce wësłowienim głabóczi wiarë autora. Rôczimë do lekturë ti publikacje i przë leżnoscë do udzélu w latosy jëbleuszowi XV Kaszëbsczi Krziżewi Drodze w Swiónowie, jakô badze 16 strëmiannika. RED. NASPÔDLIM TEKSTU (JD) EDMUND ZIELIŃSKI J KyęJyyyfe Stel » RËMIÔ. NOWÉ TÔRGÔWISZCZE ZE ZMIENIONĄ POZWĄ Rëmsczé tôrgöwiszcze óstónie prze-budowóné. Za 1,5 min zł badze zrobiony remont, na jaczi żdelë ósoblëwie przedôwający - m.jin. pówstónie dak. Wórt pöchwalëc rëmsczé wëszëznë nié blós za ta modernizacja, ale za to, że póprosëłë przë leżnoscë Ra-dzëzna Kaszëbsczégó Jazëka ö pódanié poprawny pózwë tego môla. Donëch-czós targówiszcze zwało sa: Rëmsczie Rënk. Pó remónce badze barżi bëlno - Rëmsczi Rënk. Ö sprawie na antenie Radia Kaszëbë gôdôł nóleżnik RKJ Tomôsz Fópka, chtëren pódczorchiwół, że dôwny za-pisënk póchódzył jesz z czasów, czej kaszëbsczi pisënk ni miôł standariza-cje. Jazëk kaszëbsczi óstôł znormalizo- wóny i wôrt, żebë wpublicznëch môlach pözwë bëłë poprawne. Urząd Miasta Rëmi zwrócył sa z prośbę ó opinia w ti sprawie i jesmë zabédowelë pisënk: Rëmsczi Rënk. Mëszla, że za przikłada Rëmi bë mógłë jic jiné samórządë, bö na niechtërnëch tôblëcach są rozmajité fele - gôdôł Fópka. Unowiony Rëmsczi Rënk badze zrë-chtowóny w przińdnym roku. RED. GROMICZNIK 2018 POMERANIA 61 KLĘKA m LEPIŃCE. KONKURS KASZËBSCZI GÔDCZI 11 gromicznika 2018 r. badze 110. roczëzna Józwë Brusczégô - doktora z Gôchów i bëlnégö gadësza. Z ti leżno-scë 20 stëcznika w Lepińcach, gdze ob wiele lat béł ön doktora i spôlëznowim dzejarza, östôł zörganizowóny konkurs na nôlepszą prezentacja kaszëbsczi gôdczi. W „plestanim" próböwelë sa: dzecë ôd czwiôrti klasë spödleczny szkółë, młodzëzna a téż ustny. Köżdi uczast-nik miiszôł przërëchtowac jedna gód-ka wëbrónégö kaszëbsczégö gôdkôrza, a tej ja przedstawić na binie. Colema-ło bëłë wëbiéróné dokazë Aleksandra Labudë, dzélëczi ze słowarza ks. Sëchtë, a nôwicy - tekstë patrona konkursu, westrzód jaczich czile razy pówtó-rzëła sa nôbarżi mést znónó „Gódka milienialnô". W konkursu wzało udzél wespół 16 lëdzy z dwuch powiatów: bëtowsczégö i chônicczégô. Jurorama bëlë: Böżena Ugówskó, Pioter Dzeka-nowsczi i Dark Majköwsczi. Ösoblëwie westrzód nômłodszich bëło czasa widzec, że dragójejima przestawić sa z recytacje, dojaczi są przëna- cony z jinszich konkursów, na gódka, ale ôglowô rówizna bëła wësokô. Rosce nama dobré pôkólenié gôdkôrzów ifejn, że ti młodszi môglë dzysô pósłëchac téż uczastników z nôstarszi kategorie, chtër-ny ôd latju bierzą udzél we wielewsczich turniérach gôdczi i dobiwają tam nôd-grodë. To dlô nich dobrô szkôła - gôdała öbczas pödrechówaniô Ugôwskô. Rozegracjô ódbëła sa w szkóle w Lepińcach, a ji örganizatorama bëlë: Zrzësz Szkołów w Lepińcach i tuwöté-szi part Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrze-szeniô. Mëju dôwno mëslelë ô tim, żebë upamiatnic Józefa Brusczégó iprzëbôczëc lëdzóm, co mô zrobioné dlô tëch strón. Jedną z udbów na taczé upamiatnienié je prawie ten konkurs. To dlô naju nowô forma, donëchczôs bëła przede wszëtczim recytacjo, i môże szkolnym bëło drago sa w tim nalezc. Jem równak ród, że zgłosëło sa jaż 16 chatnëch, a mëszla, że za rok badze jich jesz wiacy - pódczorchiwô przédniczka partu KPZ w Lepińcach Éwa Świątek-Brzezyńskó. Wôżnym dzéla konkursu bëło potkanie z sëna Józwë Brusczégó, Andrzeja. Öpówiôdôł ön ó swój im tatku, o jego robóce, ale przede wszëtczim przëbôcził czile szpórtownëch wë-darzeniów z jego żëcô. Dodówkówą atrakcją bëłë teatrowé wëstapë dzecy ze Zrzeszë Szkôłów w Lepińcach, chtërne zaprezentowałë dwa krótczé usôdzczi na spödlim gôdków patrona konkursu. A hewö lësta dobiwców: • Kategorio ki. IV-VI: 1. Dawid Le-mańczik, 2. Emiliô Szëszka (pól. Szyszka), 3. Karolëna Krzoska, wëprzédnienié Błażéj Półczeńsczi (pól. Połczyński); • Kategorio kl. VII i gimnazjalne: 1. Zuzana Gleszczińskó, 2. Maja Czedrowskó (pól. Kiedrowska), 3. Karolëna Rudnik i Magdalena Ka-mińskó; • Kategorio wëżigimnazjalnëch szkołów: 1. Karolëna Kossak Główczew-skó; • Kategorio ustnëch: 1. Kazmiérz Bu-dzyńsczi, 2. Stanisłów Góstomczik. Specjalną nódgroda za nôbëlniészi gwôsny dokóz dostôł téż Góstomczik. Dobiwcowie badą prezentować swoje gódczi jesz róz - 3 gromicznika ób-czas uroczëstégö ódkrëcô tóflë na wdôr Józefa Brusczégó w Lepińcach. RED. * KONKURS GAWĘDZI IM. JÓZFFA BRU m BRUSË, BËTOWÖ. PIĄTI RÔZ TWÔRZIMË PÔ KASZËBSKU Kaszëbsczé Öglowósztółcącé Liceum w Brusach i Zespół Ekonomiczno-Usłëgówëch Szkołów w Bëto-wie rôczą na V edicja konkursu „Twórzimë w Rodny Mowie". Je ón sczerowóny do uczniów sódmëch klas spódleczny szkółë, gimnazjów i wëżigimnazjalnëch szkołów a téż maturańtów kaszëbsczégó jazëka. Kóżdi z uczastników muszi napisać jeden dokóz pó kaszëbsku na równo jaką téma i w wëbrónym przez se lëteracczim orce (lirika, epika, dokóz na bina). Tekstë badą przëjimóné do 28 gromicznika 2018 r. Je nót wësłac swoje iisódzczi w papiorowi formie na adresa: Kaszubskie Liceum Ogólnokształcące w Brusach, ul. Ogro- dowa 2, 89-632 Brusy (z dopisënka: Twórzimë w Rodny Mowie), a w elektroniczny na adresa: fb-2@wp.pl. Pödrechöwanié konkursu ódba-dze sa w KOL w Brusach, a termin tego wëdarzeniô mdze pódóny na in-ternetowëch starnach organizatorów. Wicy o konkursu na www.klo.bru-sy.pl. Rôczimë do pisanió! RED. WERÓNKAJ Ödj. Ł. Zołtköwsczi 62 POMERANIA /LUTY2018 KLËKA ■iWATIKÓN, KASZËBË. ZMIANË W „ÔJCZE NASZ" NIÉ DLÔ KASZËBÓW W slédnëch miesącach w rozmajitëch nié blós katolëcczich mediach głośno je ö tim, że papiéż Francëszk bédë-je pözmiana słów mödlëtwë „Öjcze nasz". Jidze ö dzélëk, jaczi w łacëznie brzëmi „et ne nos inducas in tenta-tionem", a pö polsku: „i nie wódź nas na pokuszenie". Wedle papieża taczé słowa mögą bëc przez niejednëch lëchó ódebróné - że to Bóg prowa-dzy do pókusë, a w óriginale jidze ô dopuszcziwanié, a nić sprowadzenie pókuszenió. Kömentérëjącë te słowa, gazétnicë tej-sej przëbôczi-wają kaszëbsczi tłómaczënk, jaczi w publiczny liturgie jistnieje ód czasu wëdaniô módlëtewnika przë-szëkôwónégô przez Eugeniusza Prëcz- köwsczégó i Eugeniusza Gołąbka (1998). Na przëmiar religijny portal pn. deon.pl dôwô bôczënk, że Kaszëbi ód dôwna módlą sa słowama bédowóny-ma óstatno przez Öjca Swiatégó. Je tam pódóny całi tekst Mödlëtwë Pań-sczi pó kaszëbsku, a w pódrechówa-nim czëtómë: Łatwo zauważyć różnicę między: „A nie dopuscë na nas pókuszenió" a „i nie wódź nas nas pokuszenie". Ö ti sprawie införmöwałë téż naje media, np. Radio Kaszëbë pódczor-chiwało, że naszi dolmaczérowie ju rëchli widzelë niepóprawnosc pólsczi wersje, a jeden z tłómaczów, Eugeniusz Prëczköwsczi gôdôł, że wë-chôdô na to, że më Kaszëbi sa wiedno mödlëlë tak, jak to bédëje Öjc Swiati. RED. Tôfla z kaszëbską wersją mödlëtwë „Ôjcze nasz" w kôscele Pater Noster w Jerozolëmie. Ôdj. dm LAS PIAŚNICKI Fabularyzowany komiks historyczny WEJROWÔ. KOMIKS Ö PIÔSZNICË Piôsznicczé Muzeum we Wej rowie mô uprzistapnioné fabularizowóny historiczny komiks Las Piaśnicki. Autora scenarnika i utwórcą malën-ków je Tomósz Mering. Historiczny wstąp, jaczi pôprzédzô czôrno-biôłi dokôz, napisôł prof. Bógdón Chrzanowsczi. Tikó sa on stojiznë Pómórzô i zôpadny Pólsczi w pierszich tidzeniach po wëbuchniacym II światowi wójnë. Scenarnik komiksu je ópia-rti na dokumentach, publikacjach, ale téż relacjach lë-dzy, co na swóje öczë widzelë mörd w piósznicczim lese i jiné przesprawë hitlerowców. Akcjô zaczinô sa w 1918 r. ód udostaniô samóstójnotë przez Polska i przëbôcziwô historia Wejrowa, jaczé w midzëwôjnowim cządze bëło stolëcą mórsczégó krézu (ód 1928 r.), sedzbą dosc wióldżégó wójskówégó garnizonu i czile wôżnëch pólsczich szköłów. Pózni w komiksu pôznôwómë m.jin. tragedné kawle czile póstacjów, jaczé óstałë zabité przez Niemców. Publikacja wëdało Muzeum Stutthof (na pótrzébnotë Piôsz-nicczégô Muzeum w Wej rowie). Jistnieje óna w ksążkówi formie, ale kóżdi chatny może téż przeczëtac ja na internetowi starnie miasta (http://www.wejherowo.pl/artykuly/las-piasnicki-w-for-mie-komiksu-a5521.html) abó Piôsznicczégó Muzeum (http:// www.muzeumpiasnickie.pl/news/75-komiks-quot-las-piasnicki--quot-dostepny-na-stronie). RED. » ZHUHAI. GDINSKO-CHINSCZI KULTUROWI MÔST W dniach 9-14 gódnika 2017 r. Karno Spiéwë i Tuńca „Gdynia" brało udzél w Midzënôrodnym Festiwalu Kultur w Zhuhai w Chińsczi. Zhuhai to miasto zdrëszoné z Gdinią, jaczé leżi w prowincje Guangdong, kól grańce z Makau. Pózwa Zhuhai óznóczó Perłowe Mórze. Miasto mó sztatus specjalny ekonomiczny cónë i je dzéla nówiakszi metropolie świata znóny jakno Delta Perlowi Rzéczi. (...) Nówôżniészim dzéla repertuaru, jaczi karno „Gdynia" prezentowało óbczas wëstapów, béł kaszëbsczi program, przë-jimniati baro żëczno przez chińską publika. Nôwikszé brawa gdińsczi Kaszë-bi dostelë równak za śpiewa „Wschód Czerwony", jakô bëła przëszëkówónô prawie na réza do Chińsczi. NA SPÔDLIM WIADŁA NA STARNIE KASZUBI.PL POMERANIA 63 Ôdj. ze starnë Kaszëbsczégö Fôrum Kulturę w Gdinie KLËKA m KASZËBË. GŁOS NA LEPSZĄ OCHRONA KASZËBIZNË Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie i Kaszëbsczi Institut włączëłë sa w akcja zbieraniô pödpisën-ków pöd wnióska w sprawie pöprawieniô stojiznë nôrod-nëch, etnicznëch i jazëkówëch mniészëznów a téż zmöcnieniô kulturowi i jazëkówi rozmaji-toscë Europejsczi Unie. Są to bédënczi, jaczé badą miałë ja-werny cësk na dwigniacé jaköscë i óbjimu realizacje jazëköwëch prawów Kaszëbów. Chcącë pöprzéc ten wniósk, sygnie weńc na https://ec.euro-pa.eu/citizens-initiative/32/pu-blic/#/ i wpisać swôje dóné. Ta öglowöeuropejskô inicja-tiwa Minority SafePack tikô sa wprowadzeniô dlô wszëtczich krajów - nôleżników Europejsczi Unie pöspólnëch standardów öchronë prawów wspömniónëch mniészëznów. Żebë Europejsko Kômisjô zajimnała sa tim wnióska, brëköwny je milión pödpisënków, a w Polsce muszi bëc jich nômni 38250. Pôznôj möc swôjégd głosu, dzaka jaczi możesz wspomóc autochtoniczne nôrodné, etniczne i jazëkôwé mniészëznë a téż kulturową i ja-zëkôwą rozmajitosc Kaszëb, Pôls-czi i całi Europejsczi Unie - czë-tómë w lësce pödpisónym przez przédnika Kaszëbskö-Pömörsczé-gö Zrzeszeniô Édmunda Witt-brodta i przédnika Kaszëbsczé-gö Institutu Cezarégö Öbracht--Prondzyńsczćgó. Wicy na ta téma, téż papioro-wé mödło deklaracje pópiarcô, nalézeta na www.kaszubi.pl. RED. LABÓRG. ROZRZESZENIÉ KONKURSU M. STRIJEWSCZÉGÔ W 32. edicje Öglowöpólsczégö Lëteracczégö Konkursu m. Mieczisława Strijewsczégó jak rok w rok östelë wëprzéd-niony téż kaszëbsczi utwórcowie. W 2017 r. bëlë to: Kata-rzëna Główczewskô (nôdgroda Öglowégö Zarządu Kaszëb-skö-Pömörsczégó Zrzeszeniô) i Wöjcech Mëszk (nôdgroda labörsczégö partu KPZ). Uczastnicë konkursu wësëłelë dokazë w kategorie poezje i prozë. Téma nie bëła ógrańczonó, ale organizatorze zacha-cywelë do pisaniô ö regionalnëch sprawach. Öbsadzëcele (Kazmiérz Nowôselsczi - przédnik, Wöjcech Böros, Małgorzata Börzeszköwskô, Daniél Ödija, Böżena Ugöwskô) zdecydowelë, że przédną nôdgroda, tj. Grand Prix Marszôłka Pômörsczégö Województwa, dostónie Agnészka Marek z Bielska-Biôłi. W kategorie poezje I môl miôł Mariusz Cezari Kösmala, w prozę Michôł Meyer. Specjalną nódgroda Burméstra Miasta Labórga dlô utwórcë z labórsczi zemi dostała Paulëna Czaj-köwskô, nôdgroda m. Józefa Majköwsczégó Katolëcczi Stowarë Civitas Christiana we Gduńsku - Rafôł Zaba (pól. Zięba). Wëprzédnioné dokazë óstałë wëdóné w pókónkursowi publikacje. RED. m LABÓRG. PIERSZI MÔL DLÔ KARNA FRANTÓWKA W niedzela 7 stëcznika w Sanktuarium sw. Jakuba Apósztoła warół II Gardowi Przezérk Kaszëbsczich Kóladów m. Francëszka Ökunia. Wëdarzenié zaczało sa ód mszë sw. z kaszëbską liturgią słowa ódprôwiony przez ks. Mariana Miotka. W óbrëmienim przezérku wëstąpiło szesc karnów: chiir Szkółowó-Przed-szkółowégó Zespołu w Bukowinie, karno Kolorowe Motylki ze Spódleczny Szköłë w Leśnicach, Kaszëbsczé Regionalne Karno Levino, karno uczniów ze Spódleczny Szköłë w Szczenurzim, karno uczniów ze Spódleczny Szköłë nr 5 w Labórgu i Regionalne Karno Frantówka z Labórga. Góscynno wëstąpiłë téż Kaszubki z Chwaszczëna. Dobiwcą przezérku ostała Frantówka, jaczi przédnicz-ką je znónô kaszëbskô dzejarka Regina Szczupaczińskó. Mediowi patronat nad wëdarzenim miół miesacznik „Pomerania", a órgani-zatorama bëlë: labórsczi part Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszenió, Sanktuarium sw. Jakuba Apósztoła i Labörsczé Centrum Kulturę Fregata. RED. XXXI! OGÓLNOPOLSKI KONKURS LITERACKI IM. MIECZYSŁAWA STRYJEWSKIEGO ■"soff Lębork. 24 listopada 2017 r. m KARTUZË. SKÔPICĄATRAK-CJÓW DLÔ DZECY 20 stëcznika 2018 r. w Kartësczim Centrum Kulturë bëła Kaszëbskô Gwiózdka. Jak je ju tradicją óbczas ti rozegracje, nômłodszi móglë nauczëc sa kaszëbsczich tuńców, potkać karno gwiżdżów i dostać darënczi ód gwiózdora. Góscy przëwitelë Jolanta Czerwińsko i Łukôsz Richert. Artisticzny dzél zaczął sa ód wëstapu karna Wesołe Ludki z Kółpina. W programie zespołu béł téż pókôzk tradicyjnëch gwiżdżów. Pózni dzôtczi bëłë róczoné do uczbë kaszëbsczégó tuńca z nóleżnikama Regionalnego Karna Spiéwë i Tuńca „Kaszuby" z Kartuz. Zdobiłë téż pier-niczi, spiéwałë kóladë, a nówôżnié-szim pónkta programu bëło potkanie z gwiózdora i jego darënkama. Kaszëbskó-Pómórsczé Zrzeszenie, organizator Kaszëbsczi Gwiózd-czi, dzakuje dobrzińcóm za pomóc w organizacje. A bëlë nima: SPH „Mestwin", www.kaszubskaksiazka.pl, Kartuskie Centrum Kultury, GOK Sierakowice, Regionalny Zespół Pieśni i Tańca „Kaszuby", Radio Gdańsk, Kartuzy, info. RED. NASPÔDLIM WIADŁA NASTARNIE KASZUBI.PL 64 POMERANIA ■i BËTOWÔ. Z BËTKA PÖ BËTOWSCZI ZEMI „Latosô jeseń bëła w Bëtowie nadzwëköwô" - tak sa zaczinô Bycio herbu Kasztan, dwajazëkówó ksą-żeczka dlô nômłodszich, jaczi akcjó dzeje sa w Bëtowie. Wiele miastów szukô dzysô roz-majitëch udbów na promocja. Jedną z nich są maskötczi (pupulczi). Na przëmiar w Brusach je to grzib ö mionie Brusek, w Kartuzach miedzwiôdk Bruno. Më mómë Bëtka, pô polsku „Bycia". Na naja maskotka jesmë ôgło-sëlë utrôp niłoni. Dobëła Aleksandra Gleszczińskó, jakô zabédowała pósta-cja ricerza-kasztana. A pôzwa öd-nôszô sa do zalóżcë miasta, chtërnym béł Bët - dolmaczi burméster Bëtowa Riszôrd Sylka. Pojawiła sa téż mësla, żebë Bëtka ôżëwic. Powstała kaszëb-skö-pôlskô ksążka, jakô öpöwiôdô ö jegö przigödach. Napisała ja lëteratka z Lepińc Ana Gleszczińskó. Pisanie nie bëło dlô mie dradżé. Sama móm môłé dzecë. Piszące, jem próbowała so przedstawić, co bëje zainteresowa- ło - gôdô autorka. Tak pôwstôł Bycio herbu kasztan. Historio maskótczi nie skuńczi sa równak na jedny publikacje. Ju je rëchtowóny pösobny dzél. Badze pôkazywôł zabëtczi w najim miesce, m.jin. banowi môst, göticką wieża czë cerkew. Môże pojawi sa téż smatôrz w Pësznie i Jeleń - öpôwiôdô Sylka. Drëdżi part nie badze leno ö Bëtowie, ale téż ô sąsednëch gminach. Chcemë wespółrobic z jinyma samórządama. Mómë nôdzeja na wspiarcé z jich stronë, chöcle przez kupienie dzélu ksążków. Jem ju pô ôbgôdkach z wójta Lepińc i wiém, że Bëtk rëgnie na Gôchë - gôdô burméster Bëtowa. Ana Gleszczińskó mô ju dosc udbów na całi cykl pówiôstków ö Bëtku. Jô bë chcała, żebë pókazy-wałë czekawé place, wôżné wëdarze-nia, môże téż legendë, żebë stałë sa prowadnikama pó Bëtowsczi Zemi - kôrbi. Co wôżné, ksążczi mają téż bëc pömócą w uczbie kaszëbsczégö jazëka. Dlôte do publikacje je dodónô płatka ze słëchawiszcza. Robota wkół KLËKA Ödj. K. Rolbiecczi ji pówstaniô köördinowôł Jaromir Szroeder z bëtowsczégö muzeum. Jem wëzwëskôł swóje doswiôdczenia z robôtë kôl „Kaszëbógönie". W studio Cubanos Partyzanos Records Mariusza Bronczi w Kłącznie jesmë sa pôtkelë z uczniama Zespôłu Szkôłów w Lepińcach, żebë nagrać przigôdë Bëtka - öpôwiôdô Szroeder. Pierszô promocjo publikacje öd-bëła sa 19 gódnika 2017 r. na bëtow-sczim zómku. Ksążka, do jaczi ilustracje zrobiła Aleksandra Gleszczińskó, wespół z piątką mó trafie do szkółów w gminie Bëtowö. RED. ■i GDINIÔ. WSPOMINCZI Ô KS. JASTAKU 18 stëcznika w Kaszëbsczim Forum Kulturë bëło potkanie namienioné ks. prałatowi Hilaremu Jastakówi. Póstacja tego nadzwëköwégó ksa-dza, hónornégó mieszkańca Gdinie i Köscérznë, dównégó proboszcza parafie Nôswiatszégó Serca Pana Jezësa w Gdinie wspóminelë m.jin. Danuta Sadowskó, Małgorzata Sokołowsko, Jolanta Mitros-Su-chórzewskó, Mariusz Decowsczi, Aleksander Kózycczi, Jerzi Miotke i Andrzej Busler. Westrzód wiel-nëch góscy bëlë m.jin.: pösélôczka Małgorzata Zwiercan i radny Miasta Gdinie Stanisłów Bórsczi. Öb całé lata swój i kapłańsczi służbę ks. Jastak ni miół strachu wspierać blëznëch w nóbarżi dradżich chwilach - Gódnika 1970 i Zelnika 1980. Öbczas Pólsczégó Zelnika ódpra- -- 1*4 Ze zbiorów JERZEGO ZAJĄCA KASZÉBSKÔ-PÔMÖRSKÉZOTIÉ znz£sa«it"s»l!S"'"MW! Part Gdinio Oddzisl Gdynia J. Mitros-Suchörzewskô - nôleżniczka dôwny kaszëbsczi schôlë usadzony przez ks. Jastaka. Ôdj. É. Nowickô wił pierszą msza swiatą na terenie Ökratownie m. Parisczi Kómunë w Gdinie. Przez mieszkańców najé-gó regionu béł zwóny Króla Kaszë-bów. W swój im mieszkanim usa-dzył kaszëbsczé minimuzeum, béł miéwcą zachtnégó zbiéru kaszëb-sczich knégów. Usadzył téż funda- cja dlô młodzëznë z Kaszëb i całégó Pómórzó, jakó pómógała młodim lëdzóm w edukacje. Umarł 17 stëcznika 2000 r., je póchówóny w kóscele Nôswiatszégó Serca Pana Jezësa w Gdinie, krótko szasëji i pomnika jego miona. ANDRZÉJBUSLER GROMICZNIK 2018 POMERANIA 65 18 listopada 2017 r. - odbyło się Walne Zebranie Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego Oddział w Gdańsku. Na początku obrad referat o życiu i działalności Lecha Bądkowskiego wygłosiła jego wnuczka Miłosława Kosmulska. Następnie wręczono Medale Lecha Bądkowskiego sześciu wyróżnionym: dwóm przedstawicielom świata akademickiego - prof. Józefowi Borzyszkowskiemu i prof. Cezaremu Obracht-Pron-dzyńskiemu, działaczom społecznym - Krzysztofowi Kowalkowskiemu i Wandzie Krzymińskiej, oraz osobom duchownym - ks. Leszkowi Jażdżewskiemu i ks. Wojciechowi Chistowskiemu. W dalszej części dyskutowano nad sprawozdaniem Zarządu za 2016 r., był też czas na wolne wnioski i omówienie spraw bieżących. 13 stycznia 2018 r. - miało miejsce spotkanie opłatkowe gdańskiego oddziału ZKP. Rozpoczęła je Msza święta z elementami kaszubskiej liturgii słowa w kościele pw. Bożego Ciała na gdańskiej Morenie. Przewodniczył jej biskup Zbigniew Zieliński. Następ- nie w parafialnej kawiarence klerycy Gdańskiego Seminarium Duchownego z Koła Kaszubskiego zagrali w przygotowanym przez siebie przedstawieniu ukazującym kaszubskich gwiżdży. Widowisko było połączone z koncertem kolęd zespołu Kaszubianki z Chwaszczyna. Potem nadszedł czas na podzielenie się opłatkiem, poczęstunek i rozmowy przy wigilijnym stole. ADRIAN WATKOWSKI ^OB^. | LATOS MÓMË 98. ROCZËZNAZDËNKU PÔLSCZIZ MÔRZA. NA ÖDJIMKU POMNIK GEN. JÓZEFA HALLERA W PUCCZIM I Im RËBACCZIM PÔRCE AUTORSTWA ŻŁOBIÔRZA STANISŁAW; SZWECHÔWICZA. ÔDJ. S. LEWANDOWSCZI wam kronika gdańskiego oddziału zkp/w obiektywie „pomeranii" 66/POMERANIA/LUTY2018 sëchim paka uszłé GÓWNIANY FELIETON Jada ó stëczniköwi pörénk do Wejrowa a kąsk mie sa spieszi. Nawetka barżi niżlë kąsk. Baro mie sa spieszi. A tu slëskö, sztërë gradë zëmna. A przede mną cażôrowi autół z... szituza na paczétnicë. I sa nie spieszi... - Ale że prawie tero to gówno muszi wëwözy-wac?! - zgrizł jem cos jinégö na „k" a zmumlół cos na „p". - Kara mu dac, niech so karëje, a nié roböcyma lëdzoma droga zastôwiô.J Chutczi bë człowiek z piel-grzimką doszedł, a ten tu... z toj-toja sa öb zëma todrë-je... Tec to je zamiarzłé w kam! Kuglac bë mógł! Jadącë w autołowim szturze całé wikszé pół dro-dżi; jem so przëbôcziwôł, jaczé gówno w naszi kulturze mó znaczenie. Mie sa wiedno mdze przédno parłaczëc ze świata Pierszégö Maja. Tedë më, lasny Kaszëbi - Lesôcë z Chwaszczëna - wëwozywelë prawie gnój na póle pod bulwë a go trzaslë widłama. To béł tzw. „prakticzny patriotyzm". Ale gówna mómë skópicą téż w naszim jazëku! Wielno je go w rze-klënach. Znaczi tëli co... mało, a równak na tëli wiele, że jidze nim zastapic j i né słowa. Czedës na kóladze góspódëni złô, że ksądz sa podniósł ode stołu, leno co zacząwszë wieczerzą, rzekła bëła w górzu: - Tak flot? Ko ksądz jesz mó gówno zjodié\ Nie je wiedzec, czë dobrodzéj óstôł dłëżi... A öna bë sa wiera w tim sztó-ce rzódczim gówna zesra1. Ksądz gwës jachół dali, a ji to bëło jak jic po gówno z miecha2. Czedës lëdze sa nie sromielë „gównowëch" tematów. Podług Méstra Grassa3 we wczasnëch stalatach lëdzëska jedlë osobno, ale prawie gówno produköwelë raza. I je öbzére-lë. A kómeritérowelë. Bo to je łeż, że w taczim gównie je gówno widzecĄ. Nie wszëtkö je przedzegwioné. -Hó-hó! Sąsôd béł, widza, na grzëbach! A szmakałë są-sôdce jagödë? Jak môta trusa na pôłnié, tej sąsódoma nie ódkôżeta... Dzys dnia z tą „gównową" sromótą je jinaczi. Tak pózwónó „póliticzno póprawnota" nie do-zwóliwó prosto pisać prôwdë. NIE WËPÔDÔ. A gówno prawie colemało z człowieka wëpôdô. Jakno drëmelk. 1 Tëli co „A niech to szwernót!". 2 Próżno, daremno. 3 Chöcle w jegö Turböce. 4 Tëli, co nick. Drëmel abó drépa. I zazwóni, czej spadnie. Zagrochó-ce. Klasnie głëchö. Czasa drzistnie. Ö chilającym gównie Kaszëbi mają nawetka wëzgódka stworzone: Co to je? Z górë jak nitka, z dołu jak płôchta? Fëjné, nié? Czësto egzystencjonalnô pöezjô zortu „ąa" . I ta ulga, czej to je ju z nas précz... Ulżëło pewno téż mieszkańcoma „Gówina" z wej-rowsczi gminë, czej sa nie udało wprowadzëc, ókróm pólsczi urzadowi pózwë ti wsë, prawie tôblëcë z kaszëbsczim „Gówina". Całô gmina je po kaszëb-sku pózwónó, a tima sa, biédôkama, z gówna jich ódwieczno kaszëbskô pózwa sparłacza i... sa zasromilë. I nie chcelë. Żlë bë jaczi szkolny ód kaszëbsczégó jima na czas wëdolmacził, że „Gówi-no" nijak z gówna nie je w grëpie5 - może bë sa ludkowie óbdelë. A tak mieszkają na Kaszëbach, we wsë, co ji kaszëbsczi pózwë sa wsti-dzą... Nie darwóta jima o tim gadać, pewno i tak sobie z tego gówno zrobią... Na mocnego człowieka rzekną Kaszëbi cwiardé gówno6. Czej je za cekawi, tej je gówna z óczama. Jak je chcëwi, to bë gówno spód sebie zjódt. Czej sa chce, cobë sa chto ódpórajił, może rzec: Niech ce gówno prowadzy! Do tëch, co za wiele mówią abó ótmikają gaba, czej sa móckó zdzëwią - człowiek może rzek-nąc: Zamkni pësk, bó cë gówno wëstëdnie! Ga chto mó wszëtczé rozëmë zjadłé, tej ón je gówna przesró-ny. Jak sa knôpówi widzy dzéwcza, tedë może za nim swinim gówna puszczac. Żlë statk jaczi sa warna doma skażi, co to wa sa nim dzela jak gapë gówna1 óbczas jaczi blekfrajdejowi promocje, a reklamacje króm nie przëjimô, móżeta traptnąc jima za parga nogą a pówiedzec: Móm nasróné na to wasze gówno! Pewno po przeczëtanim tego felietónku wzdich-nieta sobie: Za czim ón w tim gównie grzebie - kó to ód te jesz barżi smierdzy, a do te jesz: przez tego Fópka gówno szczęko8... A jô ódwzdichna tej: Kó to człowiek może gadać a srac a wa i tak gówno wiéta... TÓMKFÓPKA 5 Chutczi „Gównino", al^ to nie ta wies... 6 Bernard Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, 1.1, s. 348. 7 Wëdzéra sobie z raków. 8 Niepötrzébno gôdô. Jadące w autołowim szturze (...) jem so przëbôcziwôł, jaczé gówno w naszi kulturze mó znaczenie. Mie sa wiedno mdze przédno parłaczëc ze świata Pierszégö Maja. Tedë më (...) Lesôcë z Chwaszczëna -wëwôzywelë prawie gnój na pole pöd bulwë (...). To béł tzw. „prakticzny patriotyzm". POMERANIA 67 Z BUTNA brifka znerwowony, leśny mo strach Brifka znerwówóny, a leśny mć> strach - tak w nym najim, zataconym na kuńcu świata, Pëlcköwie rok sa zacząn. Le za régą. Chcemë zaczic öd znerwöwónégö brifczi. Hewöjegö historëjô: Jednégö zëmnégö wieczora zdrza bez okno, a ta brifka cësnie do mie na nowim köle. Hö, hö - pömëslôł jem - jemu na nodżi jidze. - Môsz të so z 500+ nowi pöjôzd kupione? - öbzérôł jem jego nowi nabëtk, jaczim mie wjachôł w kuchnia. - Wëbaczë, że jô cë móm w chëczë wjachóné, ale sóm wiész, móm strach, że mie no nowé koło jesz chto skradnie. Në zdrzijta le! Jemu - w głowa zaszło - chtëż bë jemu na nëch möjich për-dëgónach köło krôdłl - Môsz të co dlô mie? -spitôłjem krótko a östro, chöc miôłjem lëszt na niego naszkalowac, ale zdrzą-cë na jego znerwówóną munia, dół jem póku. - Mósz tuwó cedel ze starostwa... - brifka wëcygnąn z taszë kuwerta a cësnąn ja ze złoscą na blat szpinie. - Dobrze radża, czej mósz leżnosc, tej wez so na sprawa bez internet załatwi. Jesz, chłopie, trafisz na ną heksa, z jaką jo miół do uczinku... - A co, dożarlë cë w starostwie? - Chcół jem zgłosëc sprzedanie stôrégö koła a kupienie nowégö... -Co?! - Wiész, tak jakbë co... Jes të gwës, że taczégö obowiązku człowiek ni mó? - W nym kraju wszëtkó je móżlëwé. - O to, to, to... Jo gwës téż nie béł, temu jó szedł do starostwa sa spetac. Żdół jem pół gödzënë, ko réga na dwanósce lëdzy bëła, a czej kureszce jó wiózł, na heksa, co za óczenka schówónó sedza, ani póchwólony nie rzekła, le dorazu zawarczała o numerk. Jaczi numerk, jó so mëszla, ko nó to ani czasu, ani lësztë ni móm. Zasmiół jem sa krzëwó a ji o tim kole zacząn gadać. Ta równak nijak nie chcą mie słëchac, le pólca wskóza dwiérze a koza mie wëlezc. Jó béł czësto baf, nie wiedzące, że terózka sprawę w urządzę za numerczi sa załótwió. Dër-żącë z nerwów, wëlôzł jem na kóridór a sa lëdzy o nen numerk pitaja. „Panie, bez numerku të z urzadnika nie pógódósz" - wëdolmacził mie jeden chłop, a pökôzôł, że to muszi w taczi maszinie knąpa nacësnąc, a czej Brifka znerwówóny, a leśny mó strach -tak w nym najim, zataconym na kuńcu świata, Pëlcköwie rok sa zacząn. wëdrëköwóny numerk wësköczi, tej to muszi żdac tak długo, jaż nen cë sa nie pókóże na ekranie kómputra, co na scanie wisy. Tak téż jem zrobił, a sztërdzescë minut żdół. Kureszce wiózł jem nazód do ti sami heksë, numerk jem ji pökôzôł a jesz róz klarëja, za czim jó tuwó przeszedł. Czej jem skuricził, ta sa tak nó mia przezdrza-ła a jak nie zacznie szkalować, za czim jó tuwó przeszedł, że prawa nie znaja, że chtos mie głëpótów nagódół, że jó so tak co mógł w internece przeczëtac, że ona terózka na taczé pierdołë czasu ni mó... Widzec bëło, że brifka móckó przeżił ną wizyta w starostwie, ko jak mie to ópó-wiódół, całi dërżół. - Jó mëslôł, że w nëch najich urzadach sedzą lëdze, co mają szacënk dló petenta -chcółjem drëcha uspókójic. - To pewno bëła jednô z nëch stôrëch póstkómunisticznëch urzadniczków, co to ji nicht _ donëchczas nie wëdolmacził, że to ona je dló petenta, a nié petent dló ni... - Ale dze! Ko to młodé dzéwczątkö bëło... ë to mie nóbarżi zrobiło nerwés. A biójta mie wszëtcë lóz! - rik-nąn na kuńc brifka, wząn swoje nowé koło a szedł weg. Krótko, jak brifka wëkółowôł, ópócuszku, jak lës do kurnika, w checze wiózł mie leśny. A widzec bëło w jego oczach wióldżi strach. Hewó jego historejó: Leśny wiózł, rozezdrzół sa wkół a, jikającë, do mie gódó: - Czuł të co o neó...neó... Chcół jem mu pomóc, tak jó za niego dokuńcził: - Pewno cë jidze o Noe? Në, bratku, z taczima pëta-niama nié do mie, le do ksadza biój... Abó do brifków knópiczka, on prawie terózka na religie potop prze-róbió. - Potop to może dac - rzekł krëjamkö leśny. Jesz róz rozezdrzół sa wkół a do ucha mie szeptnął: - Czej të bë co o tëch neó..., le nie kuńcze!, miół co czëté, bo wiész, oni sa pó lasach krëją a hajlëją, tej dój mie zarózka znac. Le ópócuszku, bo lepi tima neó..., reklamë nie robie. Jó z nima pórządk zrobią... pif-paf... Tak mie leśny z nyma neó... (le mdzeta sztël!) óstawił. Tak téż wa widzyta, jak sa nama w Pelckowie na zócząt-ku roku żëje. RÓMK DRZÉŻDŻÓNK 68 POMERANIA FEBRUARY 2018 PT / FRI 09/02/2018 SALA KONCERTOWA PT / FRI 02/02/2018 SALA KONCERTOWA 19:00 SYMFONIKA W ŚWIECIE MELODII Robert Kwiatkowski - DYRYGENT, SKRZYPCE Orkiestra Symfoniczna PFB Konrad Mielnik - PROWADZENIE INSTYTUCJA KULTURY SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO 72. Sezon 2017/2018 Dyrektor prof. Roman Perucki Dyrektor Artystyczny Orkiestry George Tchitchinadze /FILHARMONIA ND/SUN 18/02/2018 L. VAN BEETHOVEN Uwertura Corlolan op. 62 F. SCHUBERT Konzertstuck na skrzypce i orkiestrę D-dur D 345 F. MENDELSSOHN-BARTHOLDY Koncert na skrzypce i orkiestrę smyczkową d-moll L. VAN BEETHOVEN II Symfonia D-dur op. 36 SOB / SAT 03/02/2018 SALA ____________ KONCERTOWA ENERGETYCZNE BALE GDAŃSKIE SYMFONIKA KWESTIA WIERNOŚCI George Tchitchinadze - DYRYGENT Mlchael Foyle-SKRZYPCE Orkiestra Symfoniczna PFB W.A. MOZART Uwertura do opery Cosł fan tutte KV 588 E.W. KORNGOLD Koncert skrzypcowy D-dur op. 35 P. CZAJKOWSKI VI Symfonia h-moll „Patetyczna" op. 74 SOB / SAT 10/02/2018 19:00 V BAL GDAŃSKI BIAŁE TANGO Tomasz Tomaszewski - DYRYGENT, SKRZYPCE Wiesław Prządka - 8AND0NE0N Ewa Tomaszewska - FORTEPIAN Andrzej Mokry-GITARA Orkiestra Symfoniczna PFB Krzysztof Dąbrowski-PROWADZENIE j. petersburski Tango Mllonga m. rodriguez La Cumparsita c. tirao Cifra Huellac na gitarę solo c. tirao Tango na gitarę solo a.g. yilloldo El Choclo V. malando Olé Guapa a. piazzolla Histolre du Tango na skrzypce i gitarę j. gade Jalousie Tango Tzigane g. boulanger Avant De Mourir a. piazzolla Oblivłon c. gardeł Por una Cabeza a. piazzolla Milonga del śngel na gitarę solo a. piazzolla Verano Portefto na gitarę solo l. anderson Blue Tango j. petersburski Ta ostatnia niedziela PO KONCERCIE ZAPRASZAMY PAŃSTWA DO SALONU GDAŃSKIEGO (GÓRNE FOYER) NA CZEŚĆ TANECZNĄ. 19:00 Marek Piiarowsk SALA KONCERTOWA SYMFONIKA WIEDEŃ NAD MOTŁAW/ dyrygenci isolftl uniwersytetu muzyki i sztuki teatralnej W wiedniu Bernhard Voss - dyrygent Michael Schneider-dyrygent Andrea Alessandrini -dyrygent Yeojin Kim dyrygent Llsa-Marie ekine-skrzypce Rei Naito- fortepian Orkiestra Symfoniczna PFB B. BRITTEN Four sea interludes z opery Peter Grimes op. 33a W.A. MOZART Koncert skrzypcowy A-dur KV 219 S. RACHMANINOW II Koncert fortepianowy c-moll op. 18 O. RESPIGHI Poemat symfoniczny Fontanny rzymskie 12:00 SALA KONCERTOWA SALA KONCERTOWA ENERGETYCZNE BALE GDAŃSKIE VI BAL GDAŃSKI „KOCHAMY SERIALE" Orkiestra Alla Vienna Jan Niedźwieckl A. KURYLEWICZ Polskie Drogi J. MATUSZKIEWICZ Podróż za jeden uśmiech J. MATUSZKIEWICZ Janosik P. MARCZEWSKI Kariera Nikodema Dyzmy P. MARCZEWSKI Daleko od szosy J. MATUSZKIEWICZ Czterdziestolatek J. MATUSZKIEWICZ Alternatywy 4 H. KUŹNIAK Na kłopoty Bednarski Z. SZOSTAK Królowa Bona W. KAZANECKI Dom w. KAZANECKI Czarne Chmury W. KORCZ 07 zgłoś się S. KRAJEWSKI Jan Serce (Uciekaj Serce Moje) J. MATUSZKIEWICZ Stawka większa niż Życie H. MANCINl Ptaki ciernistych krzewów J. GOLDSMITH Star Trek B. RANDOLPH Benny Hill D. CROFT Allo Allo D. SCHWARTZ Przystanek Alaska, Dynastia A. BADALAMENTI Miasteczko Twin Peaks J. LENNON/P. MCCARTNEY Cudowne Lata J. LIVINGSTONE/R. EVANS Bonanza D. ROSE Domek na prerii H. MANCINl Różowa Pantera L. schifrin Mission Impossible J. HAMMER Miami Vice PO KONCERCIE ZAPRASZAMY PAŃSTWA DO SALONU GDAŃSKIEGO (GÓRNE FOYER) NA CZĘŚĆ TANECZNĄ. PT / FRI 16/02/2018 FAMILIJNY Zespół Jerz Igor Jerzy Rogiewicz-GiOS,PWłftSYfflEZAlWY, INSTRUMENTY PKKUSYJNE Igor Nikiforow-GŁOS, INSTRUMENTY PERKUSYJNE, GITARY, AUTOHARFA Olivier Heim-BAS,GLOS Tomasz Dworakowski-PIBON.EFEKTYSPECIAINE Maurycy Idzikowski-TRABKA,SZEJfflł KLAWESYN Karolina Rec-WOlflNCZEW,GlOS W programie muzyczne aranżacje do filmów: Bardzo mały Us, Francja 2015, Lokator Idealny, USA 2015, O mamle, Rosja 2015, To coś, Niemcy 2015, Nowy gatunek, Czechy 2015, Mały Cousteau, Czechy 2013, Wygląd, Dania 2014 PT / FRI 23/02/2018 19:00 SALA KONCERTOWA SYMFONIKA ZIMOWY SEN Marek Pijarowski dyrygent Madej Kułakowski - wiolonczela Orkiestra Symfoniczna PFB J. HAYDN II Koncert na wiolonczelę D-dur R. STRAUSS Symfonia Alpejska op. 64 PN-WT / MON-TUE 26-27/02/2018 SALA KONCERTOWA EDUKACYJNY W RAMACH CYKLU KOSMICZNA FILHARMONIA MIĘDZYPLANETARNE LOTY konsultacje poisa: Przemysław Rudi aktor: Bogdan Smagacki opracowanie koncertów: Anna Bona, Natalia Walewska zespół muzyczny w sbaozs: Muzycy Orkiestry PFB oraz Sławomir Iwaniak auEiwka Anna Śmiszek-Wesołowska - wiolonczela Aleksander Przeradowskl-klawesyniorgan* Rafał Lewandowski-fw(m Wydarzenia Impresaryjne n/02/2018, NIEDZIELA, 19:00 FILHARMONIA DOWCIPU 14/02/2018, ŚRODA, 20:00 BROADWAY EXCLUSIVE 17/02/2018, SOBOTA, 17:00120:00 LUDZIE INTELIGENTNI 18/02/2018, NIEDZIELA, 17:00 MICHAŁ BAJOR-„OD KOFTY.,. DO KORCZA" 26/02/2018, ŚRODA, 20:00 WWW.FILHARMONIA.GDA.PL [bilety] Przez internet: www.bilety24.pl Kasy biletowe PFB: Gdańsk, Ołowianka 1 Telefonicznie: 58 320 62 62, 58 323 83 62 Biuro Podróży „Barkost": E-mail: bilety afilharmonia.gda.pl Gdynia, Świętojańska 100 Radio Gdańsk Dobre WIADOMOŚCI n| « /*'—o'jfa*- LIVE&TRAVEL http://www.filharmonia.gda.pl I INTERAKTYWNA M Kurier Gdyński ■wyborcza Radio Gdańsk Together IL, J '—" rodzinna strona Trójmiasta GDYNIA Jedno miasto. Tysiące fotografii. Nieskończone źródło inspiracji GDYNIA moje miasto UZEUM Al ASTA "3 DYNI ARCHIWUM CYFROWE GDYNIA W SIECI --—!—•—iipwiiBiiiilili'ii^'r-L;-1"i-----■ 1.................... kaszëbsczé lëteracczé pismiono | darmôk dodôwk do miesacznika „Pomeranio" | numer 2/2018 [48] CU -Q O ~o ro O) © tT O Redakcjo: Dariusz Majköwsczi Eugeniusz Prëczköwsczi Jazëköwô korekta: Eugeniusz Prëczköwsczi Kontakt: Sz. Stroganiorskô 20-23 80-232 Gduńsk Wëdôwca: Zarzgd Öglowi Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniégö Redakcjo zastrzégô so prawo do skrócënku i öbrôbianiégö nadesłónëch tekstów Wëdanié udëtkowioné przez Minystra Bënowëch Sprôw i Administracji Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji Spisënk zamkłoscë 2. Nôdzeje kaszëbsczi lëteraturë A.M. 18. Hitë pö kaszëbsku A.M. 21. Co za kaszëbizna?! A. Skotnicka 22. Jô móm cos z dzecka... Z R. Drzéżdżona gôdała K. Weber 25. Sobótka A. Hébel 35. Wiérztë M. Wątor 37. Wiérztë K. Weber Darmôk dodôwk do miesacznika POMERANIA (wëchôdô co trzë miesące) Młodzëzna jidze! „Stegna" mô westrzód swöjich célów promowanie młodëch lëdzy, chtërny piszą pö kaszëbsku i szukają placu, gdze bë möglë swöje usôdzczi publikować. Mómë stara zjiscywac to zadanié öd chwilë pöwstaniô najégö pis-miona. W siédnym czasu jidze to dosc letko, bö nowé lëteracczé talentë dosc wielno zgłosziwają sa prosto do naju abö na wszelejaczé könkursë. Köżdi debiut je dlô naji redotą, a jeżlë młodi utwórca nie öprzestôwô na pierszëznie i chce sa dali rozwijać, to ta redota je dëbeltnô. W tim numrze wikszosc tekstów napiselë młodi utwórcë. Tej-sej stoją na zôczątku lëteraczi stegnë, a czasa mają ju za sobą jaczés dobëca, np. w konkursach dlć> piszącëch pö kaszëbsku. Wôrt poznać jich dokazë, bö ökróm czësto pisarsczich, pöeticczich wôrtnotów pökazywają téż pözdrzatk na świat i na kaszëbizna nowégö pököleniô najich usôdzców. A.M. Nôdzeje kaszëbsczi lëteraturë 20 strëmiannika 2018 r. w Kaszëbsczim Öglowösztôłcącym Liceum w Brusach ostała uroczësto pödrechöwónô piątô edicjô konkursu „Twörzimë w rodny möwie". Tradicyjno „Pomerania" je patrona tegö wëdarzeniô, a w „Stegnie" je publiköwóné czile nôlepszich usódzków, jaczé uczastnicë wësłełë do organizatorów. Lësta wszëtczich dobiwców jidze przeczëtac w łżëkwiatowim numrze „Pomeranie" a më westrzód 30 rozmajitëch tekstów jesmë wëbrelë trzë, chtërne chcemë zaprezentować najim Czetińcóm. Jich autorama są mło-di - tej-sej baro młodi - lëdze, tej dzerôz je widzec felënk lëteracczégö doswiôdczeniô i brëkównota robötë nad rodną mówą, ale zdôwô sa, że kaszëbskô lëteratura badze jesz z nich miała wiele redotë. Na zôczątk bédëjemë wiérzta, jakô dobëła pierszi môl w kategorii pöezjô westrzód ma-turańtów kaszëbsczégö jazëka. Ji autorką je Katarzëna Główczewskô. * * * czej górë mdą na dole i pö prôwdze w prôwdze staniemë nie mdze ju lôtaniô pö zemi jak to bëło wiedno z pódzartą jaką przińdze nen sztót chwilë öd jaczi mdze ju wiecznosc zemsczé chlëchötanié serc östónie zabôczoné nie mdze przińdnote na wiedno le terô nie mdze czasu, zjinaczaniô, chutköscë na to wszëtkö żdaja... Katarzëna Główczewskô je wiera znónô Czetińcóm z rozmajitëch dokazów publi-kówónëch w „Stegnie", przédno proza-torsczich i binowëch. W poezje téż je widzec baro dobrą znajemnota kaszëbiznë i przemëslóną konstrukcja wiérztë. Öbrôz jawernotë pó smiercë (może apókalipticzny) je w tim usódzku ful ubëtku, cëszë, ni ma tu strachu, a subiekt nie broni sa przed tim traumaticznym dIô lëdzy przeżëcym, ale nawetka na nie żdaje. W zestôwienim z zemsczim żëcym, wëfulowónym nëk-bą i bezustôwnyma pözmianama, ubëtné óbzéranié wszëtczégö z wiżawów („czej górë mdą na dole") zdôwô sa czims pózytiwnym. Wôrt dac bôczenié na te dzélëczi, jaczé są dokaza, że wiérzta nie je napisónô pó polsku i pózni blós skaszëbionô ze słowarza w raku: „pó prôwdze w prôwdze", lôtanié jak „z pódzartą jaką" to mést wëpöwiescë kógós, chto znaje jazëk nié leno pó wiéchrzu. W kategorie prozë bédëjemë lektura dwuch dokazów. Nôprzód ópówiódanié Zuzanë Gleszczińsczi, gimnazjalistczi z Lepińc. W gódnikówi „Stegnie" weszła smarą kór-biónka z tą młodą nôdzeją kaszëbsczi prozë, a téż dzél ji tekstu pt. Hekso. Tim raza napisała o przeżëcach mółégó dzecka, jaczi próbuje zrozmiôc zapëzglony świat starszich. Zuzana Gleszczińskó Staszkowi jiwer Jo, Staszk, chcą sa oficjalno pöskarżëc. Na dodrzeniałëch. Tëch małëch i nëch richtich wiôldżich. Bo nick nie rozmieją! Öni mësz- lą, że jich świat je taczi skömpliköwóny. Tec to nie je prôwda! Ön je baro prosti, a oni wszëtkö muszą udzywniac. Tej zaczniemë möże öd te, że jednego razu jô sa zbudzył w nocë w cemny jizbie, często sóm w swójich wërach. Jô sa ale wërzasł. Móga sa wiatowac, że jesz przed sztóta jô leżôł u mëmë i tatka, wcësniati mi-dzë nich. Czëja, jak möje öczë robią sa mökré. - Mëmkö! - krzikóm, wiele móm möcë. I rëcza, rëcza, rëcza... Bez scana doszedł do mie jaczis zbölałi chlëch, a późni traptanié w kóridorze. Rëcza jesz głośni, wcyg jamrotno pöwtôrzającë „mëmkö". Robią to, żebë ödstraszëc möżebné strachë a strôszczi, dëchë i ukôzczi, jaczé mögłë zatacëc sa w möji stolemny szafie. Ale téż, żebë mëmie bëło kąsk Iżi z lokalizacją möji môłi ösobë. Do kanónu „mëmkö" doszmërgiwóm jesz: tatku, starko i starku. Prôwda - nie je jaż tak tragiczno, cobë dodać cotka i wuja. Kureszce möżna bë téż zawołać sosterka Klarka, ale za czim. Ostawia ja sobie na jinszi rôz. Na szczescé nie je trzeba dali ti lëtanie wëspiéwëwac, bë mëmka prawie wlôżô do möji jizbë przecérającë öczë. Jak öna piakno wëzdrzi w nëch szadëch klatach. Alana! Wiedno je takô snôżô, nôpëszniészô na świece. Nawetka Kaszka z möjégö przedszkölégö - ta, co mô fejn loczi na głowie - prawie taczi mëmë, jak möja, ni mô. - Staszku, a të co? Öbôcz, jak to je późno. Tec przedszkölôczi ó tim czasu dôwno ju spią! - mó stara szerok sa usmiéchnąc, ale cos ji nie poszło. Zéwô terô baro głośno. A jó bez nen trzôsk jaż ódskakuja i zôs zaczinóm rëczec. -A matkö, słunuszkö möje, przeprôszóm! -sôdô w kuńcu köl mie i przecyskô do se. Ale óna je köchónô. - Mëmkö, tu je za cemno. Czemu jak je noc, to ni möże bëc widno? Słunuszkó sa na nas rozgörzëło? - jisca sa, że cos, co jem nawë-stwôrzôł ob dzeń, mogło je rozjurzëc. Ale ; SSĄ > H i - 'l 1S h ^ S f K-, tec te farwno pómazóné scanë w parad-nicë tatkowi sa widzałë! Na gwës. Czej wiózł do westrzódka, zrobił taczé dzëczé öczë i kąsk krzëwą munia, a tej szedł do mëmczi pówiedzec ji ó nym cud-dokazu. Jó chcół bëc jak Klara. Ona tak bëlno cechuje w nëch swöjëch wiôldżich, biôłëch zesziwkach. Rów-nak dali ni móga zrozmiôc, ö co jidze z tą biôłą krédką. Docz ta farwa? I tak ji nie je wi-dzec na biôłëch kôrtkach. Taczi małi dozdrze-niałi, jak wej Klarka, téż robią dzywné rzecze. - Nié, rëbulkó. Słunuszkó poszło haszkac -dolmaczëła moja mëma. - Haszkac? Mëmkö, tej wez dróbka z tatowego garażu i biój je zbudzëc - gódóm pówóżnym i zdecydowónym głosa. - Cëż to mó bëc, żebë spac óbczas robótë? Jó nigdë nie spia, czej bawia sa w warsztat i uprówióm autółë dló pupów. One są tej wiedno taczé ród. Mëma zaczała sa smióc. - Nie dóm radë, Staszku. Ono je za wësok. \ 3 Ale öbôczisz, reno zôs badze wach i nama piakno zaswiécy. A do tegö czasu të téż muszisz kąsk ödpöcząc. - Nié, nié! - gôdóm cwiardo i jem ju parôt do dzejaniô. - Jô je sóm zbudzą, czej të nie chcesz. Lëno mëmka zôs mie wpakowała do wëra. - Nié, dzecuszkö. Terôzka je czas na spanié - rzekła krótko. Znaja ta nóta. Nick ju z tim nie zrobią. Le zarôzka dało sa czëc kąsk ła-gódniészą gôdka. - Möżemë jesz przeczëtac jakąś ksążeczka, jeżlë chcesz. - Dobra... - to i tak wiele jem ugrôł. - Mie-dzwiôdka Pufôtka? Abö... Muminczi - móm wiôldżi jiwer, bö - jak to gôdô moja soster-ka Klara - jô jem biblofila i kóchóm i jedna, i drëgą ksążka. Równak w ti drëdżi böja sa Buczi. Jô bë baro nie chcôł, żebë öna bez przëpôdk dowiedzała sa ö tim, że ö ni czëtóm i przeszła do mie na góscëna. Temu téż chutkó wëbiéróm bezpieczną opcja. - Möże bëc Pufôtk - gôdóm. Mëma wstôjô i jidze do möji pölëcë. Chwôtô na pamiac żôłtą, möckö zaczëtóną ksążka, kładze sa köl mie i zaczinô. Czas flot nëkô, a öna czëtô i czëtô. Kąsk monotonno. Kureszce zmudzëła mie ta wielëna słów i zaczinóm sóm opowiadać o tim, co je widzec na farwnëch stronach ksążczi. Chóba do kuńca to sa mëmie nie widzy. Tec jô ji prze-rwôł. Ale to nie je prôwda. Jô chcą blós dodać kąsk szëku ti lekturze. I może akcje téż... Dozdrzeniałi pó prôwdze nié za wiele rozmie-ją... Ob całi czas mëszlą tak, jak je zapisóné tima apartnyma znaczkama, na jaczé gôdają lëtrë. Równak mëma pradkó dała pókii. Tej zaczinóm swoja pówióstka. Czej jem ju prawie w tim emöcjonëjącym sztóce, jak mie-dzwiôdk biôtkuje sa na czijôszczi z wiôldżim, złim smoka, jednym oka zdrza na mëmka. Në jo. Öna spi. Jak óna tak może?! Ale mie je żôl. Niżóden mój drëch ani nawetka drëszka tak czegös bë nie zrobilë. Jo, leno dozdrzeniałi taczi ju są. To muszi jima wëbôczëc. Östôwióm moja śpiącą mëma i ostrożno jida do jizbë starszich. Stôrim zwëka wslëzguja sa do jich łóżka, zarô köl tatowëch no-gów. Nacygóm zachlastnica i dëchtowno sa w nia zawijóm. Nigdë nie je wiedzec, czë jaczés pötwörë nie mdą mie chcałë öb noc zaatakować. I zaczinóm rozmëszliwac. Ö wszëtczim za régą. Ö zelonëch a późni farwnëch lëstach, o tim nipócym Wójku, ja-czi mie wczora w raka ugrizł, o tim, że jitro zós musza ubuchtowac moja baza w pańs-czi jizbie, bö Klarka ju zdążëła ta z dzysó uprzątnąć. Czë óna nie wié, wiele mie to kösztô robötë, tak cos zrëchtowac? Narôz tatk budzy mie swójim nisczim głosa. Zdrza na niego, równak on pózérô nié na mia, leno w strona dwiérzi. A tam stojała nënka. Baro wërzasłô. -Janku, co jô miała za okropny sen! - Ökropny sen? - widzec tatk robi wszëtkö, żebë sa głośno nie zasmióc. A we mie rosce górz. Në, cëż terô? Tec to je pöwôżnô sprawa, taczi spik. Z tego doch nie je możno sa wëszczérzac - mëszla sobie. - Jaczis wiszczór... biôtkówôł sa z mie-dzwiedza na czije - klarëje dali mëma, a jô jem ju terô richtich złi. - Mëmkö! Jak të mie słëchôsz?! Tec to béł smok. Niżóden wiszczór. I miedzwiedza téż tam nie bëło, leno Pufôtk. Ön mô môłi rozëmk, ale i tak wiakszi jak wszëtcë dodrze-niałi - zós prawie rëcza. Mëma i tatk pożerają pó se i narôz zaczinają sa trząsc ze smiéchu. Në jo. I jak z taczima gadać? Öbrësził jem sa. I do te jem na nich rozgórzony. Całim sobą chcą to jima pokazać. Jo wiém, że łzë płëną mie pó licach. Në, ale jak tak można obrażać Pufótka? To je mie-dzwiódk, nie - miedzwiedz. To je często co jinszégö. Tatk cos do mie gôdô i chóba bë chcół, żebë jó sa do niego przëtulił. Jó tego nie czëja. Móm zasztopóné uszë i robią krzëwą munia. Ö nié, nié, nié! Ze mną tak letko jima nie pudze. Zós wżerają pó se, leno 'tim raza pó jich gabach widzec, jakbë chcelë rzeknąc: „pó prówdze za wiele më z tego nie rozmiejemë". Tatk zaczinó: - Wëbaczë synku, le më ju za baro ni möżemë so wdarzëc, jak to z nym Pufôtka bëło. - Dodrzeniałi tak wej czasa mają - do-dôwô mëma. - Nasza pamiac je, në, takô dosc... krótkô. A może të bë nama pôra pufôtköwëch przigödów przëbôcził, co? - pitô mëma i nym spösoba jem ju czësto udobrëchöny i wëbôcziwóm jima wszëtkö, do nédżi. I zaczinóm öpöwiadac. A robia to tak dtugö, że jem nie przëuważił, jak möji starszi zôs pósnalë. A mariczné buksë, jo! A pöwiôdają ö dzecach, że z nima je wiedno jiwer. Nie jem złi. Za baro jich köchóm. Chöcô są dozdrzeniałi. Wcyskóm sa midzë nich i za sztót ju spia. I snije mie sa miodnô wieczerzô u Pufôtka. W kategorii wëżigimnazjalnëch szköłów dobëła latoś Nataliô Czucha. Startowała ju donëchczôs w kaszëbsczich lëteracczich konkursach, ale to ji nôwôżniészé wëprzéd-nienié. Dokôz z gatënku science-fiction je dobrze przemëszlóny, czetińc letkö dôwô sa wcygnąc w wëmëszlóną pökrziżawa i raza z przędnym heroją pöznôwô nowi swiat, dzëwuje sa jegö fónksnérowaniému, szukô ödpöwiescë na pitanié: chto je tu dobri, a chto lëchi? Sztótama je widzec pölaszenié, ale öglowö kaszëbizna je dosc dobrô, a autorce wôrt powinszować, że data sa na tak dłudżi i rozbudowóny tekst. Natalio Czucha Pierszi Leo wëlôzł ze szköłë w towarzëstwie drëchów. - Dobrégö móm céla, nié? - brunet ułożił z dwuch pôlców puszczówka i zaczął célowac zamikającë przë tim jedno oko. - Szkolno ni miała szans - zasmiôł sa drëdżi. - Ej, Leo - czedë knôp ödwrócył sa, dostôł papiórowim pöcëska prosto w blësa. - Ha, ha, ha. Baro smiészné - mrëknął. - Co taczi dzysô nié w zósu të jes? To do ce niepodobne - Mark, wësoczi brunet, sztur-nął go łokca w bok. - Jeżlë nie poprawia merków, to nie przeńda z matematiczi, a tedë mëma mie zabije... - Të jes, mëszla, jedurną ösobą, chtërna doma barżi boji sa matczi jak öjca - zasmiôł sa Nathan. - Nick nie póradza, że möja mëma je takô straszno - dobri humör drëchów zaczął udzeliwac sa Leo. Całô trójka szła śmiejące sa ze szpórtów w strona skrziżowaniô, na chtërnym muszelë sa rozdzelëc. Pö köle dzesac minutach kóżdi szedł ju w swöja strona. - Jem nazôd! - zawöłôł Leo, czedë leno wlôzł dodóm. Zjął bótë i szedł do swóji jizbë. - Të ju jôdł? - uczuł głos matczi. -Jo! - zełgôł. Zdrzucył róbzak na zemia i półożił sa na łóżku. Leo to sétmënôsce lat stôri knôp ö öpôlony karnacje, cemnobrunëch włosach i öczach ti sami farwë. Wiedno wölôł trzëmac sa na böku. Nie lëdôł bëc w centrum zajin-teresowaniégö, a nimó to nôleżôł do nôbarżi pópulamëch lëdzy w całi szkole. Swoja sława zawdzacziwôł... dëtkóm. Jegö öjc béł miéwcą dobrze dzejający transportowi firmë, a matka - sécë ögardniczich krómów. To, że mielë jaczis czas dlô swöjégö dzecka, bëło wnet cëda. Jegö jedurnyma prôwdzëwima drëcha-ma bëlë Nathan i Mark, z chtërnyma znôł sa öd przedszkölô. - Dôjta mie muzyka... - mrëknął i jedną raką zaczął dotëkac nocny stolik w pószukiwanim słëchulków. - Móm waju. Muzyka w jego żëcym miała baro wóżną rola. Pómôgała mu ucec ód jawernotë, w chtër-ny lëdze nie lëdają jego, leno jego pieńdze. Ucec ód jawernotë, w chtërny wëmôgó sa ód niego idealnego zachöwiwaniô i merków, bo „przënôszó wstid familii". Czedë miôł słëchulczi na uszach, wszëtkó znikało. Czuł sa wolny ód zobówiązaniów i óczekiwaniów świata, jaczi béł wkół niego. Pómale sôdł na łóżku i wëzdrzôł bez okno. - Jeżlë óstóna, to mëma mdze mie maczëc ö merczi... - pöwiedzôł cëchö do sebie. -A jeżlë winda, nie mda miôł co robic... Ani jedno, ani drëdżé nie wëdôwało mu sa za baro atrakcyjne, ale z dwöjga złégö wölôł ucec öd czegoś, co wedle niego je wiakszim zła. Wstôł, założił letko znoszone trampczi i rësził do wińscó. - Wëchôdóm! Mda przed 10! - krziknął i nie czekające na ödpöwiédz wëszedł z dodomu. Nałożił słëchulczi na uszë, pöłącził sa ze swöjim telefóna i włącził muzyka. Mijôł nowöczasné mieszkaniowe bloczi, place za-bôw i krómë. Pö kole dwadzesce minutach szpacérë doszedł do parku. Sôdł na swóji ulëdóny łôwce i ódchilił głowa do tëłu. Niglë sa zmerkôł, zaczało sa robic cemno. Narôz poczuł, jak chtos łapie go za remia. Gwôłtowno ödemkł öczë. Wzérôł prosto na pijôka, chtëren cos do niegö gôdôł. Smier-dzało ód niego sznapsa. Leo wëswöbödzył remia i pomału rësził w strona dodomu. Wiedzôł, że taczich jak tu robią? Dlôcze ni móga sa rëszëc? Wszëtkö je taczé cażczé... Jakbë bëło zrobione z öłowiu... - Uspijce gö na jesz përzna. Niech sa knôp nie maczi. Öbudzymë gö, jak wszëtkö badze fertich - uczuł i krótką chwila późni stracył swiąda. * * * Budzymë sa - chtos trząsł jego remienim. Cało sztiwnosc jegó cała zniknała. Nie czuł ju, że je zrobiony z ołowiu. Ödemkł nôpier-wi öczë, a pótemu lëpë, ale nie udało mu sa wëdobëc z nich żódnégó zwaku. Podniósł zdrok na młodą białka w labóratorijnym szërtuchu. - Pöczekôj - uczuł jak klepie cos na kluczpla-ce. - Spróbuj terô. - Gdze jo jem...? - jegó gwósny głos brzëmiół mu cëzo. - W nóukówim óstrzódku. Jeżlë póczekôsz jesz chwila, to sprawia, że twój głos mdze brzëmiôł wnet normalno. O co jidze? Jak ten chtos może zrobić, że bada brzëmiôł tak jak dôwni? To doch niemöżebné - mëslôł. Znowu rozległ sa zwak uderziwanió w klucz-plata. Ten chtos rozmieje często chutkó pisać... -przeszło mu do głowë. Terô bë miało bëc ju dobrze - białka ödwrócëła sa nazôd w jegó strona.- Spróbuj jesz róz. - Co jo tuwó robią? - zszokówóny ódkrił, że jegó głos wrócył do normalnoscë. - Gdze są móji rodzëce? - Na twöjim placu jô bë sa strzima z zadôwa-nim taczich dradżich pëtaniów. - Dlôcze? - Nie jes jesz czësto fertich, żebë cë na nie odpowiadać. A terô ödpöcziwôj - wcësnała jakąś knąpka i jegö pöwieczi zaczałë robic sa corôz cażészé. - Ale... jak sa nazéwôsz? - spitôł zéwającë. - Livia - uczuł ödpöwiédz i usnął. * * * - Öbudzë sa - chtos ostro trząsł jego remie-nim. - Co sa dzeje? - zgniło ódemkł öczë. Podniósł zdrok i öbôcził dzéwcza stojące köle jegö łóżka. Kösmëczi włosów, o kasztanowi farwie, nôremno ópódałë na ji remiona. Spód równo przëcati grziwczi wżerała pora móckó zelonëch óczów. Pód letko zadzartim nosa bëłë delikatno ödemkłé ze zdzëwieniô lëpë. - Të naprówda jesz żëjesz... - pöwiedzała zdzëwówónô. - Skórno jô nie umarł, to mëszla, że jesz żëja, nié? -Ale sa nóm trafiło! Pierszi w historie Mech i do tego jesz żëje! - Pierszi w historie co? - Mech - pöwtórzëła jakbë mówiła do piaclatnégö dzecka. - Co to je nen „Mech"? - Të nim jes - wzrëszëła remionama. - Möże përzna dokładni? - nie polubił ji. -I tak pó prówdze, to chto të jes? - Navii - ódpówiedzała krótko. - To czim je ten „Mech"? - NAVII! — rozległ sa znerwówóny krzik jedny z dozérniców. Dzéwcza gwôłtowno ödwrócëło głowa w tamta strona, przeklnało pód nosa i zaczało ucekac. - Wszëtkó dobrze? - do Leo podbiegła starszo białka. - Nie przestówiała nick w kómputrze? - nie czekające na odpowiedz gódała dali.- Ten dzewus... tëli razy bëło ji gôdóné, że ni mó wstapu do ti salë... można sa bëło pó ni tego spódzewac... - dozérnica wcësnała jaczis przëcësk i knóp znowu usnął. * * * - Jak sa czëjesz? - doczuł delikatny głos. - Jo czëła, że të miół gósca - ódemkł óczë i cziw-nął głową. - Co taczégö cë pówiedzała? - Że jem...Mecha? - nie béł gwësny, czë poprawno zapamiatół na pózwa. - Tej ju wiesz...- westchnała białka. - Co to jest nen „Mech"? - Mech to...udoskonalony człowiek. - Udoskonalony? Na jaczi ôrt? - Przez spartaczenie z masziną. - Tej... jo jem cyborga? - wëbuchnął smiécha. - Opasuj, bó cë uwierzą. 7 - Nie jes cyborga - tłómaczëła spokojno. -Mechë to lëdze, u jaczich niechtërne dzéle cała östałë zmechanizowóné na skutk chorobę abö wëpódku, żebë wcyg möglë normalno fónkcjonowac. A cybördżi to nôbarżi zaawansowóné böjowé maszinë. To téż są lëdze połączony z maszinama, ale leno w wöjsköwëch célach. - Nie wierzą cë - wezdrzôł na pósowa. - I ni muszisz - zaczała klepać pôlcama w kluczplata. - Möże to i nawetka lepi - dodała cëchö pö chwilë. - Ödpöcziwôj. Pöwieczi Leo zaczałë robie sa cażczé. - Jak të to robisz? - zdążił leno wëmrëczëc. * * * - Pöbudka! - Navii stoją często kole jego łóżka. - Z tego co wiém, to môsz zakôz przebiwaniô tuwó... - Nié tim raza - przerwała mu. - Dlôte, że tuwö są sami tworze, pöprosëlë mie, żebëm cë wszëtkö wëjasniła. - A co tu je do wëjasniwaniô? - Wiész chöc, jaczi mómë rok? -2017... - Môsz jesz jedna szansa. Móga cë pödpöwiedzec, że do roku, jaczi të pödôł, të bë miôł dodac ösmëset dwa. - Co?! - Leo gwôłtowno sôdł. - Tak tej widzysz, je wiele do wëjasniwaniô. - Zarô, zarô... to wszëtkö mie sa snije - öpôdł nazôd na łóżko. - A cebie tak pö prôwdze tu ni ma... të jes leno wëstwôrzanim möji wëöbrazni. Muszôłjem möcno öberwac jak we mie na cażôrówka wjachała... -Tej pamiatôsz dzeń wëpôdku? - Nie czëja ce - zakrił uszë i zaczął mrëczec. -Jes leno wëtwóra möji chöri wëóbrazni... - No to pögôdómë jinaczi - westchnała. Złapała jedna raka knôpa i pökôzała mu ja przed óczama. - Östaw! - rozgórził sa. -Twoja raka wëzdrzi normalno, prówda? - Doch jo, wëzdrzi normalno, dlôcze mia-łabë... - Wstajôj - szarpnała go. - Wstajój! Pödprowadzëła beńla do wiôldżégö zdrzadła. - Co të robisz? Puscë mie! - Leo wërwôł swöje remia z ji uscësku. - A czë terô wëzdrzi normalno? Knôp nimó wölë przeniósł zdrok na swoje ödbicé. Mömentalno zaczął sa copac. Potknął sa ó swoje nodżi i zwrócył. - Co to je?! - spitôł wërzasłi. -Tak widzą ce jinszi. Leo podniósł sa ze zemi i pómale podszedł do zdrzadła. Podniósł swoja dłoń na wësokösc öczów, pó czim ja ópuscył. Czedë na nia zdrzôł bezpostrzédno, wëzdrzała normalno. Równak czedë w odbicym w zdrzadle widzôł nowöczasné remia robota. Zrobił krok w strona zdrzadła i zaczął dokładno sebie óbzerac. Całô prawô raka bëła zrobiono z matowego metalu, ó farwie szlachujacy za farwą lëdzczi skórë. W lewi dłoni felowało trzech pôlców: wiôldżégó, wskôzëjącégö i serdecznego, óstałë óne zastąpione czims na sztôłt prote-zów. Jistno bëło zrobione z jedną nogą. Od kolana w dół bëła robota. Nieuszkódzonó wëdôwała sa leno lewô noga, ale ni miół stoprocentowi gwësnoscë. - Ju të öbezdrzôł sa całi?- spitała zniecerp-lëwionô Navii. Leo przëzdrzôł sa swóji twarze. Na głowie imitacjo skórë i włosów bëła wnet idealno. Wnet. Lëniô óddzeliwającô jego prôwdzëwą twórz ód zmechanizowóny szła na uszróc. Zaczinała sa pó lewi stronie, gdzes nad ucha, przecynała lewé ókó i nos, przechódała przez prawé lico i kuńczeła sa na karku. - Co wa ze mną zrobiła?- spitół urzasłi. - To co më muszelë, żebës të béł w sztadze normalno żëc. -Jak wa mogła!? - wpódł w panika. — Jakjó wëzdrza?! Nie wierzą.... - Uspokój sa përzna i pósłëchój. Wiész, jak baro twóji starszi ca köchelë, prówda? Kóchelë ca tak baro, że nimo wiôldżégö ri-zyka zdecydowelë sa na innowacyjną jak na tamté czasë, operacja, leno pó to, żebës mógł sa czedës óbudzëc i miec w miara spökójné i normalne żëcé. - Öni kôzëlë mie to zrobić? - sôdł zrezygno-wóny na łóżku. - Jak öni möglë...? Terô jem dzëwadła... - W tëch czasach nie je niczim nadzwëköwim widzec na ulicë Mechë - wzrëszëła remio-nama. - Të jes jednym z cziledzesąt tësący żëjącëch dzysdnia na Zemi. - Nie jem jedinym? -Jes pierszim, le nié jedinym. Leo poczuł ulga na te słowa. - Chcą spac - pöwiedzôł beznamiatnym głosa i półożił sa. -Jak chcesz - Navii wcësnała czile knąpków i pówieczi knôpa zrobiłë sa cażczé. * * * - Jeżlë to Navii, to niech sobie jidze précz -mrëknął, jak leno ödemkł öczë. - Ni ma ji - zaśmiała sa Livia. - To leno jô. Leo sôdł i przecarł öczë rakama. - Pówiedzała cë wszëtkö? - Tak mëszla - wzrësził remionama. - Za-nôlégô, co taczégö miała mie pöwiedzec. - Wiész ju, czim të jes? - Mecha. Jedno mie zastanowić) - białka uniosła pëtająco brew. - Dlôcze widza sebie - roböta - leno, czedë zdrza w szpédżel? - Tak östałë zaprogramöwóné twöje öczë - wëjasniła. - Na żëczba twöjich starszich ustawilë je tak, żebës zdrzącë nie widzôł apartnoscë w wëzdrzatku swöjim a jinszich. - Në dobra... ale dlôcze zdrzadło łómie te ustawienia? - Wszelejaczégö ôrtu zdrzadła niwelëją dze-janié elektromagneticznëch wałów w twöjich óczach, czegö skutka je załómanié i kureszce widzenie prôwdzëwégö obrazu. - Czë mój musk je na jaczi ort spartaczony z kómputra? - Leno chwilowo. Muszimë miec gwësnosc, że wszëtkö z tobą w porządku. -To dlôte möżece usëpiac mie, czedë chcece? -Jo. - I to dzaka kómputrowi të ustôwia mój głos? - Livia cziwnała leno głową. - Móm jesz... dwa pętania. - Pitôj śmiało. Tim raza odpowiem na köżdé. - Czë... móji starszi nie żëją? Białka mómentalno spówóżnia. - Umerlë mającë nódzeja, że zdążisz sa óbudzëc nigle nadeńdze jich czas. - Nie szło zrobić z nich Mechów? Tak jak ze mie? - Taczé operacje möżlëwé są leno na młodëch pacjentach. - To je... nie spótkóm jich ju? - przëzdrzôł sa na swoje kolana. - Në, nié... - Livia sadła kole niego. - Ale të bë miôł wiedzec, że umerlë nie żałujące niczego. Wiedzelë, że zrobilë, co w jich mócë, żebës pö przebudzenim mógł miec normalne żëcé. - Możesz sprawie, żebëm usnął? - spitół cëchó. - Musza... sa z tim wszëtczim przespać. -Të miół jesz drëdżé pëtanié... - Zadóm je póstapnym raza - pöwiedzôł kładące głowa na pödëszce. - Proszą - głos mu sa załómôł. Leo próbówôł ukrëc łzë chöwiącë twórz w póscel. Doczuł dwa, może trzë klikniaca, i jego pówieczi zaczałë mu cażëc, nié na tëli równak, żebë zmuszëc go do spiku. Nie óbchódało gó, czë chtos go w ti chwile óbóczi. Nawet jeżlë miałabë to bëc Navii. Jak... Po co... Dlócze to zrobilë? - mëslôł. -Nie przeszło jima do głowë, że... mda bez nich sómny? Że bada jich brëköwôł? Teró ni móm nikogo... wszëtcë nie żëją... mëma... tatk... Mark... Nathan... Ostół jem sóm... sóm jak póle... Ni mógącë zniesc cësku mëslów wstojôł z łóżka. -Të mia mie uspic - mrëknął ósk.irżëcelsczim tona w pusti rum. Jesz róz stanął przed szpégla. Dotknął kunószka pólca swóji twarze. Nópierwi ti prówdzëwi, a pótemu mechaniczny. Różnica w fakturze bëła niewiôlgô: obie bëłë tak samo mitczé. - Jakbë sa nad tim zastanowić, to... wnetka tego czegoś ni ma widzec... Në i pó co jo sa < z u UJ ł— uo ószukiwóm? Zajimô mie to wiakszi dzél twarze. Jak taczé cos möże bëc niewidoczne? Znerwöwóny ödwrócył sa na piace i rësził przed sebie. Po przeńscym leno czile metrów, cos gó zatrzimało. Poczuł möcné szarpniacé i óstri ból na karku. - Co je...? - pögładzył raką bolący plac. Pöd pôlcama wëczuł cenëchną żiłka wëchôdôjącą z malińczegó kólniacó. - Co do...? - owinął pôwrózk wkół pôlca i delikatno pöcygnął. Poczuł jak cos napiérô na bënowi dzél jegö skórë. - Tej to tak mie köntrolëją... - mrëknął do se. Zaczął przeszukiwać szafczi, żebë nalezc ja-czés nożiczczi abö chöcbë nożik. - Cos tu muszi bëc... - mrëczôł do se. Odemknął jedna z szëflôdów i zaczął przekładać wszëtczé dokumentë. - Móm! Skalpel miôł mni jak 5 centimétrów długöscë i centiméter grëböscë. Złapôł żiłka dwuma pôlcama a nacygnął tak mócno, jak leno béł w sztadze. Przëłożił östrzé do przewodu i zaczął cąc. - Czemu to taczé tapé? - pöskarżił sa. Pó köle 20 sekundach udało mu sa uwolnić ód kontrolującego go przewodu. Leo rozma-sowół plac kólniacégó, chtëren zaczinôł gö piec. - Bada muszôł wëtrzëmac - mrëknął ódmikającë dwiérze salë. Szpacérowôł köritarzama w pöszukiwanim wińscó. Mijôł lëdzy w biôłëch szërtuchach, chtërny czësto gö jignorowelë. - LEO! - doczuł krzik Navii. Zaczął biegać przed sebie sprawno manewrujące midzë uczałima. Całi czas czuł za sobą kroczi jidącégö za nim dzewusa. - Odczep sa! - krziknął bez remia. -Zatrzimôj sa! Öczóm bënla ukôzałë sa przeszklone dwiérze z wiôldżim nôdpisa „WIŃSCE". - Kureszce jem nalôzł - mrëknął do se. Dopódł do wińscó, bez sztót biótkówół sa z klëczką i wëbiegł buten. Rozezdrzół sa wkół, ale nie óbócził niczego, czim mógłbë zablokować dwiérze. Rëgnął tej do dalszego uceku. Czedë nalózł sa dosc dalek, zwolnił kroku zmarachówóny. Öpiarł race ó kolana i óddichół chutkó. - Co je? Jó bë ni miół sa umaczëc pó taczim sztëczku - mrëknął do se. Wzął jeden głabszi dech, wëproscył sa i rozezdrzół wkół. Stolemné chmurniczi bëłë wkół niegó ze wszëtczich strón. Nowöczasné auta jezdzëłë pó ulëcach, a na chodnikach tłoczëlë sa szëköwno óblokłi lëdze. Leo nie dozdrzół ani jednego dzecka. Nad budinkama widzół łisz-czącą na lilewó w parmieniach słuńca satka. - Do czego to służi? - mrëczôł do sebie. - To jaczés sëłowé póle? Przeniósł zdrok nazód na lëdzy. Zaczął jic przed sebie co sztót wżerające na wëższé budowle abó na krëjamną satka. Czedë w kuńcu wezdrzół przed sebie, midzë lëdztwa mërgnała znajemnó frizura bru-ny farwë. Czedë nieznajemny wezdrzół w prawo, Leo wiedzół ju na gwës. - Mark?! - zaczął biegać w strona póstacji. - Mark! Dożdój! Bëniel zatrzimół sa i ódwrócył w strona Leo. - Chto të jes? - spitół óbójatnym głosa. - Nie pamiatósz mie? Më chódzëlë raza do szköłë... jó jem Leo... - Przikro mie - wzrësził remionama. - Nie znóm ce. - Në jo... to ni możesz bëc të. Më sa znelë z Marka 800 lat dowsladë. Ön ju nie żëje. - Zaró, zaró... to të jes tim pierszim w historie Mecha? - Skądka wiész? - Jes znóny westrzód swójich - zasmiół sa nieznajemny. - Westrzód swójich? Të téż jes...? - Mecha - dokuńcził za niegó. - Të nie p'rzëuważił tegó rëchli? - Nie jem w sztadze... - Në jo, môsz jinszé ustawienia zdroku. Czuł jem o tim - Leo miół wrażenie, że nieznajemny knóp wié ó nim wiacy jak ón sóm. - Odpowiesz mie na pëtanié? - Spróbują. 10 - Dlôcze wëzdrzisz jak mój drëch? -To përzna... nieprzëjemnô téma - pödrapôł sa w kark. - Möże sadniemë gdzes? Badzesz w stolemnym szoku, czedë wësłëchôsz ti historie. Knôpi rëszëlë w strona nôblëższi łôwczi. - Në tej czekóm na wëjasnienia - pöwiedzôł Leo sôdającë. - Wiész, co to są Mechë, prôwda? - knôp cziwnął głową. - Pödóbno ju za twöjich czasów na zemi felowało lëdzy. Wiész, wicy umierało jak sa rodzëło. Czedë uczałim udało sa stwörzëc pierszégö w historii Mecha, to je cebie, nabrelë pewnoscë sebie. Przëszlë na udba, że doch lëdze ni muszą sa rodzëc. Möżna jich... stwörzëc. - Stwörzëc? - Mëszla, jô użił lëchégö słowa - zastanowił sa sztërk. - Ödtwörzëc. Pöbiérelë DNA lëdzy, chtërnyju umerlë, rozköpiwelë przëtim całé smatôrze, i klonowelë jich. Pö prôwdze to wëstapówała leno jedna môłô komplikacjo: nié wszëtczé örganë i dzéle cała udôwało sa na taczi ôrt zrekonstruować, ale to nie béł dlô nich żóden wiôldżi jiwer, robilë tedë z tëch lëdzy Mechów. Na ten ôrt na nowó ödbudowelë zemską populacja. Bëniel brëköwôł kąsk czasu, żebë przetwörzëc te informacje. Klonë? Mechë? Rozköpiwóné smatôrze? Gdze... czedë jô sa öbudzył? - mëslôł. - To niemöżebné... A möże? W kuńcu skörno bëlë w sztadze kontrolować mój môg, to möże bëlë téż w sztadze... twörzëc na nowo lëdzy... - Të jes klona? To dlóte mie nie pamiatósz? - zamëslił sa Leo. - Dokładno. - Ale... Jak wiele lëdzy, chtërny chodzą pö ulëcë, umarło ju czedës? - Pódóbno co trzecô ósoba na ulëcë to klon. Leo przëuważił na race Marka dzywny znak. - Môsz tatuôż? - Co? - dorazu przëzdrzôł sa na swója raka. - Jo... - zakrił symbol rakowa. Leo jednako zdążił sa mu przëzdrzec. Bëłë to dwie lëtrë „C", jedna normalno, drëgô odwrócono. Bëłë ułożone tak, żebë raza twörzëc lëtra „S". - Odpowiesz mie na jesz jedno pëtanié? - Pitôj śmiało. - Jak wëzdrzisz jakno Mech? - Mëszla, nié lëchó - zasmiół sa. -Ödtwörzëlë mie leno lewi nadgarstk i mółi fragment twarze. - Tej jakno Mech wëzdrza górzi? - téż sa ro-zesmiôł. - Nie przesadzój. Ale przëznac trzeba, że w tim wëpôdku muszało ca fest poturbować. - Urwało mie połowa twarze... -LEO! - Ö nié... - staknął knóp. - Navii? - Mark zrobił sa pódnerwówóny. - Znôsz ja? - Wszëtcë ja znają - wezdrzôł nerwés w strona, z chtërny dało czëc głos. - Mëszla, më bë mielë sa pożegnać. Nie przepódómë za baro za sobą - wstół z łówczi i rësził w leno sobie znónym czerënku. - LEO! - przez rzmë lëdztwa przepichała sa Navii. Czedë leno gó dozdrzała, rëszëła w jego strona. - Môsz natëchstopach wrôcac - pöwiedzała sërowim głosa. - Z kim të gôdôł? - Skąd wiész, że z kims... - Jô widza. A terô pój - szarpnała gó za nadgarstk. - Öpówiész wszëtkö Livii. Bëniel pósłëszno rësził za dzéwczëca. - Co cë strzélëło do głowë, żebë ucec? - gô-dała znerwówónó. - Zdôwósz sobie sprawa, że mögło cë sa cos stac? - Nie jem môłim dzecka - wërwôł raka z uscësku. - Zrozëm: jes jak donëchczôs nôwëższim dobëcym technologii. Świat ni móże sobie pózwölëc, żebë ce stracëc... - Tej leno tim jem? Öbiekta badérowaniów? - przerwół ji. - Jó to lëchö rzekła - przëznała. + Muszimë jak nôchudzy wrócëc do westrzódka - zmieniła Léma. -1 tak za wiele lëdzy ca ju öbôczëło. - Dlócze móm wrócac? < Z O LU ł— l/> 11 < z u UJ h- i/) - Jeżlë cë pöwiém, to pudzesz? -Ale môsz pöwiedzec prôwda. - Grozy cë niebezpiek. - Cekawé - podniósł jedna brew do górë. - Nie szpórtëja - przëzdrza mu sa w öczë. -Më dostelë wiadło, że czile lëdzy próbowało zrobić z jinszima to, co më z tobą. Uspic i utrzëmac przë żëcym przez dłudżi czas. Oni leno żdają, jaż sa óbudzysz i wińdzesz buten, żebë sprawdzëc, czim apartnisz sa ód jich obiektów badérowaniów, chtërne nigdë sa nie óbudzëłë. - Dlócze jich nie złapieta? -To bë znaczëło, że fakticzno żëjesz. Ale... Mark wiedzół, że to jó... -Tej oni mëszlą... . - Że wcyg spisz. I niech tak póczi co óstónie -zakuńczeła, złapała Leo za nadgarstk i rëszëła w strona laboratorium. - Króm tego je jesz jedna przëczëna... wiele pówóżniészó, dló chtërny ni możesz wëchadac. Ale o tim ju w laboratorium. Knôpa zaczekawiłë słowa Navii i pösłëszno rësził za nią. - Jó przëprowadzëła zguba! - krziknała, jak leno zamkłë sa za nima dwiérze. - Brawo - póchwólił ja jeden z uczałëch - Gdze Livia? - spitała krótko. - W jizbie. - Jidzemë - znowu złapała go za raka. - A wa gdze sa wëbiérôta? - spitôł pósëwiałi chłop w ókulórach na nosu. - Jó miała gó dostarczëc do Livii, nié do waju - wëminała karno lëdzy i całi czas cygnącë za sobą Leo weszła do windë. - Musza ji pówiedzec, że wiész ju pora rze-czów. Reszta sama cë dopowie - puscëła jegó raka. Winda zatrzimała sa i óbóje wëszlë. Navii rëszëła przed sebie. - Szukôj jizbë z numra 86 - rzekła. - Wiedno sa tuwó gubią... - wëmrëczała do sebie. -Wëdôwô mie sa, że to bëło gdzes... tuwó... - Nalózł jem - pówiedzół Leo stojące przë dwiérzach. - Dlócze môsz problemë z naléze-nim pasownëch... - Prosto móm - urwała mu östrim tona. -Móm zepsëti wid - dodała cëchö pó chwilë. - Cażkó mie ódczëtëwac niechtërne rzeczë. - Ale... - Jeżlë chódzy ö kwestie widzeniô, to wszëtkö jinszé widza normalno. -Téż jes Mecha? - Öd urodzenió jó miała pöwôżną wada widu. Uczałi scwierdzëlë, że badą w sztadze ja wëeliminowac. Zrobilë, co möglë, i jem jima wdzacznó, że möga normalno fón-ksnérowac. A z czëtanim jakós sobie radza - iismiéchnała sa i zaklepała na dwiérze. Leo zrobiło sa përzna żôl Navii. - Prosza - doczëlë zmaczony głos. Öböje weszlë do jizbë. Bëła môłô, ale baro snôżo urządzono. Môłi kömink, przed nim trzëösoböwô zófa i dwa ześle. Bezpöstrzédné przeńsce do kuchni, w chtërny bëło cos na sztółt lodówczi, kuchenka i czile szafków na statczi. W scanie bëło jesz dwóje dwiérzi. Jedna pewno prowadzy do sëpialni, a drëgô do kąpnicë - pómëslół bëniel. - Leo! - nimó widocznego zmarachówaniô rëgnała w jegó strona. - Nick cë nie je? Wszëtkó dobrze? Zaczała gó dokładno óbzerac. -Jem całi - mrëknął. - Dlôcze të ucekł? - Jó... - Mniészô z tim. Jó muszała mu powiedzieć o pora rzeczach - wtrącëła sa Navii. - O jaczich rzeczach? - Livia ódsënała sa ód knópa. - Ö lëdzach, chtërny czekają, jaż sa óbudzy. Jem dbë, że chtos, z kógum gódół, pówiedzół mu cos jesz. - Të z kimś gódół? Z kógum? - zaczała wëpëtëwac. Leo'poczuł, że muszi pówiedzec prówda. Wszëtcë tak sa ö niegó jiscëlë... nawetka Navii... - Z Marka - wëmamrotôł. - Möjim drëcha ze szkółë. -To ni mógł bëc ón - pówiedzała łagodnym głosa białka. 12 - To béł ön - zaprzéköwôł möcno. - I to ön mie pöwiedzôł ö pôra rzeczach. Livia spuscëła zdrok zasromónô. - Tej ju wiesz? - Że pöłowa lëdzy to klonë? - spitôł sarka-sticzno. - Wiém. - Të bë mögła nas östawic? - rzekła sa do Navii. Dzéwcza bez słowa wëszło z jizbë. - Chcemë sadnąc - białka zajała môl na zófie. Leo zrobił to samö. - Öd czegö jô bë mia zacząc? - przëzdrzała sa na pósowa. - Öd zôczątku. - Lëdze wiedno lëdelë robic eksperimentë. Terô nie je jinaczi. Z tim, że są czësto jin-szé möżlëwöscë. Miast próböwac stwörzëc pöjôzd, chtëren badze jezdzył pö köżdi wiéchrzëznie, próbują twörzëc Mechë. Na swöja raka, z domöwëch urządzeniów tworzą kuhczënë i za pömöcą zwëkłégö wkratôka próbują je zamontować. Z tego co mie je wiedzec, jesz żódnó z taczich próbów sa nie udała - przerwała na sztërk szukające pasownëch słowów, żebë cygnąc dali. - Wszëtcë wiedzą o tobie, wiedzą mni wiacy jak wëzdrzisz, wiedzą, że spisz ju czileset lat i że je wiôlgô szansa na to, że sa óbudzysz. Leno czekają na to, żebë ca... porwać i ödkrëc jak to möżebné, że të nie umarł. -Tej Navii gôdała prówda? - Dlôcze miałabë cëganic? - Livia wzrëszëła remionama. - Öpöwiédz mie ö twöjim drëchu, z chtërnym të gôdôł. Co taczégö cë pöwiedzôł? Leo pösłëszno öpöwiedzôł, co gôdôł Mark. - Czë... Të dozdrzôł u niegö cos dzywnégö? Różnił sa ód Marka z przeszłoscë? - Cażkó pówiedzec, bó nie widza... - knóp przerwôł. - Miôł tatuóż. - Tatuóż? - białka sa zajiscëła. - Jak wëz-drzół? Móżesz nacéchówac nen znak? -pödsënała mu kórtka i długopis. Leo zaczął céchöwac. - Tak to mni wiacy wëzdrzało - pówiedzół, jak skuńcził- Czë to cos znaczi? - Combat Cyborg Syndrom - zamrëczała cëchö. - To lëchö? Co to znaczi? Livia wëpuscëła lëft z płëców. - Pamiatósz jakó jest różnica midzë Mecha a Cyborga? - Mech jest stworzony pó to, żebë żëc w spölëznie, a Cyborg do biótczi. -Je jesz jedna dërżeniowô różnica: Mechë to wcyg lëdze, w całim tego słowa znacze-nim. Są jak... ösobë niefulsprawné z pro-tezama. Rozmieją czëc emocje. A Cybórdżi to maszinë do za bija n ió. Nie potrafią czëc. Öd czasu do czasu można jich spotkać na ulëcë. Baro dobrze rozmieją sa maskować, bó wëzdrzatka nie apartnią sa niczim ód normalnego Mecha. - A co to mó wespólnégó z tatuaża Marka? - Ösobë z taczim óznaczenim to lëdze, u chtërnëch wëstąpiłë mółé komplikacje óbczas klonowanió. - Nie rozmieją... - Öbczas klonowanió twójégó znajemnégö - wëjasniwała cerplëwie - chtos zrobił fela w programówanim. Mark mësli, że je Cyborga. Wié, że rozmieje czëc, ale nie wëzwëskiwô ti umiejatnoscë. Dlóte, że nie pókazywół żódnëch znaków zagrożenió dló jinëch, óstół wprowadzony do spólëznë jakno zwëkłi Mech. - Czë ón wié, czim je? - Wié. Wszëtkö ostało mu dokładno wëjasnioné. Nimó, że nie wëkazywół i nie wëkazywô znaków agresje, jó bë chcała, żebë të sa z nim nie widiwół. To, że nie dopuszcziwó do sebie emocji, może w kóżdi chwile skutkować wëbucha agresji. To za baro rizyköwné, ósoblëwie, że wa czedës bëła drëchama. Muszół minąć dłëgszi sztót, niglë to wszëtkó docarło do Leo. Combat Cyborg Syndrom... Mark... kłopötë... tatuóż... Cyborg... klonowanie... - mëslë krącëłë sa w jego głowie. - Dlócze mie nie pówiedzół? - spitół sóm sebie, le bëlno znół ödpöwiédz: nie chcôł gö przestraszëc. -Të bë miôł ödpöcząc - pöwiedzała narôz Li-via. - Dzysészi dzén béł ful niespódzónków... -Jeszjedno pëtanié-przerwółji knôp.-Czë cos sa stało, jeżlë jô przecął żiłka łączącą mie z kómputra? - Nié, ale skörno të ju to zrobił, to badzemë muszelë usënąc całi przewód, nigle cos sa tam dostónie. - Cos? - Przédno wirusë. Ta żiłka, jak të ja nazwôł, miała bezpöstrzédną łączba z twöjim muska. Przecynającë ja, östawiłjes pusti przewód, bez chtëren do twöji głowë mögą dostac sa wirusë... - Wëcygnij mie to chutkö - nie pözwölił białce dokuńczec. Livia usmiéchnała sa leno. - Za sztót cë to usëna - zagwësniła i rëgnała w strona wińscó. Bëniel szedł za nią. - Czë to badze bolało? - spitôł po chwile. - Zagwësniwóm ca, że nick a nick nie póczëjesz - weszlë do jaczégös gabinetu. - Sadnij i póchilë sa do przodku - Leo pösłëszno wëkönôł pölétë. Pö chwilë poczuł, jak Livia przëkłôdô mu cos cepłégö do szëji i uczuł cëché pikniacé. - Ju wnet pö wszëtczim - pöwiedzała skupiono białka. - I... ju - stanała kole beńla trzimającë w raku dzél cenëchnégö przewodu. - To wszëtkö? - zdzëwił sa. - Jô cë gôdała, że nick nie pöczëjesz -wzrëszëła remionama rozbawiono. -1 ju nie badzeta möglë mie kontrolować? - Od te czasu co nôwëżi möżemë cë gadać, co môsz zrobić. * * * Pöstapné dnie mijałë spokojno. Leo zaakli-matizowôł sa ju na dobré i nawetka dostôł swöja gwósną jizba. Dzeń w dzeń muszół przechôdac kontrolne badérowania, ale nie przeszkôdzałë mu za baro. Nie bëłë ani möcno ucażlëwé, ani nie dérowałë za długó. Jegö opiekunką ostała Livia, z chtërną baro sa zżił. Bëła dlô niego jak matka. - Jô bë mógł wińc buten? - spitôł białka ob czas jednégö z badérowaniów. - Leo... - Leno na sztót - öbiecôł. - Nick złégö nie zrobią. Nawetka do nikogo sa nie ódezwia. - 15 minut - pówiedzała zrezygnowónó. -Pótemu môsz bëc nazôd. - Pö prôwdze móga? - Bo zarô zmienia zdanié - ódwrócëła sa na piace i weszła z gabinetu. - Dzakuja! - krziknął, nigle białka zniknała muz óczów. Wstôł i rësził w strona wińscó. - Żebëm nie trafił na Navii - mrëknął do se-bie. - Na gwës badze chcała jic ze mną... - Të cos gôdôł ? - miôł w tamti chwile chac uderzëc sa mocno w twórz. - Nick jó nie gódół. - Wëbiérôsz sa gdzes? - Leo widzół w ji oczach môłé biółé pónktë. To bez nie miała kłopötë z czëtanim. - Buten - ódemkł dwiérze i wëszedł. - Opasuj na sebie - zdążëła leno pówiedzec. Leo mëslół, że sa przeczuł. Prówdac Navii stała sa dló niegó përzna milszo, równak wcyg nie felowało östrëch uwógów. Mówiła zgardlëwim głosa i nigdë ni miała dosc cerplëwóscë, żebë wëjasniac knópówi wskózë fónkcjonowanió terôczasnégö świata. Dlóte tak sa zdzëwił czëjącë te słowa z ji lëpów. Zatrzimół sa na sztërk za zamkłima dwiérza-ma, wzął głabszi dech i rësził przed sebie. Bëniel dokładno wiedzół, dokądka jidze. Jegó céla bëła łówka, na chtërny gódół z Marka. Miół mółą nódzeja, że znowu badze mógł zamienić z nim czile słowów. Czedë zlokalizowół zdroka obiekt, chtërnégó szukô.ł, przëspiesził përzna kroku óbzérającë sa wkół uwóżno. - Mark... - mrëknął do sebie, zôs widzące rozszadzoną, bruną frizura. - Mark! Dożdôj! - rësził biega w strona drëcha. - Leo? Co tuwó robisz? Mëslôł jem, że nie pozwolą cë wëchadac buten... - Jakös mie sa udało, ale móm mało czasu. - Mało, to je wiele? -Terô jakös pewno 10 minut. - Mëslisz, że badzesz mógł wëchadac czascy? - Po prôwdze, ni móm pójacó - wzrësził re-mionama. - Może zabrzmia jak dzéwcza, ale fejn je miec kógós, z kim można pogadać. - Ni môsz tuwó znajemnëch? - Wszëtcë mnie unikają. Bo mósz CCS? - przeszło Leo bez głowa. - Na gwës nie pamiatósz, ale raza z Nathana jak më bëlë môłi, më złożëlë przësaga ö wieczësti drëszbie. I to nie jô bada tim, chtëren na przësaga złómie jakno pierszi -zasmiôł sa. - Më muszelë bëc dobrima drëchama - westchnął. - Nôlepszima na swiece. - Östało cë mni jak 5 minut... Të bë dół rada wińc buten za 3 dni? Më bë möglë dłëżi pogadać. - Mëszla, że jo. Nôwëżi ucekna - zasmielë sa. - Gdze më bë möglë sa spötkac? - Niedalek je opuszczony magazyn -ödpöwiedzôł chutkö. - Móga cë terô pökazac jak tam trafie, żebës ni miôł pötemu z tim jiwru, co të na to? Ön ni może miec CCS. Ko Mark je normalny. Ödczuwô emocje, je szczeri... a tak dobrze nicht nie rozmieje udawać... - Gwësno, prowadzę - Leo uśmiechnął sa szerok. Beńlowie rëszëlë w droga gôdającë bez całi czas. Livia sa zmilëła. Ön je często normalny... - co sztót przelatiwało Leo bez głowa. - Jesmë na molu - oznajmił narôz Mark. Bëlë przed dosc zachtnëch rozmiarów budinka. Ökna bëłë pözabijóné délama, a weńsce przësëpóné bez smiecë i gruz. - Czë tuwó je bezpieczno? - Jo béł tu ju czile razy i jesz żëja - zasmiôł sa. - Jô bë miôł ju jic nazód - mrëknął Leo. -Öbôczimë sa za 3 dni w tim budinku? Mni wiacy ó tim sarnim czasu? - Mda żdôł - uśmiechnął sa. - To do uzdrzenió! - Leo rësził biega w strona budinku laboratorium. Biegł bez dobré dwie minutë, nigle dopódł do dwiérzi. - Przeprôszóm! Wiém, spóźnił jem sa... - Nick sa doch nie stało - przëwitôł gó głos Navii. - Ni muszisz sa tak drzeć. * * * A Póstapné 3 dnie minałë Leo nadzwëkówó chutkó. Colemało, jak sa na cos żdó, to czas jidze niemiłoserno pómale. - Czë jô bë mógł wińc dzysó buten? - spitôł ostrożno wchôdającë do jizbë Livii. - Jeżlë mëslisz, że to dobrô udba - zrëszëła remionama nie ödriwającë zdroku ód ja-czichs papiorów. - Leno opasuj na sebie. I pó prówdze jó bë wolała, żebë të trzimôł sa dalek ód Marka. -Jo, mda! -ódpówiedzół zamikającë za sobą dwiérze. - Letko szło... za letkö... - mrëczôł do sebie jidącë kóritarza. Wëszedł buten i ód razu sczerowół sa w strona magazynu. Droga wzała mu dobré 5 minut. - Mark? Jes të tu? - odemknął dwiérze, chtërne przerazlëwó skrzëpnałë. - Cëchó! - chtos zasłonił mu lëpë raką. - Nie krzëczë tak, bö naju nalézą. Leo letko urzasłi sczinął leno głową w ódpówiedzë. Raka zniknała. Mark zrobił sa përzna jinszi jak czile dniów temu, béł barżi spiati i nerwés. - Co më tuwó robimë? Dlôcze më ni móglë spotkać sa... - Pomożesz mie w pora rzeczach - nie dół mu dokuńczec. -To znaczi? - Nie gadôj, leno pöj - Mark rësził w cem-nosc. - Leno miéj stara nie zrobić za wiele trzôsku, bö dadzą na naju boczenie. Knôp rësził szlacha drëcha. - Më möżemë tu bëc? - schilił sa przed niskö wiszącą rérą. - Wiele razy tu przëchôdóm - ödpöwiedzôł Mark. - Nicht nawetka nie wié ó jistnienim tegö môla. - A tak pö prówdze, to co tuwó richtich je? - Terôzka nick. To béł jaczis magazyn, ale ód wiele lat nicht gö nie użiwół. Leo öbzérôł sa wkół. Nie wëzdrzało to na magazyn. Za wiele kablów. Nie wëzdrzôł téż na mało ódwiedzywóny. Nimö że buten zdôwało sa, że zarô bë miôł sa zawalëc, bënë wszëtkö bëło czësté i póukłôdóné. - Jidzesz? - pörëchlił gö drëch. - Staróm sa - przeszedł nad grëbim przewóda leżącym na zemi. - To öprzestani sa starać i pöj - Leo wëczuł w głosu Marka znerwöwanié. Pösłëszno sa pöspiéwôł i pö czilenôsce sekundach szedł köle swojégö kamrôta. -Jesz dalek? - Czedës të téż tak narzékôł? - Baro czasto. -To lepi óprzestóń. Leo nick nie rozmiôł z ti krótczi wëmianë zdaniów. Narôz cos mu przeszło do głowë. Rëchli Mark zakôzôł mu bëc głośno, bó chtos jich naléze. Pótemu pöwiedzôł, że nicht tu nie zazérôł ód dłëgszégö czasu. Chto miôłbë jich nalezc? I co wôżniészé: co taczégó planëje Mark? Całô ta sytuacjo wëdała sa knôpu bënômni dzywnô. Całi czas równak szedł za drëcha. Po przeńdzenim czilenôsce métrów Mark za-trzimôł sa. Leo zrobił to samo. Przed nima bëła stolemnó kolumna. Podłączone do ni kable i przewödë wisałë twórzącë łaczi nad jich głowama. - Co to je? - spitôł zdrzącë do górë. - To? Ni móm pójacó - ódpówiedzół i pódeszedł do urządzenió. Mark rozezdrzół sa, zatrzimół zdrok w jed- nym pónkce i rësził w tamta strona. - Co robisz? - Bawia sa - mrëknął klepiące pôlcama ó kluczplata. - Możesz do mie pódeńc? Leo pósłëszno rësził w strona knôpa. - Połóż raka na czëtniku. - Za czim? - Jô jem cekawi, czë cos sa stónie. - Mëslisz, że to cos sa włączi? - Prawie to chcą sprôwdzëc. Leo półożił raka w wëznaczonym môlu. Poczuł smiészné dërżenié w pôlcach, czedë cenczi pôsk lasera skanowôł jego dłoń. Niecałą sekunda późni pómale zaczałë zapôli-wac sa lampczi na urządzenim. - Wiedzôł jem, że zadzejô - mrëknął do se Mark. Zlokalizowôł zdroka wiôldżi przëcësk. - W kuńcu nadeszła ta chwila - szepnął. - Zarô, co të robisz? Jako chwila? - Leo ödzwëskôł zdrowi rozëm i doskócził do kam-róta. - Uwolnią świat ód nierównoscë - pówiedzôł pustim głosa. - Co? Nie rób tegó! - złapół gó za nadgarstk i spróbówół ódcygnąc. - Nie dôsz radë. Trzeba bëło pósłëchac ti całi Livii, czedë dolmaczëła cë niechtërne sprawë. - Tej... të naprôwda jes... - Cybórga - dokuńcził za niego. - Ni môsz nawetka dosc sëłë, żebë óddżąc mój mółi póle. - Dlócze chcesz to zrobić? Doch je dobrze tak jak je... - Żëjesz tu czile dniów i ju jes w sztadze scwierdzëc, że je dobrze? Nie widzysz ti nie-równoscë? Nie widzysz, że Cybórdżi są bez całi czas wëkörzistiwóné? - Ale... czejbë jima to nie pasowało, to... - Mëslisz, że mają wëbór? Są zapro-gramówóné... - Në, doch jo. Zaprogramöwóné - rzekł Leo. - A wiész dlôcze? Bó uczałi scwierdzëlë, że nie dadzą jima wolny wólë. Kóntrolëją jich tak jak cebie na zóczątku. Ale z tim ju kuńc. Po wcësniacym ti knąpë wszëtczé Cybördżi ödzwëskają wölną wóla. - Ni möżesz tegö zrobic... - A chto mnie pöwstrzimô? Të? - zasmiôł sa złowrogo. - Nie dôsz radë. Ön je leno Mecha... skądka mô tëli sëłë? -pömëslôł Leo. Raka Marka zaczała niebezpieczno zblëżac sa do knąpë. - Przestóń! Wiész, co sa stónie, jak ja wcësniesz? - knôp szarpôł gö za raka, ale nie robiło to na nim żódnégö wrażeniô. - Cybördżi w kuńcu mdą wölné - przeniósł na chwila pusti zdrok na Mecha. - Nicht mie ö tim nie gôdôł, ale wiém, że tedë zapanëje chaös! Nie jes w sztadze prze-widzec, jak zareagują, czej mdą mögłë robie, co chcą! - Mögą nawetka wszëtczich zabić-jegö raka ju wnet bëła na przëcësku. - Nie óbchódó mie to. Niecałą sekunda późni rozległ sa głośny alarm. Mark chutkó wzął raka z konsole i wëcygnął z czeszeni buksów pistolet. Leo podbiegł do pulpitu i wcyskôł wszëtczé knąpë pösobicą, żebë wëłączëc alarm. - Ödsënie sa - wëcélowôł w knôpa. - C-co të robisz? Ödłóż to! - wërzasłi knôp podniósł race w obronnym rëchu i zaczął sa copac. - Nie céluj tim we mie! - oparł sa ple-cama o zëmną stôl urządzeniô. - Jesz nen jeden rôz mie sa do czegoś przëdôsz - mrëknął. - Spróbujesz ucec, to odstrzelą cë łeb! Narôz rozległ sa straszlëwi trzósk i ze wszët-czich strón do westrzódka zaczałë wchadac Cybórdżi. Kóżdi miast lewi dłoni miôł dzałkó, chtërnym célowôł w knópów. - Ödsëni sa ód pulpitu! - Mark krziknął przerazlëwie. - Jó gó dostół, jak próbówół urësznic to urządzenie - gôdôł. - Nie udało mie sa gó pówstrzëmac... - Co të gódósz? - Leo béł zadzëwówóny i rozgórzony. - To të wcësnął nen guz... Nie célujta we mie! Nick jem nie zrobił! - Lei! - midzë Cybórgama pöjawiłë sa póstacje Navii i Livii. - Nie strzélôjta do niego! - białka rëszëła w jego strona. - On na gwës nick nie zrobił... Rozległ sa trzôsk wëstrzélu. Białka stanała wërzasłó. - Leo! - krziknała leno i rozezdrzała sa wkół. Z pistoletu Marka jesz lecół dim. - Ju do niczego mie sa nie przëdôsz - mrëk-nął. Leo stojół i nie wiedzół do kuńca co sa stało. Naróz poczuł wiólgą sëła ódrzëtu, a pótemu przerazlëwi ból w piersach, chtëren utrzi-miwół sa całi czas. - Tej dali mósz dobrego céla... - wëplwôł krew zbierającą mu sa w gabie, po czim ósënął sa na kolana, bë kuńc kuńców wëlą-dowac na zemi. - Leo! - głos Navii brzëmiôł w jego głowie. Krzik dzéwczëca przemiknął gó. Mógłbë przësygnąc, że w tim sztóce bolało gó jesz barżi. Bëniel leżół ni mogące sa rëszëc. Straszno bolało gó ökólé serca. Tej... serce móm swóje... - ódpówiedzół sobie na pëtanié, chtërno chcół zadać Livii. Nim przestół cos czëc, uczuł czilenósce wëstrzélów. - Leo! - białka czëpnała przë cele knópa. -Leo! Czëjesz mie? Odemknij öczë! Nie rób mie tego... ni możesz umierać... - ale bëło ju za późno. - Leo...- wëszeptała, a łzë zaczałë płënąc ji pó skarniach. - Jó dezaktiwówała alarm... - Navii gwółtow-no zatrzimała sa. - Czë on... Livia nie ódpówiedzała. - On ni móże umrzeć... nick ni möżemë zrobic? - w oczach dzéwczëca zaczałë twörzëc sa łzë. - Jegó serce przestało bic... ni möżemë ju nick zrobic. Konkurs „Twórzimë w rodny mówię" zórga-nizowałë: Kaszëbsczé Öglowósztółcącé Liceum w Brusach i Zespół Szkółów Ekóno-miczno-Usłëgówëch w Bëtowie. Hitë pó kaszëbsku 21 łżëkwiata w Zespöle Szkółów w Lepińcach ju dzewiąti rôz ödbéł sa Festiwal Pólsczich i Swiatowëch Hitów pö Kaszëbsku. Je ju tra-dicją, że czile nôlepszich tłómaczeniów je publiköwónëch w „Stegnie". Latoś bédëjemë Czetińcóm te nôwëżi ötaksowóné przez öbsadzëcelów. A bëło w czim wëbierac, bö zgtosëło sa rekordowo wiele - jaż 60 - uczastników. Do te wiele śpiewów ostało skaszëbionëch bël-no. Jesmë mielë wiôldżi jiwer, żebë wëbrac to jedno nôlepszé tłómaczenié. Bëło czile taczich, chtërne sa baro nama widzałë. I co wôżné, pöjawilë sa nowi dolmaczérowie. Jem z tego ród, bo monopol nie je w ti sprawie niczim dobrim - pódczorchiwó jeden z jurorów Tomôsz Fópka. Kuńc kuńców organizatorze pó óbgódkach z öbsadzëcelama delë jaż sztërë nôdgrodë za nôlepszé tłómaczenié spiéwë. Pierszi plac dobëła Éwa Drążköwskô za skaszëbie-nié spiéwë Hallo Taxi, chóc tak pó prôwdze nie je to dolmaczënk, a usadzenie swöjégö tekstu z wielnyma ódnieseniama do Kaszëb. Halo, taksa! Halo, taksa! telefónëja z móji móbilczi syg mie ucékô baro słabo czëja Waju. Czekom w Tëchómiu dëcht kole szkółë wezta przëjedzta zaró szkolno zawrócy mie. Prawie dzys chce zrobić nama test miono, czasnik ju w głowie mie kracy sa. Ref. Halo, taksa! Ju pauza! Zaró mdze uczba kaszëbsczégö. Musza ucekac, leno nié dodóm! Jedzmë ju, Dalek, gdze le sa do. Do Zapcenió, tam wiedno rumba grô. Jedzmë ju! Jedzmë ju! Nôprzód wcyg! Dalek, gdze le sa dó. Môlowé znanczi pójawiłë sa téż w tłómacze-nim tekstu spiéwë Barcelona (autor: Tomósz Szczepanik). Dorota Mądri swóji wersje dała titel Na Kaszëbach w Bëtowie. To béł spik, piakny spik na Kaszëbach w Bëtowie. Cos mie gôdô: żëcé zmień! Leno słuńce, wino, spiéw, w sercu pusto, ni ma nick. To, co bëło, miało bëc, leno drëszstwö, chtërne trwô w Bëtowie, blëżi gwiôzd. Szczescé je tak baro blëskö, jeżlë tego chcesz. Spikama zbuduj witro, swój włôsny los. (2X) To béł spik, piakny spik, na Kaszëbach w Bëtowie. Wastnë môta jeden cél: Kömu łgarstwo? Kömu śmiech? Nót je möckö wierzëc, że miłota nôwôżniészô je. Blëżi słuńca, blëżi gwiôzd, tuwö wszëtkö möże bëc. Szczescé je tak baro blëskö... (2X) To béł spik, wspominków spik ö Kaszëbach w Bëtowie, nowô miłota wóżnóje, möże bëła, möże nié. W czeszeniach leno dëtczi trzë, chtërnëch nie weznie cë nicht. Drëszstwó, co w wietewkach grô, w Bëtowie, blëżi gwiôzd. Westrzód wëprzédnionëch bëła téż Ölga Kuklinskô, chtërna skaszëbiła I iust Called to Say I Love You z repertuaru Stevie Wondera. Ji titel dóny temu światowemu hitowi to: Jô jem sóm, zôs sóm, bez Cebie. do słëchulczi te dwa słowa: kochóm ca! Ta cëzô checz, ta cëszô w ni, to wszëtkö, co dzys móm, co los mie w darze dół, nie wrócy nóm straconëch chwil, po chtërnëch dzysô östôł we mie leno żól. A równak wcyg próbują zós odnaleźć cebie, nigle swit óbudzy sa. I skłôdóm świat z tëch czile słów, i czekom, jaż w słëchulce zós uczëja ca. Ref. Jo jem sóm, zós sóm, bez cebie. Jô jem sóm, a tak dzys baro chcą, jesz ten róz, chóc róz, pówiedzec do słëchulczi te dwa słowa: kochóm ca! Slédną nôdgrodzoną dolmaczérką ostała Marta Majewskô. Wôrt pódczorchnąc, że przetłómaczëła dokóz dló sebie, bo bëła uczastniczką festiwalu w kategorie wëżigim-nazjalnëch szkółów. Ji robota sprôwdzëła jesz szkolno kaszëbsczégö jazëka Jiwóna Makurót, ale jak gódó, nie nalazła za wiele felów. Hewó dokôz Martë - tłómaczenié tekstu Mórcëna Piotrowsczégö Tamta dziewczyna z repertuaru Sylwii Grzeszczak. Za ókna noc, na rutach deszcz, zmaczoné miasto dówno mó spokojny spik, a przeca tam, hen dalek gdzes, chtos czekac miół, chtos, kogo brak dzys przë mie je. Wëkrącóm wic póstapny róz twój numer, chtëren mółczi ju ód tëli dni. I cëszô zós w słëchulce je. Ta cëszô, chtërny nie potrafi przerwać nick. Ref. Jo jem sóm, zós sóm, bez cebie. Jo jem sóm, a tak dzys baro chcą, jesz ten róz, chóc róz, pówiedzec Tamta białka Tamta białka mieszko czile mëslów stąd, W ti sami głowie czasto przëbôcziwô mie, Ale mô dôga, jaką mó tu mało chto. A czej je nót, rozmieje czasto gadać nié. Czë na gwësno? Czë ju znósz ja? Öna nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Nie znó grańce ë nie mësli bójec sa. Nie zatrzimó sa, czedë të badzesz chcôł. Öna nie chce bëc tak szlachównó jak jo. Chtërna z nas të chcesz kóchac, chtërna z nas? I < z u Ul h- Tamta białka, tak mało ö ni wiesz, Mô dôga bë rojic ë tak zôzdroszcza ji. Bö takô prawie bëłam, nim të przeszedł tu Ë w głowie wcyg jć> jesz móm czile snów. A raza dôwno ju nie dotikómë gwiôzd, Tamtą białką móga stac sa jesz rôz. Öna nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Nie znô grańce ë nie mësli böjec sa. Nie zatrzimô sa, czedë të badzesz chcôł. Öna nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Chtërna z nas të chcesz köchac, chtërna z nas? Tamta białka, tak mało ö ni wiész Mô dôga bë rojic ë tak zózdroszcza ji. Ona nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Nie znô grańce ë nie mësli böjec sa. Nie zatrzimô sa, czedë të badzesz chcôł. Öna nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Öna nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Nie znô grańce ë nie mësli böjec sa. Nie zatrzimô sa, czedë të badzesz chcôł. Öna nie chce bëc tak szlachöwnô jak jô. Chtërna z nas të chcesz köchac, chtërna z nas? Tamta białka, tak mało ö ni wiész Mô dôga bë rojic ë tak zózdroszcza ji. Rezultatë Festiwalu Pölsczich i Swiatowëch Fiitów pö Kaszëbsku östałë öpubliköwóné w majewi „Pomeranie" (nr 5/2018). Örga-nizatorama wëdarzeniô bëlë: Zespół Szkółów w Lepińcach, Urząd Gminë w Lepińcach, Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. (A.M.) Ödj. D. Majkówsczi 20 Co za kaszëbizna?! Do naji Redakcje doszedł lëst namieniony przédno sprawie przekleństwo w, ösobiëwie pólsczich, użiwónëch przez piszącëch pö kaszëbsku. Pö prówdze, je to zjawiszcze corôz czastszé, czegö przekłada möże bëc chöcle Sobótka, jakô je öpubliköwónô w tim numrze „Stegnë". Autorka lëstu, chtërny baro dzakujemë, że do naju napisała, zachacywô do diskusje w ti sprawie. Naja Redakcjô dołącziwô sa do ti prosbë. Rôd przeczëtómë, co ö tim mëszlą Czetińcowie „Stegnë", a wespół z kaszëbską redakcją Radia Gdańsk przëszëkujemë debata na ta téma i zaprezentëjemë ja w pósobnym numrze.. Ödmikóm nową „Stegna" (nr 1/2018) i co widza? Zarô w drëdżi réżce pöwiôstczi Snienié czëtóm so taką „piakną" kaszëbizna: „Kurwa mac!" - Alaże! Chto tak piakno rozmieje pö kaszëbsku rzec? Wastnô! Dama! Chto wié, öd kögö Öna sa naucza tak gadac? Czë to ji nënka tak do ni gôda? A może ji szkolno? Może ód profesora(l) Belczi ona sa tego naucza abó ód ksadza Kaczkówsczégó (sw. pamiacë). Tak do ni gôdelë ji szkólnowie we wësoczich szkołach? A ona terô mësli, że konieczno muszi te pölsczé słowa z jauchkulë wprowadzëc do kaszëbiznë, bo jinaczi nie badze dosc za módą? Nôcaższé klniacé pó kaszëbsku to wiedno bëło „dióbéł". Jaż strach to napisać, bo matka nas ucza, że grzmót bë uderził, czejbë chto tak rzekł w chëczë. Bez to Kaszëbi, czéj konieczno chcelë zakląć, ómijelë no tabu i gôdelë cos zamiast: diachle, czarce, ala złému i co tam jesz chto wëmëslił, ale pölsczégö plëgastwa jazëkówégó w kaszëbi-znie jó - szczeslëwie - ni mia czëté, jaż tu - czórno na biółim! Nié le rzekłé, ale napisóné. Sromötë ni mia Kristina Léwna, nôwëższi gazétnik, adiustator (je jesz taczi w redakcji?), korektor?! Wszëtczima sa widzy takô artisticznó kaszëbskô mowa? A mie nié. Ju widza te usmiéwczi krzëwé, nëch co głośno abó pó cëchu sa pitają, czë jó chcą cenzurowac ARTISTÓW. Jójima rzeczą, żebë sobie przeczëtelë lëtera prawa: Ustawę o języku polskim. Piszącym i gódającym pó kaszëbsku jó bë jesz to dopowiedzą, żebë jinégó kaléczenió jazëka pölsczégö nie wprowódzelë do kaszëbiznë. Móm ju czëté: „w oparcu o..." („w oparciu ó", zamiast: „opierając się na"; „na podstawie"), „brac sa za pisanie" („zabrać się za pisanie", zamiast: „zabrać się do pisania", a „za bary się brać"), „öbôczimë, jaczi badze nabór uczniów" („nabór uczniów, studentów, pracowników", zamiast: „przyjęcia, zapisy, rekrutacja, zaciąg". Kto chce ludzi nabierać, ten może chce ich naciągnąć?). Tak to, wejle, zamiast sa uceszëc przë czëtaniu, jó sa musza zasmucëc i rozgorzeć. Jó jem cekawó, czë je jesz chto na Kaszëbach, kógó óbchódzy to wszëtkö, co jó tu napisa?! Czéj Redaktor bë wëdrëkówół mój lëst, téj jó bada czeka na Waji głosë, Czetińce. Daja Waji pózdrówiac Anna Skotnicka Jô móm cos z dzecka... Z Rómana Drzéżdżona - pisarza, muzeöwnika i regionalistą gôdô Karolëna Weber. Kaszëbsczi jazëk je z tobą ód dzecka? Béł tim pierszim? Kol mie doma to bëło tak, że starszi midzë sobą gôdelë pö kaszëbsku, a do dzecy po polsku. Równak jô béł ösłëchóny z kaszëbi-zną i gôdôł jem „pólkasza". Bëło to pö polsku z kaszëbsczima wërazama np.: wid, buksë. Dopierze w latach dzewiacdzesątëch jem sa sóm nóucził gadać pö kaszëbsku. Tedë jô zaczął robie (w 1996 roku) w pucczim muzeum, chtërno zrëchtowało wëstawa w Zómku w Kroköwie, a jô miółji dozerac. Czej nie bëło na ni ledzy, jem sedzôł a czëtôł rozma-jité ksążczi Jana Drzéżdżona czë Stanisława Janczi, a ösoblëwie jem sa ucził na spódlim ksążczi Eugeniusza Gołąbka Rozmówki pol-sko-kaszubskie. Tak jem sa naucził gadać a pisać po kaszëbsku. A co zajinspirowało Ce do pisaniô lëterac-czich usódzków prawie pö kaszëbsku? Öd czego sa zaczało? To wszëtkö zaczało sa téż w Krokówie. Zaczął jem tu i pisać. Pierszé tekstë to bëłë krótczé wiérztczi, a pózni dłëgszé wiérztë, chtërne jem wësłôł do „Pomeranie", a dostôł jem nódgroda w konkursu miona Jizabellë Troja-nowsczi w 1999 roku. Pamiatóm téż, że na drëdżi dzeń jem ödbiérôł nódgroda za drëdżi plac w konkursu Jana Drzéżdżona, tim raza za prozatorsczi tekst Żëcé Józefa Białka. Rozmiejesz pisać fejn felietónë i szpörtowné dokazë, le téż poezja? Co je blëższé sercu? Poezjo? Jo sa nie czëja poetą. Na zóczątku jem pisół dosc pówóżno, ale wiedno mie wchódół tam jaczis szpórt, dlóte téż szpórtowné dokaże mie sa pó prówdze lepi pisze. Lubią téż próbować z rozmajitima prozatorsczima dokazama na nowi ôrt np.: Najô krëwiô, za chtërna jem téż dobéł nódgroda w konkursu Jana Drzéżdżona. Równak jó wiedno gódóm, że do te czas jesz ni móm nick bëlnégó napi-sóné. Felietónë téż mie sa fejn pisze. Zaczął jem je usadzać do „Nordë" i „Pomeranie", dze pisza do dzysó ód 2006 roku. Krótko temu jesz ukôza sa ksążka dlô dzecy Mariolka i ji przigödë. Taczi dokôz pisze sa Iżi czë barżi dragö jak felietónë abó wiérztë? Jó móm cos z dzecka, a wëchôdô to stąd-ka, że dwadzesce lat ju robią w muzeum i nówiacy tuwó gódóm z dzecama. Nawet-ka óbczas wëkładów abó w óglowi gódce ze starszima lëdzama jó dali gódóm jak do dzecy. Bëlno mie sa pisze dló dzecy i mëszla, że musza jesz cos dló nich napisać. Jeżlë jidze o Mariolka..., to nópierwi ukazywała sa óna w „Naji Liczbie" i jem so rzekł, że musza to pisać a skuńczec, bo jinaczi bë bëła sromöta. Ökróm pisaniô prowadzysz jinternetową starna, na chtërny jidze nalezc rozmajité jinförmaćje spartaczone z kaszëbską lëte-raturą, le téż öglowö z Kaszëbama. Skądka mësla, żebë ja założëc? To przez Marka Kwidzyńsczegó, jaczi za-kłódôł blodżi dla rozmajitëch lëdzy a stowa-rów taczich jak Zymk. Mie téż założił taką starna, na chtërny ukazywałë sa felietónë, szpörtë i krótczé wiadła. Dzysô wstôwióm tam ódjimczi, baro krótczé tekstë tikającé sa kaszëbsczich zwëköw a möjich rézów (do tësąca znaków, bö lëdze nie chcą ju czëtac nick dłudżégó, a téż jô sóm lubia pisac krótkö). Na twöji starnie je wiele ö komiksach a jich historie. Jak to je z tima komiksama na Kaszëbach. Je jich wiele? Jaczi je jich ödbiér westrzód czetińców? Jô sa nôpierwi zajinteresowôł Kaszëbs-czimo nótama. Badérowôł jem, skądka öne sa wzałë, dze można jesz je nalezc na świece. A późni jem zaczął jintereso-wac sa komiksama, bo téż mają öbrôzczi, a nie je za wiele do czëtaniô (smiéch). Je tëch komiksów wiele? Mógto bë bëc wiacy. Pierszé kömiksë bëłë drëkówóné w piacdzesątëch latach, dokładno na przełomie lat 1957-58 w gazéce „Kaszëbë". Tej to Wiesłôw Dembsczi céchöwôł Przigödë Walôszka do tekstu Jana Piepczi. Późni w latach sétmëdzesątëch wëszedł kaladôrz Ô Panu Czórlińsczim co do Pucka pö séce jachôl. W latach dzewiacdzesątëch ukôza sa Jachta na dzëka Józefa Roszmana. W gazetach, np. „Ödrodze" zaczałë pojawiać sa krótczé kómiksë, chtërne céchöwôł Witold Böbrowsczi. W „Pomeranie" Barbara Pisark robią komiks na spódlim dokazu Alojza Budzysza Zabëtô Bitwa. W slédnym czasu kómiksë jesz robiłë Elżbieta Prëczköwskô i Joanna Grudnik. Wiakszosc równak samóstójnëch komiksów zaczalë wëda-wac w Bëtowie Jan Natrzecy a Róman Kucharsczi. Autorsczi komiks wëdóny bez tëch autorów to Szczenią Swiaców. Późni téż w Bëtowie wëdóny béł fötokömiks Arbata zôs Jana Natrzecégó z ödjimkama Kazmierza Rolbiecczégó. Mómë jesz komiksowe dolmaczënczi Janusza Chri-stë Kajkö i Kökösz na latowisku zrobione przez Zbigniewa Janköwsczégö a téż Wakacje w Raju i Akademio Bfotowëch Żólwiów skaszëbioné przez Jana Natrzecégö, i to tak pó prôwdze je wszëtkö. Ökróm tegö je jesz wiele komiksów pó polsku, jaczé tikają sa kaszëbiznë abó Pömórzégó, w chtërnëch ji-dze nalezc kaszëbsczé słowa, jak w komiksu Janusza Christë Wielki turniej, dze Kaszëbi gôdają: „Misme prziszli znad muerza, jo". Czekawô sprawa je téż w dokazach Elżbiétë Żukówsczi. W komiksu Kapitan Wrona wëstapiwô böhatéra, rëbôk, jaczi gôdô pó kaszëbsku do szandarë: „Jó nick nie wiém. 23 Zobëtô bitwa Pbrńbrscm (pomoce- tegemły..) k*NM»bskL r. * Jô nick nie zrobił", a tamten mu ödpöwiôdô: „Po polsku mów niemiecka szujo. Tu Polska jest". Autorka krótko pókóza, jak bëlë trak-towóny Kaszëbi w tamtëch czasach. Terô we Wejrowie mómë jesz karno lëdzy, chtërny robią kömiksë. To je Tomôsz Mering, ja-czi zrobił nówiacy komiksów tikającëch sa pömörsczich a kaszëbsczich sprawów. Je téż Jan Plata Przechlewsczi, człowiek legeńda, chtëren w latach ösmëdzesątëch miôł taczi cykel komiksów jak Wompiurs Wors, jaczé ukazywałë sa w pódzemnëch wëdôwiznach. Jô bë chcół, żebë béł taczi komiks, jaczi lëdze bë chcelë dolmaczëc na jinszé jazëczi. Chcemë dodać, że w wejrowsczim Muzeum Kaszëbskö-Pömörsczi Pismieni-znë i Muzyczi prawie je do öbezdrzeniô wëstôwk ö komiksach. Je tam przédno historio komiksów czë wicy ö terôczasnëch kömiksowëch dokazach? Nie mdze wiele ö historie komiksu i skąd on sa wzął, ani téż o jegó definicje a pozwie. Barżi chcą pokazać kaszëbsczé kómiksë, dol-maczënczi a téż pólsczé dokazë ö Kaszëbach. A jakô je przińdnota kaszëbsköjazëköwëch komiksów? Badze jich wiacy czë dali to mdze „niszowi" gatënk na Kaszëbach? Mëszla, że barżi sa to przeniese do jinter-netu, bó lëdze terô wiacy w nim sedzą jak czëtają ksążczi. Nawetka ju są tam jaczés minikömiksë, na przëmiar na facebooku. Zajimają sa tim chócle Macéj Bandur i Dawid Miklosz. Uzdrzimë za pora lat, jak to mdze. Terô téż Adóm Hébel i Tomósz Mering rëchtëją komiks Żëcé i przigödë Matiso. Rozmieja, że pisanie to jedno z twojich hobbi, a jaczé są jinszi? Pisanie to hobbi? Jô bë tak tego nie pózwół. Móm to szczescé, że robią w muzeum i baro to lubią. Czasto partacza priwatné żëcé z warkówim. A hobbi móga pózwac obżeranie filmów science-fiction np. Star Trek, Gwiôzdowé Wöjnë i czëtanié, ösoblëwie biografiów. Jaczé są planë na przińdnota? Möże nowô ksążka dlô dzecy? Nie lubią planować, bó jak cos rzeka, to nick mie z tego wiedno nie wëchôdô. Sedza w świece nótów a komiksów, to może tero czas na film. Öbôczimë. Nie zafelëje téż badérowaniów nad rozmajitima piesniama, dokazama a jich póchódzenim. Na kuńc proszą jesz ö jaczé doradë dlô młodëch lëdzy, co zaczinają pisac pö kaszëbsku? Móm trzë radë. Pierszô - pisac öd raza pó kaszëbsku, nie dolmaczëc z pólsczégó, bó to nie wëchôdô bëlno. Drëgô - nie pisac do szëflôdë, wësëłac do gazétów, pókazëwac lëdzóm do pöczëtaniô. Trzëcó - wësëłac na könkursë, sprawdzać tim samégó se. 24 < z u Ul h- i/l Adóm HébeL Sobótka Scenornik wëstowiony przez TéoterZymk 15 i 18 maja 2018 r. Wicy ö przedstôwku w kôrbión-ce z autora w czerwińcowi„Pomeranie". I AKT Na binie po jedny stronie bazunyscë: Łukôsz, Krësztof, Sambor i jiny mfodi. Jeden z nich (Krësztof) z dzeusa Karolëng na kolanach, wszëtcë sedzą jakbë w kragu, zajatri gôdanim, szpörtowanim i towarzëstwa. Pö drëdżi stronie w céni Stare. On barżi do przodku wësëniati i barżi skupiony na publëcznoscë. Mfodi jakbë jesz nie brelë udzéiu w obrządzę. Wchôdô szkolno, jakô widzy, że mlodi aktorowie mają wzaté mët zabronione napitczi. SZKOLNO: 0, dzôtczi möje, jô widza, że wa tu co do jinspiracje wzała. Dobra, dzysô chcemë rzec, że mie ta peruka przeszkôdzô i jô nie widza dobrze. Jak tam, tekstë nauczone czë tak jak na östatny próbie? KRËSZTOF: Tekstë mómë tu. Pökazywô serce SZKOLNO: Në piakno. Krësztof wëcygô z taszë przë sercu kôrtka. SZKOLNO: Krësztof, të ni możesz rôz pöwôżno do tegö podeńc? Në dobra, zaczniemë ten 25 szpëtôkel i uzdrzimë. Tam przë ögniu ju sa zaczinó, tak wa pilujta, co wa mdzeta wiedza, czedë zacząc. Łukôsz, nôlepszi uczniôk. Ö cebie jô sa nie jisca, të dzysô nic nie wëwiniesz. Piluj ti resztë. Zresztą, ta reszta bë miała za tobą jic jak za króla. SAMBOR: Szkoła sa kuńczi, niedługo roböta, në, le téż wiele czasu na nic nierobienié. Fejn, zaczinómë latné ferie we wiôldżim sztilu. KAROLËNA: Joo tam, jak wiedno cos na sobótka przërëchtowelë. A më w tim grajemë. SAMBOR: A cebie sa nie widzy granie w tim? KAROLËNA: Jakbë sa nie widzało, tej jô bë w tim nie gra. Fejn, przënômni sa z ekipą jakós trzimiema, jinaczi më bë ju bëlë pö całim świece rozjachóny. Co zresztą nastąpi, dló mie to je pewno slédnô sobótka w karnie. KRËSZTOF: Co, më mdzemë pömale ten öbrząd zaczënac? ŁUKÔSZ: Pömale, lëdze sa jesz schôdają. Wiész, zwëk nakazywô, żebë sa całô wies zeszła. KRËSZTOF: Wies sa zéndze, jak më skuńczime, jima jidze ö piwö i ten kóńcert. KAROLËNA: A chto mô dzysô grac? ŁUKÔSZ: To doch je równo, kibórd köżdi discopólówc mô taczi sóm. SAMBÓR: Toledo mô przëjachac. KRËSZTOF: Nôprzód Toledo zagraje, a pózni wszëtcë sztachétë wezną i to-le-dó! Smiéch. Krësztofz Karolëng sa cmulg, co Łukaszowi sa nie widzy. SAMBÓR: Dobra, Krësztof, wstôjómë. Łukôsz, bierzemë bazunë. Starc zaczinô. KRËSZTOF: Pómale, plac ju mô wëbróny, terô jesz ze słuńca sa mdze muszół óddzakówac. Browara? KAROLËNA: Krësztof... KRËSZTOF: Në co? STARC: Tak jem sobie umëslił i taczi wej mól nalózł. Tu a blós tu zwëczôj i wiara naszich ojców nama kôżą przeżëc ten swiati wieczór. Wzérô na zapodające słuńce. Të ju wej zachödzysz słunuszkó! Të, co nóm zemia ógrzéwôsz, ë łączi, zboża, lasë ë wódë swójim gorącym decha. Të, co swim płószcza parmieni chuchósz na ten zëmny świat. Wnet go östawisz, żebë mógł usnąć w óbjacach ti latny nocë i snic ö lëdzczi nimócë. Reno të sfuchtnisz jegó lëpë rosą a letczim wiatra, bë mógł wstać swiéżi i dzyrsczi, twójim widoka uceszony! Tero ju óstatnym twójim parmienia kólibiesz ta zemia do nocnego spiku. Tej tero je czas öznaczëc sobótka. Hej młodzëzno, chto wié, czë të jesz jes tako jak twóji ojcowie? Czë të jesz ostała wiérnô wierze twójich przodków. ŁUKÔSZ: Ksawer Ptóch. A co të 40 lat nazód robił? SAMBÓR: Co? KRËSZTOF: Sztël! Terô jidzemë. STARC: Dzys, w ta noc më sa wszëtcë muszimë zgódzëc a swóje krziwdë wëbôczëc. Blós tak midzë nama mdze zgoda panowa i złé nas nie zniszczi. Abó na pojednanie, abó na wëklacé. SAMBÓR: Swoją drogą to muszi bëc straszne taczé wëklacé. Całô spólëzna procëm tobie. Ni môsz z kógum tego óbgadac, bó kóżdi mó cebie za wroga. KAROLËNA: Nôgórszé je, jak chtos cebie nie chce wëbaczëc. Të mu żëczisz dobrze, a co sa stało, tego ju nie copniesz. I bë sa chcało jic w przódk, a tu nie jidze, bó chtos ni möże wëbaczëc. ŁUKÔSZ: Jesz górzi je, jak chtos bë chcół wëbaczëc, ale nicht mu nie dôwó szansë wëbaczeniô. SAMBÓR: Jak nie dówó szanse? To jidzesz i mu gódósz, że ni ma sprawę, że ju wszëtkö graje i kuńc muzyczi. ŁUKOSZ: Sambor, miono të möże môsz kaszëbsczé, le rozëm jak nié nasz. Wëbaczëc to nie znaczi rzec „ni ma tôklu, pö sprawie". Bö jak ni ma tôklu, tej nawet ni ma czegö wëbaczac. Wëbôczenié to je ödpöwiesc. Ten winowati cebie gôdô, że wie, że zrobił zle, a tedë të mu ödpöwiôdôsz: „jo, jô jem pökrziwdzony, le jô sa nie chcą mscëc". Do Karolënë Ale ta drëgô strona bë sa muszała do czegoś przëznac. KRËSZTOF: Më so jesz ö tim pögôdómë. Karolënka, biôj do dzeusów. Zaczinómë. Hewö je znak czasu. Szczescé, że më gö przed zôpada słuńca uzdrzelë, bö dzaka temu më möżemë ta sobótka odprawie. SAMBOR: To bë bëło straszne. Stare Ksawér miôł strach, czë më jesz möżemë ten stôri zwëk tak jak naszi przodkowie odprawie. Ön wej mëslôł, że më czësto ö wierze naszich ojców mómë zabôczoné! KRËSZTOF: Póczi żił bada - to bada fejrowôł zwëczaje jak naji ojcowie je wëprôwielë! ŁUKÔSZ: Jo, póczi w karnie mdą fejn dzéwczata. SAMBOR: Terô drëchöwie czas młodëch na sobótka zwołać. Chwëcta le za bazunë! Bazunowi hejnôł. Stare wëchôdô i niese wińc. Dzéwczata jidq z widownie na bina. Wszëtkö sa dzeje na zasadzę céniów za biôią ptôchtg. STARĆ: Nieba niech Warna zapłacą za to, żesta sa w tim molu zeszła! Prôwdzëwô redosc i bucha mie rozpiérô, że wa wiara i stôri zwëczôj tu przeszła odprawie. W tim je nasza móc i wiara. A móc to je tako, jako je ta noc, co sa z dnia möcëje. Dze dobro ze złim, łża z prówdą ë łaska z grzécha storą póbitwa prowadzą. To je jedinó noc w roku, czej młodi mogą kwiat parpacë nalezc. Le ópasujta, bo to je téż noc wióldżich pókusów. Wszelejaczé pökusë sa mdą wama öbjôwiałë. Dzéwczatóm sa badą ricerze pökazëwac, beńlóm snóżé brutczi. Dëchë mdą waju cygnałë do złégó. Za taczima widzadłama nie jidzta! KRËSZTOF: Terô sa chcemë bawić! Wszëtcë jidą, östôwają le Stare i Sambor, jaczégö ten przëwöłiwô. STARĆ: Nëże, Sambor. Co tam kol ojca, ón dzysó ni mógł przińc? SAMBOR: Nié, ón mó we firmie sprawę do załatwienió. STARĆ: Në jo, ón je wiedno zanëkóny. Ön bë jednym raza mógł do mie na kawa przińc, dwiérze są wiedno ödemkłé. SAMBOR: Në, ón tak czasu ni mó. STARĆ: Në, le jo na facebooku widiwóm, że na rozmajité potkania ón chódiwó. On mie nie chce rôczëc ani sa ze mną ugadac? Jó mu doch nick ni móm zrobione. SAMBOR: Jó nic nie wiém. Pewno nié, ón prosto czasu ni mó. STARĆ: Në jo, ón je óddóny sprawie. Ale ma bë mögła pogadać jak dwaji óddóny sprawie chłopi. Abó trzeji, bo doch të téż sa do tego elitarnego karna włącziwósz. SAMBOR: Jó tam nié. Dló mie te wszëtczé sprawë z tą tatczëzną są wôżné, le móm swóje, jó bë chcół równakjiną stegną jic. STARĆ: Në jo, młodi wiedno chcą procëm stórim robie. Ale cebie sa móże odmieni. Mie téż sa odmieniło. Dobra, jó ce nie trzimia, szkoła sa skuńczeła, tero czas sa bawić. Zaró mdze drëdżi dzél óbrzadu, co wa mdzeta przërëchtowóny. Jak to nama dzysó pudze, tej më to mdzemë kóżdi rok z Centrum Kulturę robie. Wëchôdają. Pôra mulków - Karolëna i Krësztof przëchôdają. KRËSZTOF: Ribka, móże sa urwiema i pudzema do mie w chëcz? KAROLËNA: Chcemë óstac, wiész do samego kuńca, jó jem czekawó, jak ta publëcznô spowiedź wińdze. KRËSZTOF: Jak wiedno. Pôra tekstów ö winach lëdzy i jaczé jindianérsczé tuńce wkół ögnia. Chtos möże wząc nasze kwestie, a ma rzeczema, że sa cos wôżnégö stało. KAROLËNA: Jo, le... jô sa böja ö Łukasza. Znaczi, wiész, jć> z nim móm skuńczone, le... jô gö znaja, jemu cos tam gradzy i jô bë nie chcała, żebë ön so co głupégö zrobił. KRËSZTOF: Karolënka, ma ju ö tim gôdała. Ön je wiôldżi knôp, a të nie jes jegö mëma. Ön so póradzy, a ma nie róbma nic, co bë miało nasze szczescé zniszczëc. Dobrze? Mulku? Kuszkają sa. KAROLËNA: Le tu nie jidze ö nas, ö ta całą sprawa, wiész... jak jô z nim skuńczeła. Jego co jinégö böli. Jô sa pö prôwdze jisca. Të bë téż mógł, jakbë nie wzerac, pö tim wszëtczim wa dali jesta drësze. KRËSZTOF: Të jes przeczulono. Ön zarô pö przedstôwku wladëje bazunë w autoł, zaparkuje pod checzą, wrócy na plac piechti i piwko walnie. I ten cëdowny eliksyr załatwi wszëtkö. Kol chłopów to je prostsze jak kol waju. A terô jó jida za drzewa. Wez tu dożdżë abó wrócë do lëdzy, jô zarô przińda. Ödchôdô. Pöjôwiô sa ceń, gôdającô glosa Łukasza. II AKT KAROLËNA: Chto të jes? Zarô ce gaza pszikna! DUCH 1: Spokojno. Nadeszła gödzëna biôtków złégö z dobrim. KAROLËNA: Jó zarô möjégö beńla zawółóm. Spróbuj mie dotknąć, tej badzesz żałowół! DUCH 1: Cebie jó niechc dotknąć. Dotkną le twóji dëszë, tego placu w jaczim je nabuczniałé. Może cebie to przeńdze. KAROLËNA: Dobrze, le nie pódchadój! DUCH 1: Tej może jó sa przedstawia. Jó jem Łukaszowim dëcha. Nié, on je żiw, prosto jó jem twójim wëöbrażenim ó twójim ex beńlu. KAROLËNA: I co të chcesz zrobić? DUCH 1: Pogadać, tak jak të bë nigdë nie pögôdała z Łukasza. Terô jó mda taczim Łukasza zóstapczim. Czemu të nie chcesz pogadać ó tim, co sa wëdarzëło 3 miesące temu? KAROLËNA: Tam ni ma co klarować. Të nie béł taczi jak miół. Te twoje deje, to żëcé naprocëm jinym. Jó so nie wëóbrôżóm żëcô jak partizańtka. DUCH 1: Ale Krësztof téż je człowieka z dejama. KAROLËNA: Jo, le ón je barżi... wprowódzó w realné żëcé, a të? Ni mósz na nick czasu, wszëtkó cebie sa nie widzy. Nie rozmiejesz jic na kömpromisë, wespółrobic z tima, co mëszlą jinaczi. Naju je tak mało, że może lepi bë bëło czasa namknąc na różnice w pózdrzatku i cos zrobić? DUCH 1: Tu nie jidze o pózdrzatk, tu jidze ó traktowanie lëdzy. KAROLËNA: Gadój so, co chcesz. Jó nie chcała z tobą sa parłaczëc, na sama mësla ó taczim żëcym jó bëła wërzasłó. Jó nie chcą. DUCH 1: I temu të sa przespała z tim, chtëren wedle cebie je wëżi w herarchie? KAROLËNA: Jo, prawie temu. Móma so wëklarowóné? DUCH 1: Jo. A wëklarëjesz to Łukaszowi? Temu prôwdzëwému? KAROLËNA: Ni ma czego klarować. Bëło, miniaté, z deszcza spłëniaté... DUCH 1: Dobrze. Baro dobrze. Dobrze, że nie mdzesz tego rozdrapiwa. Ale të tego nie robisz temu, żebë ta sprawa skuńczec. Të to robisz temu, żebë ta sprawa miała perspektiwa na rozwiniacé. Dówósz mu nódzeja. Desztrukcjową nódzeja. Baro dobrze. Duch ödchôdô, wrôcô Krësztof z drzewa. KRËSZTOF: Jenë, të tu sama stojisz? Tu je cemno, jesz jaczi duch cebie wëstraszi. KAROLËNA: Dëcha jô sa nie böja, barżi sa böja sami sebie. KRËSZTOF: Karolënka, biôj do ógnia, zarô je dalszi dzél zôbawë. Jô téż zarô puda. Dze je Sambór? DUCH 2: Sambór dożdże. Terô ma so pögôdóma. KRËSZTOF: Chto to? DUCH 2: Twöje roznëkóné we wszëtczé stronë mëslë. Dëcho ni ma widzec, co jaczi czas dzes na widownie i na binie cos czôrnégô przenëkô. DUCH 2: Lëdze temu żëją w gromadzę, żebë nie bëc za długö ze sarnim sobą, bö to je potkanie z nôwikszim wroga. Z kógums, chto wëgarnie cebie wszëtczé nôgörszé rzeczë. Wiész të, że të jes nikim? Krësztof je nikim. Dzecka z patologiczny familie, jaczé mdze udokazniwało całemu światu, jaczé je möcné. Ale pojawił sa procëmnik, lepszi jak të. Cebie sa udało odbić mu brutka, le nigdë nie mdzesz taczi jak ön, nigdë nie mdzesz przédnika. Në, le të téż nie wierzisz w ta sprawa. Të tu le przeszedł pokazać, kim je Krësztof, knôp z biédny familie. Môsz ju pökôzóné, terô biôj pökazëwac to dali. Zapisze sa do pölsczich nacjonalistów abó lewiznowi partie, dëcht równo - tam są sami taczi jak të. A równoczasno dali mdzesz sa czuł ösoblëwi. Ta sprawa nie je dló ce. Tu të ju óznacził teren, terô czas jic dali. Ko i tak nic z tego, co tu gôdómë, nie udo sa zrealizować. Ta biôtka ö swiąda - przë tak niekómpetentnëch uczastnikach ti całi jinbë ni mô cwëku. Të to wiész. Gwës, nie mdzesz pökazywôł lëdzóm, że nie widzysz w tim cwëku, wszëtkö w szpört öbrócysz, bö lëdze ni mögą widzec, że wątpisz, że czegoś nie wiész. Të wiész nôlepi. KRËSZTOF: Co człowiek so do głowë bierze. Kurde, jedno piwo przed wëznanim winów muszi walnąć. STARĆ: Krësztof, të cos gôdôł? Jô mëslôł, że tu sa co dzeje? SZKOLNO: Jenë, to je straszno w taczim lese. A tu jesz jaczi trzôsk. Chcemë jic raza, sama jô sa boja. Wez mie pód raka, Krësztof. Pöjmë. STARĆ: Biôjta, jó tam cos widza, sprawdza i wrócą. Wëchôdajq, östôwô stare. STARĆ: Co to sa świecy? DUCH 4: Maniewid mani. He, hel Jó sa przeszedł mócowac. STARĆ: Czemu? DUCH 4: Bo taczi mocny raczi jó jesz procëm sobie ni miół. STARĆ: Tej lepi ji nie stawôj przék. DUCH 4: Spokojno, to leno tak dló zôbawë. Smiejgcë sa szarpie starca, ten gö ödpichô. STARĆ: I co, tegó të sa spódzéwôł? DUCH 4: Pewno że jo. Po was to sa może wszëtczégö spódzewac, szkolny! STARĆ: Jó nie wiém chto të jes, le biój stąd i dój póku, bo jó policja wezwia. DUCH 4: I öni mie zabierzą móji mëmie, ha, ha, ha! STARĆ: Biój! DUCH 4: Głośni, jó nie czëja na lewé ucho, jó róz dostół w łep i tak móm. STARĆ: Bo so môsz zasłużone. DUCH 4: A dzysó chto dostónie? STARĆ: Przestani! Skąd jó miół wiedzec, że jiné czasë przińdą? Jó robił to, co sa słëchało. A terô sa słëchô co jinégó i jó téż to robią. DUCH 4: Në, jó wiém, wiém. Niewolnik historie. Ha, ha, ha! Niewolnik historie! STARĆ: Sztël! DUCH 4: Niewolnik historie! Historik, niewolnik historie! Storc wëchôdô, duch téż ucékô. Na binie sa pöjôwiô Duch 3 - Krëk z „Bôjczi ö Żelôznym Wilku". Trzimie modrą piôchta, grzebień i bërszta. DUCH 3: Gödzëna dëchów! Terô më przëjimómë rozëmë môłëch lëdzy z wiôldżima udbama. Wchôdô Łukôsz. ŁUKÔSZ: Nëże, Krëk z „Bójczi ö Żelôznym Wilku". DUCH 3: Wejle, të zarô pöznôł. Jô jem pöd wrażenim. Jô mëslół, że młodi to le Remusa i Czôrlihsczégö znają. ŁUKÔSZ: Të jes möją lubötną pöstacją z lëteraturë. Ni ma placu na wątplëwótë, historio ö wiérnoscë i zdradzę. Abö jedna, abö drëgô strona. Në i te biôtczi ze złim. Nick nie je relatiwné, ni ma kompromisów, ni ma smutnëch historijków ö słabëch lëdzach jak w Twarze Smatka. Prosto, abó të jes z nama, abö procëm. Lëdze ni mają uwôżaniô dlô ti pöwiôstczi, bö öna sa jima w tëch nastawionëch na kömpromisë i kombinowanie głowach nie miescy, temu zrobilë so z tegö lëdową bójka o pozwach wsów. Ale cebie doch nie bëło w scenarniku. Oni tu robią jaczi drëdżi szpëtôkel? DUCH 3: Nié, prawie temu „oni" mie tu przësłelë, żebë jó cebie wëklarowôł, że z tą bezkömpromisowöscą to je kąsk jinaczi. ŁUKÔSZ: Jak jinaczi? Krëk, të to gôdôsz? Të, co swöja sostra blëzniôczka za zdrada wënëkôł? DUCH 3: Jo, tak to je w historie. To je jaczés taczé óglowé modło, że dlô tatczëznë muszi wszëtkö zrobić. Ale prówda to nie je bójka. Tu wszëtkö je relatiwné. Të môsz prówda, ale równoczasno lepi mdze, jak të nie mdzesz ö ni gôdôł. Jô wiém, że tam przë tim ögniu są taczé swinie, jaczé w móji bójce jô bë zaszlachtowôł bez öbzéraniô sa. Równoczasno të nie jes mną, a ten świat nie je brawadą. Muszisz z nima żëc, wzerac na nich, a do tegó wiész, ta wina, jaką oni mają-je odkupiono. Nie wiész, czë jich dzejanié je szczere, czë nié, ale dzejają skuteczno. I to je nôwôżniészé. ŁUKÔSZ: Nié. Jak jó uznóm, że óni ni mają winë za nasz nóród, za jazëk, tej to mdze znaczëło, że to, co óni zrobilë, to je normalne i że óglowó całó nasza sprawa to je taczé bëleco, że w kóżdi chwilë móżemë ód tegó odstąpić, bo ju róz w historie më tak zrobilë. Przerwanie pokoleniowego przekazu - to je taczi slogan, jaczim sa tłómaczi, że nie je tak dobrze, jak më bë chcelë, le nicht nie je za to ódpówiedzalny. DUCH 3: A jak nalézesz ödpówiedzalnégö, tej co zrobisz? Wezwiesz zwierzątka z lasu, jaczé pomogą ce jich zarznąc, tak jak mie pömöglë z wilka? ŁUKÔSZ: Nié, le më ni möżemë udawać, że zagłada najégó jazëka sa nie wëdarzëła! DUCH 3: Ale co të chcesz zrobić? ŁUKÔSZ: Të nie jes często taczi, jak jó cebie widzół. We wszëtczim co jó robił, jem mëslôł, że móm cebie pó swóji stronie. Że Krëk, Czeszków syn, je taką blizą co świecy i pókazywó jak sa to ógarinó. A të jes jak ti wszëtcë dzejarze, co so mają wëkalkulowóné, że do kuńca jich kadencje lepi nic nie robie, żebë so nie zaszkódzëc! DUCH 3: Ale pówiadój mie, jaką të mósz udba? Të sa chcesz krëwawö rozrechówac? Doch jich całé pokolenie dało dupë. A teró bez tegó pókólenió naju wnet ni ma. Tej co të chcesz zrobić? ŁUKÔSZ: Cos gwës musza zrobić, nie mda udówół, że sa nick nie stało 40 lat nazód! DUCH 3: Jó wiém, rozmieja, të chcesz dzejac wedle schematu z móji Bójczi. Të nie chcesz, żebë nóród miół jaczé cemné plamë, pętania, na jaczé ni ma ödpöwiescë i tematë, ó jaczich sa nie gódó, a kóżdi wié. Të chcesz czësti, buszny nóród, taczi, jaczi drist móże biótkówac ó swoje, bó kol sebie mó órnąg zrobione. Ale tak nie je. ŁUKÔSZ: Tak nie je, bö te przegrzeszoné elitë wszëtkö kalkulëją! A lëdze za tim i tak nie jidą, bö nicht nie chce sa w tak cos ładować. Lëdzóm je nót prostego wezwaniô do... DUCH 3: Do czego? Do biôtczi? ŁUKÔSZ: Jo, taczi metafóriczny biôtczi. DUCH 3: Ta diskusjó ni mô cwëku, bö të nie chcesz gadać co zrobić, żebë bëło lepi, le co zrobić, żebë cebie bëło dobrze. Terô badzë sztël i wëstëchôj, co jô móm cebie do rzekniacó. Hewö przëchôdô wôżny mómeńt w twöji historie. Jô jem leno dëcha, a möja historio nigdë sa nie wëdarzëła. Twöja pisze sa tu i terô. Jakô ona mdze? To zanôlégô öd cebie. Ale pamiatój, że të nie jes sóm i póukłôdanié tegö wszëtczégö, jak ju wszëtczé kôrtë mdą ödkrëté, to mdze żimkô robota. Muszisz sa dogadać. Wa nie jesta Karna Piestrzenia, le żëwima lëdzama. Tamto pokolenie pökôzało, że bez wëstrzélu, bez buńtu może oddać to, co dlô cebie je całim żëcym. Ale zastanowi sa - w twöjim pökölenim je lepi? Wa bë zrobią jinaczi? Krësztof tu je temu, żebë sa dowôrtnic, Sambór nie wié, co tu robi, tata mu kôzôł. Karolëna? To dzéwcza czësto nie wié, czego chce. I z nima wszëtczima muszisz wespółrobic, jak të ödkrëjesz to, jaczi öni są, tej wszëtkö przepadnie. Pamiatósz to? Pökazywô môdrq płôchta ŁUKÔSZ: Deka rzucono z könia przed goniącego cebie i sostra wilka. Midzë warna a nim płóch-ta sa zamieniła w jezoro, jaczé öd tego czasu sa nazéwô Dobré. Wilk nie dzyrżił sa wlezc do ti wödë. Wërazny gest öddzeleniô dobra öd zła, ödcacô sa öd wilka. DUCH 3: Dzysô niech ta płôchta nie pódzeli, le sparłaczi. I zakrëje to, co möże zniszczëc ten órnąg. Ödchôdô. ŁUKÔSZ: Barżi kiczowati rozmöwë jô so ni mógł wëöbrazëc. Bójka ö Żelôznym Wilku, phi. DUCH 3: (zeza binë): Twöje dzejanié téż może sa okazać kiczowate. \Nchôdô Szkolno z wietewkg parpacë i ustôwiô cos na placu. SZKOLNO: Co të tu sóm sedzysz? Pömöżë mie. Widzôł të szkólnégö Ksawra? Ön ju corôz mni mó móców. ŁUKÔSZ: Ee tam, zdrów ón je. SZKOLNO: Jo, le to są pewno östatné lata i ón pudze na emeritura. Może më bë mu jaczé óddzakówanié przërëchtowelë? Jô wiém, të ju do szköłë nie chödzysz, le cebie ón dobrze spóminô, të bë mógł téż w tim bëc. ŁUKÔSZ: To sa uzdrzi. SZKÓLNÔ: Taczich szkólnëch to ju nie dô. Z pöwöłanim. Jô pamiatóm, jô gö téż mögła słëchac i słëchac. ŁUKÔSZ: Was ón téż miôł uczoné? SZKÓLNÔ: Jo. ŁUKÔSZ: A jak ón traktowôł dzecë? SZKÓLNÔ: Jak köżdi, sëro, ale sprawiedlëwie. ŁUKÔSZ: Në i co wë pamiatôce? SZKÓLNÔ: Në, ón mógł stojec sztël za nama, jak më scygelë, më nawet nie zmerkelë, że ón tam stoji. I jednym raza dwuma rakama szlach w łep i bëło póku. Dzysó to bë zaró kurator na to wiózł! A nóbarżi ón bił za... le to są stôré dzeje. Nôwôżniészé, że ón dobrze nas miół nauczone. A tero jesz taczi aktiwny. ŁUKÔSZ: Në prawie, co mu sa stało, że ón je taczi aktiwny? SZKOLNO: Tero muszi nadrobić to, na co mu czasë nie pózwólëłë. Wiész, przódë bëło jinaczi. ŁUKÔSZ: A może tero to je jinaczi? SZKOLNO: Co të môsz na mëslë? ŁUKÔSZ: Że ta cała jegö dzejalnosc to je efekt koniunkturę, ón bë tegö nie robił, jakbë na to nie bëło módë. SZKOLNO: Nie wiém, nôwôżniészé, że robi. I fejn, że młodi téż robią. Dobra, jô mda reszta wöła. To mdze czas wëznanié grzechów robie. Wëchôdô. ŁUKÔSZ: Në jo, fejn, że robimë. Prôwda, muszi robie to, co w najim geszefce. Jeżlë to je w najim geszefce... Wchôdô Karolëna. AKT III KAROLËNA: Tu të jes. Co të robił tak długö sóm? ŁUKÔSZ: Jô rozmiszlôł. Môsz czasa taczé wrażenie, że wszëtcë ledze wkół, ale to wszëtcë, robią cos öd rzëcë stronë? Czësto na ödwrót. Jakbë sa dogôdelë midzë sobą, żebë nie robie tego tak, jak mają. KAROLËNA: To sa nazéwô pësznosc. Nie robią tak jak të, temu të zarô zakłôdôsz, że robią lëchö. ŁUKÔSZ: Jo, möże môsz prôwda. Möże temu ma ju nie jesma... Ale mie jidze ó to, że nama, naszemu pököleniému sa wbijô w głowa dogmatë, że je dobrze, że dłudżé lata bëła jakôs biôtka ö nasze prawa, o uznanie jazëka, szköłë, ustawë. I terô më to wszëtkö mómë i mómë bëc wdzaczny i wiesołi. A jô bë öddôł to wszëtkö, kóżdą lëterka w tëch zapisach za jedna rzecz - żebë më wszëtcë bëlë szczeri w tim, co robimë. KAROLËNA: A skądka to mëszlenié, że lëdze nie są szczeri? ŁUKÔSZ: Kö to je widzec! Jakbë bëlë szczeri, tej bë wiedno chcelë znac prôwda, wiedno chcelë tim żëc, a nié blós to deklarować. To je widzec, to je automaticzné. Le möże jô jem za baro romanticzny, za baro chcą żëc w świece dze stojimë jak we falandze w obronie tegö, w co wierzimë. A timczasa jesmë barżi óperacjowim karna, jaczé realizëje konkretne misje, po czim wrôcô do bazë. Blós jô tegö strzëmac ni möga, wzérac sa na nich ni móga. KAROLËNA: Łukôsz, jô sa o cebie jisca. ŁUKÔSZ: Jak të z Krësztofa spała, tej të sa téż ó mie jiscëła?! KAROLËNA: Ma ju to wëklarowa. ŁUKÔSZ: Nick jesma nie wëklarowa. Të le rzekła, jaczi jô béł złi, jak baro niedopasowóny i że të so nie wëöbrôżała... Ale z ti nocë të sa mie nie wëspówiôdała. KAROLËNA: Wiém, bö... jô nie chcała ó tim gadać, jć> prosto ni mogła z tobą... ŁUKÔSZ: To jô wiém. KAROLËNA: Ale mie je przikro, że to tak weszło. Przeproszona. ŁUKÔSZ: Në dobrze. I to mie sygnie. Wëbôcziwóm cebie. Móm nódzeja, że nie bolało. KAROLËNA: Tej sprawa je rozrzeszonô? Łukaszu, tej może z tą sprawą, jakô cebie terô tak maczi, téż tak zrobi? ŁUKÔSZ: Jô bë tak zrobił, le oni téż muszą ö tim rzec. Oni nic nie wëklarowelë. Żëjemë w za-wieszenim - to równoczasno je dlô nich wôżné i nie je. Nóprzód niech rzeką, a tedë mdze plac na wëbôczenié. KAROLËNA: Të dobrze wiesz, że to sa nie stónie. I co, bądzesz jich böjkötowôł całé żëcé? To mdze le pösobnô krziwda zrobiono tatczëznie - miast jic do przodku, mdzesz to rozpamiatiwôł. ŁUKÔSZ: Jô sa chcą z tim rozrechówac prawie temu, żebë... Ale môsz prôwda. Jô sóm tego nie dóm radë. A pömöcë znikądka ni móm. Möże tak mdze nôlepi, dac so z tim póku. Wbiegają Szkolno i Stare. SZKOLNO: Dôjta póku ze zôbawą. Na to jesz przińdze czas. Terô wëbaczëc grzéchë so trzeba. Dôwô wietewka parpacë Ksawrowi. Ksawrze, obejmij urząd sadzégó. STARĆ: Nadeszła gödzëna biôtków złégö i dobrégö. Stabszi badze muszół ustąpić placu mócniészému. Ale chto z nich mdze möcniészi, to od nas zanôleżi. Czej më mdzemë wszëtcë sprawiedlëwi i zgódny, dobro zwëcażi. Badzemë më w zwadach i pokłócony, złé weznie góra. Wëbierôjta, co warna je milsze. Przed warna postanowienie. WSZËTCË: Më chcemë zgödë! SAMBOR: Tu je Karolëna, óna chce cos rzec. KAROLËNA: Wa mie znajeta. Jô lëchö gôdała o Ksawrze, przez co w szkole sa z niego wëszczérzelë, że je stôri. Wëbôczce mie. STARĆ: Wëbôcziwóm. Ale po lekcjach të óstóniesz. Wszëtcë sa śmieją. SZKOLNO: Jesz chtos chce wëznac swöje winë? SAMBOR: Jô chcą sa przëznac, że ten autoł, co Krësztof nim parköwôł niedalek möjégö płotu, to jô mu z ópönów lëft spuscył. STARĆ: Krësztof je szkódowóny, niech ón sądzy! KRËSZTOF: Jô cebie sądzą i dôwóm sztrófa, że przez rok to të mdzesz prowadzył autoł, jak mdzemë jachelë na jimprezë. A do tego kasta piwa. Wëbôcziwóm. STARĆ: A może chtos chce ó cos jinégö óskarżëc? Wié chto ö jaczich zwadach i winach? Łukôsz? Łukôsz wëchôdô i długo nick nie gôdô. SZKOLNO: Dójta mu tekst, ön mô zabôczoné. Chto mó tekst? STARĆ: Czó, ón so póradzy, to béł mój nólepszi uczniók na kaszëbsczim. Szpörtowno cygnie gö za ucho i to ostateczno przekönywô Łukasza do dzejaniô. ŁUKÔSZ: Jô chcą óskarżëc... KRËSZTOF: Jó pomogą. Ön chce óskarżëc sąsada za to, że... ŁUKÔSZ: Nie wpieprzój sa w moje sprawë. Jó óskarżiwóm Ksawra Ptócha! Ten szkolny historie, pölsczégö i kaszëbsczégö za kömunë bił dzecë za gôdanié w najim jazëku. Móm słëchóné relacje z pierszi raczi. Jegó uczniacë pamiatają krew na rakach, nadriwóné uszë i óbrôżanié jich. Jeden z nich miôł bëc zabróny swójim starszim za to, że oni z nim po kaszëbsku gôdelë. Ale jó óskarżiwóm całé to wasze przegrzeszoné pokolenie. Wa wszëtcë! STARĆ: Srelo, za kömunë cebie na świece nie bëło. ŁUKÔSZ: Ale wa za kömunë pókóza, co dló was znaczi jazëk, ten o jaczim wa tak snóżo tero gódóta. Óskarżiwóm starszich, jaczi dló dobra dzecy pöprôwielë szlachë pó szkólnëch. Mie nie óbchódzy, jaczé to bëłë czasë, wa pökôzała, że nie zasłëgiwôta na bëcé tim, kim jesta. Wa splëgawiła ten jazëk, bez strzélaniô, bez sztrejkówanió wa doprowadzëła do jegó upódku. To, że nas je dzysó tak mało, to je wasza wina i ni môta żódnëch argumeńtów na swója obrona. Jó ni móga na was zdrzec, ani słowa wëklarowaniô jem nie uczuł. SZKOLNO: Łukósz, uspokój sa! Dzysó ju są jiné czasë. Ni możesz të ó tim zabëc? ŁUKÔSZ: Nié, zabôczëc jó ni móga. A wëbôczëc chcą, le to wa muszita z nama sadnąc i pógadac, bó wa móta nasze pokolenie za nic, jeżlë wa mëslita, że z nama ni muszi ó tim gadać. To co sa stało póradzesąt lat nazód, to je smutny fenomen. Nicht sa nie bił z milicją, nicht sa nie burził, wszëtcë grzeczno ódrzucëlë swója spódkówizna. Jak karno ówców. Jó sa tim brzëdza. Öbskarżiwóm wasze pokolenie, ale móga wëbaczëc, jeżlë blós wa mdzeta tegö chca. Ale przez te lata jô widza, że wa nie chceta, że wasza miłota nie je szczero, że më ni mómë żódnëch wzorów. Stôwóm tuwö nié blós w miono möjégö pököleniô, ale całi naszi uszłotë. Jô nie pózwóla, żebë nasza historio bëła przez cëzëch pisónô. Jô nigdë nie zrozmieja waszégö zachöwaniô i historio - ta prôwdzëwô - nigdë tegö nie ódpuscy. Nicht nie chce ö tim gadać, ale lëdze czëją, że cos tu nie graje. Że nasze żëcé nie je ful przez to, co sa wëdarzëło tedë, czedë historia piselë wa. SZKOLNO: Pamiatôsz, co stare gódół. Trzeba sa pojednać. Abó na pojednanie, abó na wëklacé. ŁUKÔSZ: Tej niech sa przëznô, żebë sa szło szczerze pojednać. SZKOLNO: Abó na pojednanie, abó na wëklacé. Wszëtcë ötocziwają Łukasza i gôdają: „abö na pojednanie, abô na wëklace". ŁUKÔSZ: Tej biójta na wëklacé! STARĆ: Pójta do ógnia. Kógós wina równak wëklucziwô z udzélu w sobótce. Wszëtcë wëchôdają z wińca, östôwô le Łukôsz. Pö sztóce wchôdô Krësztof KRËSZTOF: Co to, kurwa, bëło? ŁUKÔSZ: To, co ju dôwno miało bëc rzekłé dlô dobra nas wszëtczich. KRËSZTOF: Łukôsz, të wiész, że ten człowiek mô swoje lata. I robi baro wiele dlô najégö jazëka. Të pó prôwdze mógł dac póku. Wiész, jak ón sa terô czëje? ŁUKÔSZ: A kógós na tim świece óbchódzy, jak jô sa czëja? Jak sa czëją taczi, co ód zôczątku mają wëdzarté swója dësza i ni mają prawa dowiedzec sa, jak do tegó doszło? Jak sa czëje chtos, komu ödmôwiô sa prawa do wëklarowaniô, co tu je lóz? KRËSZTOF: Ale to są minione czasë. Më nic nie zrobimë, muszimë dzejac dali. Zresztą wiész... ni możesz jaż tak pówóżno tegó traktować. To je dobrze miec jakąś tam swiąda tegó, skądka sa je, le wiész... najégö jazëka i tak nic nie uretó. Zresztą, czego nie zrobiła komuna, to bë zrobiła i tak globalizacjo. Tegó nicht nie zmieni. Wez sa z tim pógödzë. ŁUKÔSZ: Spierdalój. Spierdalój! Szarpią sa. Wchôdô Karolëna i jich rozdzeliwô, kôże Krësztoföwi wińc. KAROLËNA: Witôj, dzyrsczi Krëku. ŁUKÔSZ: Ö, pamiatôsz möja lubótną lëteratura. Krëk miôł do zabicô Wilka, jô nie wiém, co móm zrobić. To je takô biôtka z nierozpöznónym wroga. I nôgle te wszëtczé mitë ó dzyrskóscë i herojiznie sa stówają nick niewórtnym balasta. KAROLËNA: Nié, më brëkujemë tëch wzorów, le ni möżemë jich brac za baro serio. ŁUKÔSZ: Tej może często nie bierzmë tegó serio? Tegó wszëtczégö. Tak jak naszi ojcowie nie bronilë serio naji möwë. KAROLËNA: Jô wiém, że të nie przestóniesz traktować tegó pówóżno. I jo jem ó to spokojno. Jo téż. Ale wiész, cebie pó prówdze nie mdze letko w tim świece, jaczi je ułożony jinaczi jak Bójka ô Że/ôznym Wilku. Co to je? ŁUKÔSZ: Płóchta. KAROLËNA: Ta, jaką Krëk cësnął, cobë óddzelëc sa ód Wilka i tak powstało jezoro. Pamiatóm - jak të to gódósz - płôchta, jakô wërazno óddzeliwó dobré ód złégö. ŁUKÔSZ: A wedle niejednëch zakriwô to, co może za baro namiészac. Zakriwô sa piôchtg. Pö sztërku pôd płôchta wchôdô téż Karolëna. Uköchiwają sa. Z tëłu czëc, jak zapöwiôdajk gôdô ô pölsczi tradicje sobótczi, regionalnym karnie, co wëstawito widza- wiszcze i że zagraje dzysô Toledo. KUŃC Małgorzata Wątor Wiérztë Poganie pogańsko wiara je jakno botanika bö wej chto möże ö drzewo dbać Nen ö nômiészé Lëstë badze mieć staranie. Chto Swiatewita reno budzył Ë nacył gö swöją przëjaznią To görzi nigLejinégö bóżka wołać. Trëglaw to Bóg zôchödny Jakno Krëbanë zwiôlżony Leżący nad rzéką Ödrą. Gerowit familijny, Jegö ödżin słëchô Ë domöwé gospodarstwo. Pörenut mieszko tam dze piorën czë grzëmöt möże strzébrzëc sa jak öczë bazyliszka. Ö tim leno le umarłi möże gadać. Czôrny Bóg béł ód wöjnë Wëkuti ze żelazła abö strzébra. Belbóg to béł taczi aniółk co Nôwicy miłotë nasôł Tak ö tëch Bögach möga gadać Tej-sej tcëc jak na jawie snija. Jô jem Twöja tczëceLka biéj do diôchła, biéj Möga sa kapac Na ti gLejsze Dzecë mögą nodżi möczëc Na drëdżi jakno rëbë płëwac wëjarnowac rëbë ze żaka a na trzecy przënata rëbizna mô wieseLé dze ni möżna przëpłënąc ökrata Ë jô jelénica mörskô Zdrzë le, jaczé móm sydła! Gnôtë w sécë zabiéróm Takô to möja skłonnosc do pöpôdaniô w smutk Karolëna Weber Wiérztë GARDINA Czôrnô dôka wseczëców Legła na kamöwi mech Dërżi chLëchô wzérô Szmërgô östatnyma kroplama Nëkającë mödri kracëszk Roztôpiô sa w strzébrzny trôwie Östôwającë strëpiałé gardinë Ötemkłé MOKLEZNA Zaplątóny w zachlastnica Zbladłą öd czerzwiony möklëznë Rozdzarti na mëlión dzélów Môłczi ötemkłima lëpama Wżerające bez sëché pöwieczi W jedurny pLac na widniku Krëwi a widu Ödj. Maksim Shebeko - Fotolia M