CENA 5,00 zł (w tym 5% VAT) NR 3 (507) marzec 2017 ROK JÓZEFA CHEŁMOWSKIEGO www.miesiecznikpomerania.pl MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ROK ZAŁOŻENIA 1963 numerze 977023890490603 97. ROCZËZNA ZDËNKU PÖLSCZIZ MÔRZA Puck, 10 gromicznika 2017 r. POMERANIA Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz Samorządu Województwa Pomorskiego Ministerstwo f| Spraw Wewnętrznych S' i Administracji WOJEWODZTWO POMORSKIE W NUMERZE: 3 Biznes z dëcha Debata Radia Gdańsk i cządnika „Pomerania" z göscama: Andrzeja Buslera, Editą Jankówską--Germek i Andżeliką Szulfer 7 Dzień Jedności Kaszubów 2017 Z wójtem Gminy Chmielno Jerzym Grzegorzewskim rozmawia! Sławomir Lewandowski 8 Uroczësto, artisticzno i ze szmaką (Skrë Ôrmuzdowé 2016) Dark Majköwsczi 10 Gdińskó fabrika cëdów Tatiana Slowi 12 Muzeum pamięci Sławomir Lewandowski 14 Kaszubszczyzna w rozgłośniach radiowych i w telewizji (ode. 1) Adam Łuczyński 17 Działo się w marcu 18 Mómë sa czegö böjëc? DM 19 III Kongres Kaszubski Łukasz Grzędzicki 20 Köhélet spiéwie pö kaszëbsku (Verba Sacra 2017) 52 sj 21 Wszëtczé rzeczë dô sa zlëszëc Z Jacka Puchalsczim, realizatora zwaku w Radio Gduńsk, gôdôł Tómk Fópka 24 Powrót do domu... Gerhard Jeske, tłum. Magdalena Darska-Łogin 27 Listy 28 Gawędy o ludziach i książkach. „Grabić zagrabione" Stanisław Salmonowicz 30 Pômachtóny żëwöt Bruna Richerta wedle aktów z archiwum INP (dzél 11) Słôwk Förmella 32 Literatura. Ojcowizna (część 1) Piotr Schmandt NAJÔ UCZBA. Edukacyjny dodôwk nr 3(105) 35 Gdańsk mniej znany. Nowa odsłona Sali BHP Marta Szagżdowicz 36 Berlińczyk z Brus Kazimierz Jaruszewski 38 Pomorzanie ë pômôrsczi jazëk w Brazylëji Vladislav Knoll 42 Kol ujeczka Bernata Sëchtë Stanisłôw Janka 44 Pamiętne dni. Niezapomniane chwile Józef Ceynowa 48 Z Kociewia. Ratując nadzieję... Maria Pająkowska-Kensik 49 Le jedna takô Łukósz Zołtkówsczi 50 Zrozumieć Mazury. Apostoł Waldemar Mierzwa Z południa. Pierwszy żeglarz Kazimierz Ostrowski 53 Z pôłnia. Pierszi żeglôrz Kazmiérz Ôstrowsczi, tłom. Danuta Pioch 54 Lektury _ 60 Zachë. Krëjamné céchë RD 61 Sport. Skoki na Kaszubach Mateusz J. Schmidt 62 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Sąsadze Tómk Fópka 68 Z butna. Pëlckôwsczi közéł Rómk Drzéżdżónk POMERANIA STRËMIANNIK 2017 Od Redaktora PRENUMERATA Pomerania; z dostawty do doMM/! ° Koszt prenumeraty rocznej krajowej z bezpłatną dostawą do domu: 55 zł. W przypadku prenumeraty zagranicznej: 150 zł. Podane ceny są cenami brutto i uwzględniają 5% VAT. Aby zamówić roczną prenumeratę, należy: • dokonać wpłaty na konto: PKO BP S.A. 2810201811 0000 0302 0129 35 13, ZG ZKP, ul. Straganiarska 20-23, 80-837 Gdańsk, podając imię i nazwisko (lub nazwę jednostki zamawiającej) oraz dokładny adres • zamówić w Biurze ZG ZKP, tel. 58 301 90 16, 58 301 27 31, e-mail: red.pomerania@wp.pl Prenumerata realizowana przez RUCH S.A: zamówienia na prenumeratę (...) można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com. pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl lub kontaktując się z Infolinią Prenumeraty pod numerem: 22 693 70 00 - czynna w dni robocze w godzinach 7-17. Koszt połączenia wg taryfy operatora. Zamawiający roczną prenumeratę obejmującą co najmniej 6 miesięcy 2017 roku otrzymają jedną książkę do wyboru. Lista pozycji do wyboru jest dostępna na stronie www.miesiecznikpomerania.pl/kontakt/pre-numerata Siedem Skier Ormuzdowych trafiło w lutym do kolejnych wyjątkowych osób z Pomorza. Tę nagrodę od 1985 roku przyznaje Kolegium Redakcyjne i zespól redakcyjny „Pomeranii" m.in. za szerzenie wartości zasługujących na publiczne uznanie, za pasje twórcze i propagowanie kultury kaszubskiej i pomorskiej. Laureatom raz jeszcze serdecznie gratulujemy. Relację z uroczystości, podczas której wręczaliśmy wyróżnionym pamiątkowe dyplomy i rzeźby, publikujemy na stronach 8—9. W marcu wszystkie kaszubskie drogi prowadzą do Chmielna, a to za sprawą Dnia Jedności Kaszubów, gospodarzem bowiem „centralnych" obchodów tego święta jest w tym roku właśnie gmina Chmielno. O przygotowaniach i oczekiwaniach związanych z tym szczególnym Dniem rozmawiamy z wójtem Jerzym Grzegorzewskim. Marzec to również kolejna rocznica wyzwalania pomorskich miast u schyłku II wojny światowej. Rozbicie wojsk niemieckich na Pomorzu wiązało się jednak z dramatem łudności cywilnej i całkowitym łub częściowym zniszczeniem pomorskich miast i miasteczek. O wydarzeniach z tego okresu napisał dła „Pomeranii" Gerhard Jeske, jego opowieść można przeczytać na stronach 24—26. Koniecznie trzeba zobaczyć wystawę przygotowaną przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, która także opowiada o ponurych czasach wojny i jednocześnie daje nam wszystkim wiełe do myślenia, niezależnie od narodowości. Więcej o Muzeum na stronach 12—13. Sławomir Lewandowski POMERANIA MIESIĘCZNIK SPOŁECZNO-KULTURALNY ADRES REDAKCJI 80-837 Gdańsk ul. Straganiarska 20-23 tel. 58 301 9016, 58 301 27 31 e-mail: red.pomerania@wp.pl REDAKTOR NACZELNY Sławomir Lewandowski ZESPÓŁ REDAKCYJNY Bogumiła Cirocka Dariusz Majkowski Marika Jocz (Najô liczba) Ka Leszczyńska (redaktorka techniczna) KOLEGIUM REDAKCYJNE Piotr Dziekanowski (przewodniczący kolegium) Andrzej Busler Roman Drzeżdżon Aleksander Gosk Ewa Górska Stanisław Jankę Wiktor Pepliński Danuta Pioch Edmund Szczesiak Bogdan Wiśniewski TŁUMACZENIA NA JĘZYK KASZUBSKI Danuta Pioch ZDJĘCIE NA OKŁADCE Skry Ormuzdowe za 2016 r. Fot. Sławomir Lewandowski WYDAWCA Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego 80-837 Gdańsk, ul. Straganiarska 20-23 DRUK Bernardinum, ul. bpa Dominika 11, 83-130 Pelplin Nakład 1200 egz. Redakcja zastrzega sobie prawo skracania i redagowania artykułów oraz zmiany tytułów. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń i reklam. BIZNES Z DECHA W tim miesącu do studia Radia Gdańsk jesmë rôczëlë przedstôwców môłëch firmów, jaczé próbują utrzëmac sa i rozwijać dzaka przedôwaniu wërobiznów sparłaczonëch z kaszëbsczim jazëka i kulturą. Öd lewi: A. Busler, E. Janköwskô-Germek, A. Szulfer. Ödj. DM Radio Gdańsk: Dzysô chcemë pogadać ö tim, jak zrobić biznes, wëzwëskiwającë kaszëbizna. „Pomerania": Badzemë téż kôrbic ö jiwrach najich pödjimiznów, ö tim, co jima zôwôdzô w rozwiju. RG: Naji gösce to Andrzej Busler z firmë CZËC, Edita Janköwskô-Germek - pôdjimizna Tatumi i Andżelika Szulfer z Farwë. „P": Chcemë zacząc ôd zôwadów. Andrzéj, jaczé trzë sprawë są nôwikszim jiwra dlô kögös, chto zajimô sa hańdlowanim kaszëbsczima ksążkama i pamiątkama? Andrzéj Busler: Pitanié je dosc dradżé... Pö pier-szé, z möjich öbzérków wëchôdô, że w skalë Kaszëb, Pömörzô mómë straconé wiôldżé miasta, jak Gduńsk czë Sopöt. Sygnie przeńc öb lato pö Dłudżim Tôrgu abö pö jinëch gduńsczich molach. Uzdrzimë, że są tam przedôwóné łowicczé pamiątczi. Swiąda mieszkańców wióldżich gardów je baro môłô. Öd turistów tego nie wëmôgóm, bo oni przejeżdżają na Pômórzé, chcą kupie cos regionalnego, a że wicy mają we Gduń-sku pamiątków kurpiowsczich abó łowicczich, to je kupiwają, ale naji mieszkańce möglëbë pômëslec ö promôwanim swóji kulturë. Pô drëdżé, wedle mie za mało mómë wspiarcô ze stronë samorządów dló môłégó biznesu, a to prawie on colemało zajimô sa kaszëbizną. Są ju taczé gminë, chtërne to widzą, ale w wikszich miastach tego do częsta ni ma. I trzecó sprawa, jaką wórt bë bëło dzys pódczorch-nąc, to łómanié autorsczich praw. Ten problem je corôz wôżniészi. W przëtrófku taczi firmë jak moja to jesz nie je tak lëchö, bo w ji miono zajimô sa tim prawno kancelario, ale wiém, że w przëpôdku lëdo-wëch utwórców, jaczi z nama wespółrobią, je to czasto wióldżi jiwer, bó jich modła są bezprawno köpiowóné. RG: Badzemë gadać dzysó wicy ö tëch jiwrach, ale nôprzód jesz jedno pitanié. Dlôcze më na Kaszëbach wcyg mómë jiwer z robienim dëtka na naji kulturze? Rozmieją to robie bëlno Górale, móm czëté, że jesz lepi dówają so z tim rada chöcle Frizowie, a më co? Edita Janköwskô-Germek: Pö prôwdze nie rozmie-jemë tego tak wëzwëskac jak oni. Zdrza na to jak człowiek, chtëren mieszko ód wiele lat na Kaszëbach i jem sa nauczëła gadać pó kaszëbsku, ale równak jem z butna. I widza, że przede wszëtczim kaszëbsczi STRËMiANNIK 2017 / POMERANIA / 3 GÖSPÖDARZËNK n i m Kaszëbiaczczi wastny Editë. Ödj. ze zbiérów EJG jazëk je baro mało wëzwëskiwóny w regionie. Wedle mie muszółbë ön bëc wszadze - w restauracjach, na ulëcach w miastach. Möże Kaszëbi nie wiedzą, jak to zrobić? Może je na to za mało dëtków? „P": Ti, co zaczinelë kaszëbsczé geszeftë w 90. latach, czasa wspominają, że na zôczątku wiele lëdzy jima gó-dało, że ni może robie pieńdzy na kaszëbiznie, bö to sprawa serca, a zarôbianié na ni to sromóta. „Kaszëb-sczé sprawë je musz robie spölëznowô, pô gôdzënach robötë" - czëjesz, Andżeliko, taczé głosë czë ju dzys nicht tak na to nie zdrzi? Andżelika Szulfer: Jo, jesz czasa tak je. Kaszëbsczi w biznesu wcyg nie je czim zwëczajnym i trzeba miec wiele möcë, energie, żebë kaszëbsczé produktë wëpromôwac. Czasa je to lëchô ôdbiéróné, ale je wi-dzec, że pömalë sa to zmieniwô. Ni można sa poddać. Jô to robią téż z miłotë do Kaszëb i chcą, żebë Kaszëbë bëłë rozpöznôwalnym znaka w Pölsce i nié leno. AB: Czë je wstëda zarôbiac na kaszëbiznie? Czedës tak bëło, ale to mëslenié sa zmieniwô. Widza téż jinszi problem. W slédnëch latach powstało wiele môłëch firmów, tpzw. start-upów, jaczé körzistałë z roz-majitëch dofinancowaniów. I wedle mie te dofinanco-wania zrobiłë baro wiele lëchégö na rënku. Taczé firmë jak CZËC abô Farwa môcno to czëją. 90% start-upów, ö jaczich jem wspöminôł, a möże i wicy, ju dzysô ni ma. Öne czasto wchödzëłë na krótczi czas, na rok abó dwa, zrobiłë wiele lëchégö na rënku i sa skuńczełe. Można pomagać, ale trzeba to robie umiejatno. Czasa miôł jem wrażenie, że młodi kaszëbsczi pôdjimcowie dostôwelë marchiew, a nié wądka. I mëszla, że prawie dlôte wikszoscë tëch firmów ju ni ma. Wrôcającë do twöjégö pitaniô. Dlô mie je to óso-blëwie cażczé, bô nigle jem sa wzął za kaszëbsczi biz- nes, béł jem wiele lat kaszëbsczim dzejôrza. Zdôwô mie sa równak, że pokolenie sztërdzescë-, trzëdze-scë- i dwadzescelatków ju zaczinô jinaczi na to zdrzec. Wedle mie je czims bëlnym, czej jaczés grëpë w roz-majitëch regionach rozmieją robie na swój i kulturze téż biznes. Równak bëm so żëcził, żebë w tim wszët-czim béł trzimóny wësoczi niw. Möżemë jic w chiń-szczëzna - są firmë, co jidą tą drogą - ale dlô lëdzy, jaczi żëją kaszëbsczima wôrtnotama i ód dzecnëch lat czëją ten region, to nie je dobro udba. Chcemë zaróbiac, ale téż trzëmac dobrą niwizna. RG: Mómë równak swiąda, że za lepszą niwizną muszi jic wëższi priz... AS: To pro wda. Jeżlë mó bëc dobrô jakósc, bëlné wëkónanié, a przë tim uchowanie tradicji, to muszi to kósztac. Mëszla, że lëdze, chtërny szukają taczich rzeczi, wiedzą, jak drago je sa robi i są w sztadze za-płacëc wikszé dëtczi. Rakódzeło i w Polsce, i na świece kósztó dosc wiele, a jeżlë to dodówkówó je cos najégö, to kösztë ni miałëbë miec jaż taczégó znaczenió. EJG: Zdówó mie sa, że to sa wszëtkó zmieniwó, je coróz lepi. Nie rzeka, że dobrze je robie kaszëbsczi biznes i wszëtcë ród wëdówają pieńdze na kaszëbsczé rzeczë, bo niejednym przëchödzy to cażkó... RG: A ösoblëwie Kaszëbóm. EJG. To czasto prôwda, chöc nié wiedno. Czasa czëja téż, że Kaszëbóm nie widzy sa za baro, że chtos z butna robi biznes na kaszëbiznie. „P": Taczi jesmë. Sami nie chcemë, a jinëch nie puscymë. EJG: Cos w tim je. Chcą jesz rzeknąc ó czim jinym. Wedle mie, żebë kaszëbizna sa rozwijała, to muszimë dzejac na nowi ôrt. Wiém, że to, co je tradicjowé, mó wiólgą wórtnota, ale żebë to bëło atrakcyjne dlô lë-dzy, muszi bëc to robione na nowi ôrt. I mëszla tu ó kaszëbsczim jazëku, tuńcu, ö ksążkach... Ö wszëtczim. AS: Jinaczi nie przekónómë młodëch. Jeżlë chcemë jima pokazać, że Kaszëbë są wórtné i sparłaczëc jich z regiona, to muszimë jic w nowóczasnosc. „P": A jak to je z ódbiércama wajich dokazów? Barżi ród kupiwają je lëdze starszi, namikłi kaszëbizną ód wiele lat, czë równak młodi? EJG: I taczi, i taczi. Wiele razy je tak, że kupiwają starszi lëdze dlô swój ich dzecy i iiczą je, że kaszëbizna je wóżnó. RG: Chcemë wrócëc do autorsczich praw, ó jaczich na zôczątku naji kôrbiónczi gôdôł Andrzej. Jes rzekł, 4 POMERANIA/MARZEC 2017 GÖSPÖDARZËNK że wespółrobisz z prawną kancelarią. Jak to wëzdrzi w praktice? AB: Na szczescé w całi Polsce je widzec mocną zmiana w przërównanim do te, co belo jesz 10 czë 5 lat temu. Ju wiele lëdzy mô swiąda, że fónksnérëje tak cos, jak autorsczé prawa. Ösoblëwie je tak w öbrëmienim muzyczi. Ju równak w przëtrôfku lëdowëch utwór-ców, jak np. wësziwôrków lëdze czasto mëszlą, że jich modła je to dokôz, chtëren ni mô swôjégô miéwcë. A tak nie je. Kompilacje kaszëbsczégö wësziwu, żelë chtos usadzy swój projekt, są chronione prawa jistno jak jinszé dokaże. Co jinégö składowe dzéle wësziwu - öne nie są öbjimniaté prawa autorsczim, ale jeżlë mómë projekt z czile elementów, chtos nad nim robił czasa pôra dni, nacéchówôł gó, to ju je autorsczi projekt. Jô ni móm nick procëm, jak te modła są köpiowóné przez szkółë, jaczé órganizëją np. Kaszëbsczi Dzeń. Czasa sa usmiéwóm, czej widza, że dostôł jem róczba na taczé wëdarzenié, a tam są naje modła. To nie je równak problem, bo ni mómë tu do uczinku z komercyjnym wëzwëskanim. Jeżlë kôrzistô z tegö firma, jakô zarôbiô na tim dëtczi, to wedle mie sprawa nie je czëstô i musz je robie z tim pórządk. „P": Co môsz na mëslë? Widzysz, że chtos wëzwëskôł twoje modło i co robisz? AB: Na zôczątku jem próbôwôł z taczima firmama gadać, ale nie wiedno to dôwało jaczi skutk. Pismo z prawny kancelarii mô równak wiele wikszą móc jak naje kôrbiónczi z pódjimcama, chtërny nie widzą nick złégô w kórzistanim z najich modłów. „P": Taczich firmów je wiele? AB: Colemało wikszosc na zóczątku je dbë, że nick sa nie stało. Po gódce abó pierszich mailach 80-90% zmieniwó swój pózdrzatk, ale są i taczi, co do kuń-ca óstôwają przë swój im i jesz przekonywają, że na taczi ôrt robią nama promocja. Wnenczas pômôgô kancelario. Görzi wëzdrzi to w przëtrôfku lëdowëch utwórców. Czasto są to lëdze, co ni mają zaregistro-wónégö gospodarczego dzejaniô, Stowôra Lëdowëch Utwórców téż nie bédëje jima w ti sprawie pomoce. W jinëch dzélach Pölsczi jem dozdrzół, że taczé sto-wórë swójim nôleżnikóm pömôgają téż w tego ôrtu sytuacjach. I dobrze, bö to taczé same dokaże rakó-dzeła jak wszëtczé jiné. Kaszëbsczé trampczi RG: Edita w swój i rob oce wëzwëskiwô dzéle kaszëb-sczégó wësziwu. Dôwôsz bôczenié na sprawa autor-sczich praw? EJG: Jô kórzistóm leno z pójedincznëch elementów -kwiatów abó jinëch, nié z kómpilacjów. AS: Jô téż wëzwëskiwóm tradicyjné elementë i je przesztôłcóm na swoje. Móm stara parłaczëc tradicja z nowóczasnoscą. Jistno jak Andrzej jem sa ju potkała z kópiowanim mójich udbów i sa starom na to ópa-sowac. „P": Próbujesz sa dogadëwac czë téż óddôwósz to prawnikom? AS: Donądka kuńczi sa na dogódanim i ni mu-szała jem jic dali. „P": Chcemë ju ódeńc ód tëch zówadów w robienim geszeftów i pogadać ó tim, jak sa rozwijają waji pödjimiznë. Andrzeju, jak to wëzdrzi kol ce? Czasto mëslisz, że równak lepi bë bëło robie pieniądze w jiny branże? AB: CZËC dzejó ód 11 lat, baro móckó w kaszëbiznie ód 7 lat. Móm tej ju përzna doswiôdczeniô. Gwës mógłbëm zajimac sa czim jinym, z wësztółcenió jem inżiniérą chemika, ale kaszëbizna to dlô mie nié leno robota. Kóchóm to robie, dló mie - i mëszla, że téż dló Editë i Andżeliczi - je to pasjo. RG: Andżeliko, czej të bë mia jesz rôz wëbrac, bës poszła tą samą Stegną, jaką jidzesz? AS: Jo, tą samą. To mie dôwô wiólgą satisfakcja, wiôlgą redota. Móm w se miłota do regionu, to je mól, w jaczim jo sa wëchówała, kol mie doma wszadze wkół bëłë kaszëbsczé mótiwë, tej je to ze mną ob całé żëcé. RG: Edita to ösoblëwi przëtrófk, bo nie je Kaszëbką... EJG: Nie jem, ale baro lubią Kaszëbë. Ödkąd tu mieszkom, ód piatnósce lat, mie sa tu widzy, nauczëła jem sa jazëka. Ale nóbarżi widzy mie sa robota z dze-cama. Jem przede wszëtczim szkolną i cesza sa, czej dzótczi interesëją sa kaszëbsczima sprawama. AB: Gôdómë ö rozmajitëch zôwadach, ó najich żëcz-bach, ale czej sa przëzéróm temu, jak sa to zmieniwało w slédnëch latach, to widza wióldżi pókrok. Jak wiele sa zmieniło na lepszé, jeżlë jidze ô rënk pamiątko w, rakódzeła, ó kaszëbsczé ksążczi! Przez óstatné 10 lat jesmë przeszłe wiele dali i stojizna je dzys wiele lepszo STRËMIANNIK2017 / POMERANIA / 5 GÖSPÖDARZËNK Farwa przedôwô swôje wërobiznë przédno w internece jak wnenczas. Pamiatóm, jak na pierszich zjazdach Kaszëbów jem ni mógł nalezc niżódny kaszëbsczi pa-miątczi zrobiony na nowóczasny ôrt. Czedë kureszce udało mie sa nalezc jaczis magnesk z grifa, to bëła wiôlgô redota. Dzys je czësto jinaczi. Nić do pórów-naniô! EJG: Jô téż widza ta zmiana. Je jinaczi. Piatnósce lat temu, czedë jem tu przecygnała, nie bëło nick. Terô ten biznes z kaszëbsczima ksążkama, pamiątkama jakoś sa krący. RG: A co badze za póstapnć 15 lat? EJG: Jesz lepi! Jak Górale mogą robie biznes, to dlócze nié Kaszëbi? AB: Jô përzna öpaczno rzeka, że jak ten rënk sa za dobrze rozwinie, to nie badze placu dlô taczich fir-mów jak naje, familijnëch, môłëch, bö mdą to robie korporacje. To tak kąsk szpórtowno, ale pówôżno gó-dającë, lepi, żebë taczi biznes östôł w môłëch firmach, bö jinaczi stracymë cos wôżnégö. AS: Nie badze tedë ti dëszë, bö më wkłôdómë w ta robota sebie, swój czas i wseczëca. „P": Dzejóta wszëtcë tak pö prówdze na tim sarnim rënku. Môta sebie za konkurencja czë barżi zdrzita jak na partnerów do wespółrobötë, żebë póspólno ten rënk rozwijać? EJG: Wespółrobóta. AB: Wespółrobóta. Na przëmiôr z Andżeliką czasto wespółrobimë, ona przedówô produktë CZËC-a. Mie sa leno nie widzy, czej w kaszëbsczé témë wchodzą firmę z Łowicza abó Krakowa. A dlócze? Bó lëdze stądka nie zdrzą na to leno biznesowó, wikszó je szansa, że badą stôwielë téż na jakósc. „P": To wiera nie bëło czerowóné w strona Editë? AB: Nić. EJG: Jó wiedno o sobie gódóm, że jem Kaszëbką z wëbiéru. I tak sa czëj a. Jak Kaszëbka. Króm te jem człowieka z Pómórzó, bó pochodzą z Kwidzyna. I zgó-dzóm sa z tim, że w taczim dzejanim muszi bëc dëch. „P": Ale ókróm dëcha muszi bëc téż cało, jaczć chce jesc, muszi bëc óblokłć itd. Zdrza np. na Edita i mëszla, czë dodôwköwô robota w szkole to skutk miłotë do uczenió dzecy czë tego, że z Kaszëbiaczków drago wëżëc? EJG: Z moją firmą je dosc dobrze i zdówó mie sa, że jakbëm miała stara zajic sa leno tim dzejanim, to bëło-bë jesz lepi, ale jó sa czëj a przede wszëtczim szkolną i ta robota mie sa nóbarżi widzy. Chcą parłaczëc jedno z drëdżim. RG: A jak to je kol Andżeliczi? „P": Widzysz na swójim kónce, że je lepi jak czile lat temu? AS: Në, jidze lepi. Jó też prowadza warkównie w szkołach dló ustnëch, artisticznć, spartaczone z re-giona, z rakódzeła. To wiôldżé wspiareć. A w Farwie wcyg je musz wëmësliwac cos nowego, dobrze sa promować, ale zaczinającë ten biznes, jem wiedzała, co za tim pudze, i też to, że czej wicy czasu mda sa nim zajimac, bada miała wikszi brzód. „P": A jak wëzdrzi dzysó docćranić do klijentów? Corôz wóżnićszć je przedówanić w internece czë rów-nak tradicyjnć potkanie z drëdżim człowieka dówó wicy? AB: Wszëtkó je wóżné. Muszimë coróz mocni bëc widoczny w internece, ale bezpóstrzćdny kontakt mó dló naji wiôldżé znaczenie, bó dzaka temu póznôwómë czekawëch lëdzy. EJG: Dló mie przede wszëtczim potkania z lëdzama, bó oni nie chcą blós kupie, ale też sa czegoś dowie-dzec - jak to sa robi, czemu tu je taczć modło, dlócze to tak wëzdrzi, a nić jinaczi, pitają ó kaszëbizna. To je dobri órądz, żebë jima zaprezentować kaszëbsczi jazëk, ópówiedzec ó kulturze, tradicji, wësziwku itd. AS: Potkania z lëdzama wiedno są wóżnć, móm tradicyjny króm w Kóscérznie, ale u mie dominëje przedówanić przez internet. RG: Bóg zapłać za kórbiónka. 6 I POMERANIA MARZEC 2017 A „Pomerania": Co skłoniło pana do organizacji w Chmielnie Dnia Jedności Kaszubów? Wójt Gminy Chmielno Jerzy Grzegorzewski: Organizacja tej prestiżowej i cieszącej się tak dużą popularnością imprezy to dla nas szczególne wydarzenie. Tożsamość kaszubska jest w Chmielnie bardzo silna. Dzień Jedności Kaszubów stanowi okazję do zaprezentowania przez mieszkańców gminy przynależności do tej grupy etnicznej, czynnego udziału w wydarzeniach wiążących się z troską o dziedzictwo kulturowe i kształtowanie tożsamości kaszubskiej wśród mieszkańców gminy - także tych młodszych, którzy dopiero poznają swój region. Chmielno nazywane jest stolicą „Rodnej Mowy". Od blisko pół wieku w gminie organizuje się Wojewódzki Konkurs Recytatorski Literatury Kaszubskiej mający na celu poznawanie i popularyzację literatury kaszubskiej oraz języka kaszubskiego. Nie można także zapomnieć o odbywającym się od 15 lat w naszej miejscowości Festiwalu Tradycji Kaszubskich - Mistrzostwach Polski w Zażywaniu Tabaki. Ten szczególny dzień, upamiętniający ważną dla Kaszubów datę pierwszej pisemnej wzmianki o Kaszubach w bulli papieża Grzegorza IX, to okazja do promocji kaszubszczy-zny, podtrzymywania tradycji regionu oraz integracji Kaszubów. Chcemy jak najlepiej uczcić to tak istotne dla naszej tożsamości kaszubskiej święto. Zapraszamy wszystkich tych, którzy czują się Kaszubami, do odwiedzenia 19 marca Chmielna, by wspólnie celebrować to kaszubskie święto. Dodam, że w tym roku gościć będziemy także delegację zagraniczną oraz Górali i Łowiczan - przedstawicieli samorządów partnerskich Powiatu Kartuskiego, który wraz z nami jest współorganizatorem tegorocznej edycji. Jestem przekonany, że dzięki organizacji w Chmielnie Dnia Jedności Kaszubów, nasza gmina jeszcze bardziej będzie się kojarzyć z Kaszubami. Czy pod względem logistycznym jest to duże wyzwanie dla gminy? Oczywiście. Każda impreza o tak wielkim zasięgu jest wyzwaniem logistycznym dla organizatorów. Mamy doświadczenie w organizacji dużych imprez kulturalnych oraz sportowych zarówno o zasięgu lokalnym, jak i krajowym -w sezonie letnim w gminie Chmielno organizujemy m.in. *0* ■ Jerzy Grzegorzewski Festiwal Truskawek Kaszubskich, Chillout - koncert muzyki reggae, Triathlon czy też Ogólnopolskie zawody w Wyciskaniu Sztangi. Jesteśmy również współorganizatorami cyklu regat. W Chmielnie każdy znajdzie coś dla siebie. Wszystkie z dotychczas organizowanych przez nas imprez odbywały się w plenerze. Tym razem centrum wydarzeń będzie Zespół Szkół w Chmielnie wraz z przylegającą do niego dużą halą sportową. Co do zaoferowania będzie miało gościom w tym dniu Chmielno? Oprócz wydarzeń już na stałe związanych z Dniem Jedności Kaszubów, tzn. biciem rekordu Polski w jednoczesnej grze na akordeonach, turniejem gry w baśkę, wystawą akordeonów z kolekcji Pawła A. Nowaka, stoiskami kaszubskich twórców ludowych, mamy do zaoferowania przybyłym gościom m.in. występy artystyczne, maraton czytania kaszubskiej literatury „Czëtôj dzecóm po kaszëbsku", a także wystawę poświęconą Józefowi Chełmowskiemu. Centrum Promocji i Edukacji LGR Kaszuby również przygotowało atrakcje dla uczestników obchodów: będzie tam można wziąć udział w projekcji filmów poświęconych kaszubskim zwyczajom i obrzędom oraz w pokazach w sali interaktywnej. W tym dniu warto odwiedzić w Chmielnie Galerię Kaszubski Róg prezentującą bogatą kolekcję wyrobów rogarskich pana Rudolfa Kręckiego oraz Muzeum Ceramiki Kaszubskiej Neclów, które w tym roku świętuje jubileusz 120-lecia. Tych, którzy lubią dobrze zjeść, zapraszamy do lokalnych restauracji oferujących potrawy kuchni regionalnej. Organizacja takiego wydarzenia, jak Dzień Jedności Kaszubów to oprócz wyróżnienia również doskonała promocja dla gminy. Jest to okazja do zaprezentowania gminy pod względem atrakcji turystycznych, walorów krajobrazowych, ale także kultywowanych w naszym regionie tradycji. Cieszymy się, że dzięki organizacji tego wydarzenia możemy zaprezentować gminę Chmielno tak szerokiej grupie odbiorców. Liczymy, że przyczyni się to do zwiększenia zainteresowania gminą wśród turystów nie tylko w sezonie letnim, ale i przez cały rok. v y ROZMAWIAŁ SŁAWOMIR LEWANDOWSKI STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 7 UROCZESTO, ARTISTICZNO I ZE SZMAKĄ Nôdgrodë „Pomeranii" dostało sétmë (a tak pö prôw-dze ösmë) nowëch Örmuzdowëch Skrów. 9 gromicznika w Stôromiesczi Radnicë we Gduńskii uroczësto jesmë jima dzaköwelë za spólëznową robota dlô Pômörzô. Ösmë laureatów (jedno z wëprzédnieniów ostało przëznóné chłopu i białce - Bernadece/Gabrielë i Czesławowi Bielicczim) odebrało diplomë i rzezbë, jaczé są widzewnym dokaza najégö uwôżaniô i pödzaköwaniô za to, że rozmieją rozpôlëwac lëdzy wkół se i zachacywac do robötë dlô naji tradicji, zemi i möwë. Ö jich zwënégach jesmë përzna piselë ju w stëczniköwi „Pomeranii", terô tej blós przëbôcziwómë, że Skrama Anno Domini 2016 są: Wérónika Kórthals-Tartas, Jerzi Kreft, Hana Makurót, Mariô Michalik, Jack Puchalsczi (o nim piszemë wicy na s. 38-39), Riszôrd Szwóch i wspömnióny ju Bieliccë. Uroczëzna wracziwaniô nôdgrodów zaczała sa prze-czëtanim przez Bogumiła Cërocką, nôleżniczka redak-cjowégö karna „Pomeranii", dzélëka z ksążczi Aleksandra Majkôwsczégö Żecé iprzigödë Remusa. To z tegö romana wzała sa pözwa Örmuzdowëch Skrów. Pózni béł czas na czëtanié protokółu z zćńdzenió Redakcjo wégö Kolegium i redakcje najégó miesacznika z 16 gódnika 2016 r. Prawie wnenczas jesmë wëbrelë z wiel-nëch kandidatów sédmë laureatów najégó wëprzédnieniô. Po tim oficjalnym zóczątku na binie pojawił sa Zespół Pieśni i Tańca „Gdynia", jaczi zaprezentowôł pózeszłim czile kaszëbsczich i pólsczich sztëczków. Nodżi wiele uczastników uroczëznë chcałë tańcowac wespół z ar-tistama, ale ni mielë jesmë tego w planach, tej wszëtcë muszelë usedzec do kuńca tego górącégó wëstapu. WËDARZENIA Chcemë dodac, że rôczba sczerowónô prawie do tegö karna nie bëła przëpôdka - jedna z latosëch Skrów Mariô Michalik je wielelatną nóleżniczką „Gdini". Późni prowadzący uroczëzna Karolëna Serköwskô i Andrzéj Busler (nôleżnik kolegium najégö cządnika) rôczëlë na bina, za régą, nowé Skrë. Tam laureacë, se-dzącë na wëgódnëch krzasłach, słëchelë pöchwalnëch möwów, a pózni ödbiérelë kwiatë, diplomë i rzezbë, jaczé ju piąti rok rëchtëje artista z Żelëstrzewa Wöjcech Wesserling (pisôł ö nim w gromiczniköwi „Pomeranii" Róman Drzéżdżón). Pamiątkowe sztaturczi tradicyjno bëłë wëfulowóné rozmajitima symbôlama z dokazu Majko wsczégó, jak miecz, wid czë skrë, ale téż mötiwama znankównyma dlô robötë wëprzédnionëch - np. rzezba spiéwôczczi Wéróniczi Körthals miała waps zdobny nótama. Nôdgrodë wracziwôł przédnik Redakcjowégö Kolegium Pioter Dzekanowsczi i naji przédny redaktor Sławomir Lewandowsczi - öbëdwaji debiutowelë w ti rolë. Ökróm Skrów swój wiôldżi dzeń miôł téż Grégór Re-nusz, gazétnik, chtëren swöje pierszé warköwé kroczi stôwiôł w Radiu Kaszëbë, a dzysdnia rozkóscérzô kaszë-bizna w rozsélnicë Norda FM i w stacje Twoja Telewizja Morska. Nôleżniczka Redakcjowégö Kolegium Éwa Górsko wraczëła mu stipendium Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszeniô m. Izabelle Trojanowsczi. Rozegracjô skuńczeła sa wëstapa Pawła Ruszköwsczé-gó, chtëren wespół ze swójim muzycznym karna zaprę-zentowół kaszëbsczé dokazë z platczi „Kamiszczi", jako mô óstac wëdónô jesz na zymku latoségó roku. Slédną spiéwa óbczas tego krótczégö koncertu - „Kaszëbsczé nótë" na jazzowó - pómóglë wëkônac bëtnicë imprezë. Bëłë jesz oficjalne gratulacje ód KPZ wëgłoszoné przez wiceprzédniczka Zrzeszenió Danuta Pioch i póspólny ódjimk, do jaczégó drago bëło zebrać lëdzy, bo wnetka wszëtcë chcelë ju jic na młodzowi kuch i zupa z wrëków, chtërny pôcha bëło czëc w Mieszczańsczi Zalë. Bóg zapłać uczastnikóm tego wëdarzeniô, mómë nôdzeja, że nicht nie żałowôł tëch dwuch gódzyn spa-dzonëch z nama. Ju terô rôczimë na uroczëzna w przińd-nym roku. Żdajemë téż do gódnika na zgłoszenia kandi-datów do Örmuzdowëch Skrów 2017. DARK MAJKÖWSCZI GDIŃSKÓ FABRIKA CËDÓW Dobiwca Oskara. Méstrowie, jaczi rozmieją budować méble, auta, armatura, malować tapétë, zbudować las, a na kuńc zrobić kucha i galaretka. Białczi, co trzë dni óklejiwają kôta szerzchlą. Szpecjaliscë öd projektowaniô na drëkarkach 3D, richtich kaszëbsczi roböt a téż lëdze zaj imający sa naprôwianim aktorów - taczé cëda jidze nalezc w Gdinie, jakô mô wiôlgą szansa stac sa nową stolëcą pölsczi pupköwi animacje. Wszëtkö dzaka familie sympaticznëch, tuszowatëch, lëdzkösztôłtnëch stworów - Treflików. Kadrëzfilmu „Rodzina Treflików" uprzistapnioné przez Studio Trefl S.A. Familio Treflików to Mëma, Öjc, Treflinka i Treflik. W obsadzę animöwónégö serialu dlô dzôtków są téż Môłi i Wiôldżi Wuja (pol. Wujcio), richtich kaszëbsczi Robo-bot, Prince Kong, Kot Rudolf, Cotka a wiele jinech. Całosc robiono je techniką pöklatköwi animacje. Na antenie TVP ABC dérëje prawie emisjo drëdżégö sezóna „Familie Treflików" (pól. „Rodzina Treflików"), a produkcjo dzejô ju kole trzecy serie. Producenta animacje je, badącé dzéla znóny zabôwkarsczi pódjimiznë Trefl, Studio Trefl S.A. Pomorsko firma pódjimnala sa dradżégó zadaniô - nié dosc, że ód zóczątku do kuńca twórzi sóm serial, to téż ód spódlów twórzi pierszi w nym dzélu Pólsczi utwórczi óstrzódk animacje. Ökróm te miéwca pódjimiznë Trefl scygnął do robótë nad „Treflikama" zdolnëch plastików a filmowców - reżiséra serialu Mark Skrobecczi chudzy bel scenografa oscarowego filmu „Piotruś i wilk według Sergiusza Prokofiewa". „Familio Treflików" to téż wiólgó leżnota do te, cobë w Polsce pokazać kaszëbizna. Wórt tej przëzdrzec sa Treflikóm, lëdzóm, jaczi je tworzą, a placowi, w jaczim „rodzą" sa bohaterowie serie a jich historie. Budink wëzdrzi niepózórno. Stóró sedzba Dalmoru, chtërna miescy sa często krótko nowégö symbóla Gdinie - chmurnika Sea Towers, to dwapiatrowi szóri klock. Kole dwiérzów witô mie Bartosz Kłopótk-Główczewsczi, szef produkcje serialu. To ón badze mie óprowódzól pó studiu. Cobë dostać sa do fabriczi „Treflików", nót je wlezc na piatro. W westrzódku ful jesz je pamiątków pó jego uszłim przeznaczenim - na dwiérzach jizbë, w jaczi robi reżiséra, wisy jesz tôblëczka „Suchy pion wodny", jednako nimó tëch wszëtczich znaków, zarózku pó weńdzenim do studia chutkó zabócziwó sa ó wszëtczim wkól - hewó jesmë w czëstó jinym świece. Jesz przed bióra lëdzy z produkcje mijó sa wióldżé skrzenie wëfulowóné gabama Treflików, Wiôldżégó i Môłégó Wuje a resztë póstacjów z animówó-ny serie. Raza mómë w studio kôl 1600 taczich gabów. Kôżdô z pupków mô zestôwk ôdklejiwónëch pôwieków w różnym sztóce ôdmikaniô ôczów a zestôwk cziledzesąt gąbków, jaczéprzëczepioné są na magnesë. Animatorowie, cobë öddac rëch lëppôstacjów ôb czasgôdaniô, muszą użëc cziles rozmajice ułożonëch gabów - lëpë wëzdrzą tak, jak tedë, czedë sa wëmôwiô różné samôzwaczi, ale téż jak ôb czas wëpôwiôdaniô rozmajitëch spółzwaków. Cobë pokazać Treflika gôdającégö jedno le słowö, muszje iiżëc czile - czilenôsce taczich gabków a tëż wekônac czile - czilenôsce ôdjimków. Dlô najich pôstacjówprzërëchtowóné są téż tzw. „gabë specjalne" udôwającé mimika np. ôb czas dmuchaniô czë mëcô zabów" - tołmaczi mie szef produkcje Bartosz ë zarô prowadzy do pierszi jizbë, sedzą w ni programiscë robiący przë drukarkach 3D. Chóc „Familiô Treflików" w wëzdrzatku może kójarzëc sa ze stôrima produkcjama, 10 / POMERANIA / MARZEC 2017 DLÔDZECY m jak „Kasztaniaki" i „Przygody Misia Kolargola" czë „Miś Uszatek", to do produkcje gdińsczi animacje wëzwëski-wóné są też möderné technologie, taczé jak drëk 3D. Czej przëzéróm sa robóce programistów, jeden z nich robi prawie nad póstacją, jakô sa zwie Lord Wiader: Jesmë ród, czej móżemë zrobić póstacj a jinszą niżlë Treflik. Treflików robimë cziledzesąt abó i czileset, a leno czasa trafi sa nama cojinszégö - to milecznó odmiana - gôdô mie jeden z nich. Cobë nie przeszkadzać lëdzóm w robóce (abó wszëtczim przeszkadzać równo krótko), jida do póstapny jizbë. W ni „szkieletë" pöstacjów robione na drëkarkach 3D są óblepi-wóné futra albö sylikónową skórą. Robi sa jima téż tuwó frizurë, wąsë a obleczenia. To téż tu plasticzczi robią jima pöwieczi na rozmajitim etapie zamikaniô/ôdmikaniô. Jedna z artistków sedzy prawie i óklejiwó köżëcha köta. Oblepienie 20-centimétrowi pupczi Kota Rudolfa sztëcz-ną szerzchlëną zajimô trzë dni. Figurków nót je zrobić czile. Pitóm sa białczi, czë terô mô u se doma köta. Terô nić i może to i lepi - ödpówiôdô i sa śmieje. Przë póstapnym biórku sedzy plasticzka, jakô robi terôzku za... doktorka. Naji aktorowie téżsapsëją. Czasama rozmajitima szpilka-ma trzeba jim cos przëczepic do raczi, tak cobë wëzdrzało, że to trzimią, a pótemu te dzurë w rakach musza zaklejic. Ökróm te nôczascy niszczą sa obleczenia a ôdklejiwóné pôwieczi. Nót je to uprawie. Jida raza z Barteka do scenografów. Ti lëdze rozmieją zrobić wszëtczé rekwizytë - môłé méble, armatura, sprzatë RTV i AGD, zabôwczi, racznie malowóné tapétë, ale przede wszëtczim malińcze jedzenie. Wszëtczé te rzeczë robią nôprzódka z módelinë, ale nót je miec téż kóżësz-niczé, stolarsczé, szklarsczé a garnköwné rozmiałoscë. Tuwô trzeba bëc kreatiwnym - nigdze nie naléze sa ucz-bównika ó tim, jak zrobić môłi tort, kwiatë czë auto. Trzeba wiedzec, jak zrobić np. galaretka z żëwicë - gôdô mie scenografka. Dokôz kreatiwnoscë scenografów pótikóm w drodze na filmowi plan. Ta wiôlgô rëra do lanió betonu, jaką mómë kupione w budowlanym kromie, badze niedługo raketą kosmiczną! - tołmaczi mie Bartosz i prowadzy do... lasu. Las zajimô czile kwadratowëch métrów a zrobiony je z papioru, wełnë, sztëcznëch kwiatów, stiropianu a téż z prôwdzëwégó mechu, jaczi scenografowie zbiéralë ób czas całodniowi wanodżi do prôwdzëwégö lasu. Zarô kol plenerowego planu nalóżó sa mól, w jaczim je wioska Treflików, a chtërną może widzec chöcbë le w przędnym dzélu serialu. Wôrt öbôczeniô je téż budinôszk robota Ro-bobota, jaczi mieszko w kaszëbsczi chëczë - jego dodóm wëzdrzi jak wëjati ze skansenu we Wdzydzach abó Nado-lim. Robobotowi widzy sa kaszëbsczi wësziw - doma mô zacygadła a tasczi z tim wzora. Jeżlë ó kaszëbizna jidze, to w serialu wëstąpia téż hańdlórka w kaszëbsczim swi-etlëcowim stroju. Terôzku Studio Trefl S.A. zrëchtowało póstapny darënk dlô óbzérników - sztëczk z czołówczi programu, jaczi spiéwie Nataliô Kukulskô, uczëc téż pudze w kaszëbsczi wersje w wekönanim Wéróniczi Kórthals-Tartas. Te kaszëbsczé akceńte to udba miéwce pódjimiznë Trefl Kazmierza Wierzbicczégó. I tuwó do-chôdómë do te, co w „Treflikach" nôbarżi môlowé - ledze. Pömörzé ni mô tradicje w animacje, a ju ösoblëwie w pupkówi animacje. Lëdze, jaczi robią nad „Treflikama", to w wiakszim dzélu import z Łodzë, a richtich z upadłego studia Se-ma-for. Corôzku wiacy nôleżników karna to jednako lëdze stąd, co w „Treflikach" jidze uczëc - głosë bohaterom serialu dôwają gwiôzdë pólsczégö kina - Jaro-słów Bóberek, Magdalena Różczka czë Macéj Zakóscelny, równak corôz wiacy głosów brzëmi Gdińsczim Muzycznym Téatra. W obsadzę serie są Karolëna Trabócz (pol. Trębacz), Marta Smuk, Andrzéj Slédz (Śledź), Tomôsz Gregor i Sasza Reznikow. Wôrt je pamiatac, że animacjo to technika, co mô w Polsce dobrą historia. Pierszi Oscar dlô pölsczégö filmu dobéł prawie animöwóny krótkómétrażowi film - Tango Zbigôrza Ribczińsczego, jaczé ta nôdgroda dostało w 1983 roku. Dobëcé pölsczi animacje ostało powtórzone w 2006 roku öprzez pölskö-anielsczi pupkówi film Piotruś i wilk, kól jaczégó robił prawie, jak jem wspómnia, reżiséra „Familie Treflików". Öbëdwie produkcje to brzód niedzejającégö ju studia Se-ma-for. Terôzku równak ód łódzczégó Se-ma-fora rola przédnika pupköwi animacje może przejąć gdińsczi Trefl - Mark Skrobecczi, jaczi dló „Treflików" przeprowadzył sa z Łodzë do Gdinie, godó z gwôsnoscą: Studio Trefl S.A. to tero nólepszi w Polsce plac do produkówanió pupkówi animacje! TATIANA SLOWI STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA /11 MUZEUM PAMIĘCI Wojna to nie jest czas bohaterów, wojna to przede wszystkim jej ofiary. Zmarli, ranni, zmaltretowani, poniżeni, wreszcie wypędzeni ze swoich domów, z rodzinnego miasta, z ojczystej ziemi. Groza wojny może przybrać najróżniejszą postać, niezależnie jednak od formy, jaką przyjmuje, pozostawia w człowieku traumę, od której ten często nie potrafi się uwolnić do końca życia. Wojna, konflikt zbrojny - przeciwieństwo pokoju. Niezależnie od nazwy to katastrofa, o czym dobrze wiedzą ci, którzy ten koszmar przeżyli, także tu: na Kaszubach, Kociewiu czy Żuławach. Pomorze Gdańskie w trakcie działań wojennych lat 1939-1945 było niemym świadkiem okrucieństwa, jakie jego mieszkańcom zgotowała wojna i związane z nią represje. KL Stutt-hof, Piaśnica, Szpęgawsk - to tylko niektóre z symboli okrucieństwa, jakie niesie ze sobą konflikt zbrojny. Miejsc, w których ginęli cywile, było rzecz jasna znacznie więcej. Lasy, pola, drogi, ulice, więzienne cele, w końcu prywatne mieszkania i domy spływały krwią wielokrotnie. Ogrom wojennych tragedii, jakie dotknęły ludzkość na świecie w trakcie II wojny światowej, niestety nie spowodował, że konflikty zbrojne ustały. Po 1945 r. wybuchały kolejne wojny. Można oczywiście napisać, że miały charakter lokalny, toczyły się bowiem na ograniczonym obszarze (m.in. Korea, Wietnam, Afganistan, Falklandy). Jed- nak dla ludności żyjącej na tych terenach czy też dla uczestniczących w walkach żołnierzy często było to starcie na śmierć i życie. Nie inaczej jest dzisiaj, wojna toczy się każdego dnia na ekranach naszych telewizorów, śledzimy doniesienia choćby z Syrii i Ukrainy, kraju, który sąsiaduje z Polską! Jednak dla nas jest tylko kilkuminutowym przekazem telewizyjnym, po którym wracamy do codziennych obowiązków. Szklany ekran nie oddaje jej grozy, stąd szczególnie dla młodego pokolenia Polaków i Europejczyków wojna pozostaje abstrakcją, czymś, co znają z mediów czy gier komputerowych. Trudno dostrzec masową empatię wobec ofiar wspomnianych konfliktów. To źle, gdyż świadomość tego, że wojna to ostateczność, a jej skutki mogą być tragiczne, powinna być zakorzeniona w nas wszystkich, bo tylko w ten sposób jesteśmy w stanie uchronić się przed okrucieństwem wojny. Musimy przez cały czas pamiętać, że Polska i Polacy mocno doświadczyli czasu II wojny światowej, której skutki polityczne odczuwalne były do 1989 r., a skutki gospodarcze i infrastrukturalne nasz kraj odczuwa tak naprawdę do dziś. Co spowodowało, że doszło do tego największego i najbardziej tragicznego w historii świata konfliktu zbrojnego, w którym zginęło 60-70 min ludzi? Kto stoi za rozpętaniem tego szaleństwa, w którym życie ludzkie przestało mieć w pewnym momencie jakiekolwiek znaczenie? Na to i wiele innych pytań odpowiada Muzeum II Wojny Światowej, które w najbliższych dniach zostanie otwarte w Gdańsku. Nie bez przyczyny muzeum powstało właśnie w Gdańsku - to miasto bowiem miało nieszczęście stać się jednym z pierwszych zaatakowanych przez nazistów, jego mieszkańcy albo zginęli z rąk wroga, albo uciekli przed zbliżającym się frontem, jest też jednym z miast niemal całkowicie zniszczonych przez działania wojenne. Pomysł utworzenia placówki muzealnej przedstawiającej losy Polski w latach 1939-1945 na szerokim tle europejskim zrodził się w 2007 r., a jego pomysłodawcą był ówczesny premier Donald Tusk. Rok później powołano Muzeum II Wojny Światowej, którego dyrektorem został prof. dr hab. Paweł Machcewicz. Misją muzeum od początku jest przedstawienie z jednej strony dramatu II wojny światowej z punktu widzenia Polski i innych krajów Europy Środkowo-Wschodniej, z drugiej - pokazanie całego zła, jakie niesie ze sobą wojna także poprzez doświadczenia innych narodów. Obiekt powstał w położonej w sąsiedztwie historycznego centrum miasta dzielnicy Wiadrownia (Eimerma-cherhof), która niemal całkowicie została unicestwiona w 1945 r. Przed rozpoczęciem budowy muzeum znajdowała się tu pętla autobusowa, pod którą asfalt wylano na gruzy przedwo- 12 / POMERANIA / MARZEC 2017 HISTORIA jennych zabudowań. Sposób budowy, cała architektura tego obiektu nie jest przypadkowa, bardzo mocno wkomponowuje się zarówno w misję placówki, jak i w historię Gdańska, która zresztą jest obecna w przestrzeni muzeum, choćby w postaci przedwojennej ulicy Grosse Gasse, której ślady odnaleziono podczas budowy. Bruk z dawnej ulicy został częściowo odtworzony w centralnej części budowanego obiektu. Także inne przedmioty znalezione przez archeologów na działce, na której zbudowano muzeum, zostały zaprezentowane na wystawach. Muzeum pod kątem architektonicznym i konstrukcyjnym można uznać za cudo. Budynku tak zagłębionego, 0 tak nietypowej architekturze nie ma w Polsce i w Europie, i być może także na świecie. Dekonstruktywizm, styl, do którego nawiązuje budowla, wprowadza kontrolowany chaos, ma sam w sobie wywołać emocje u zwiedzających jeszcze przed wejściem do muzeum. Aby obejrzeć ekspozycje, trzeba zejść 14 metrów pod powierzchnię ziemi, co dodaje dodatkowych emocji zwiedzającemu. Wystawa opracowana przez zespół pod kierunkiem dyrektora Machcewi-cza i przy współudziale najwybitniejszych historyków z Polski i świata to ogromne bogactwo zbiorów. Ekspozycja jest podzielona na trzy bloki tematyczne: „Droga do wojny", „Groza wojny", „Długi cień wojny". Już na samym początku zwiedzający dowiedzą się, jak po I wojnie światowej rodziły się rządy autorytarne 1 reżimy, które przyczyniły się do wybuchu największego konfliktu zbrojnego w XX wieku. Trzy sąsiadujące ze sobą ekspozycje pokazują, jak powstały reżimy odwołujące się do totalitarnych ideologii: komunizmu, faszyzmu i narodowego socjalizmu. Cechą wspólną poglądów obowiązujących w Związku Radzieckim, we Włoszech i w Niemczech była absolutna władza przywódców (Józef Stalin, Benito Mus-solini, Adolf Hitler), stosowanie przez ich zwolenników terroru i agresywnej propagandy. Wyróżniającą właściwością ich władzy była także pogarda dla demokracji i wszystkich instytucji de- mokratycznego państwa, dążenie do podporządkowania społeczeństwa oraz mocarstwowe ambicje. Wspomniane reżimy wyróżniała także niechęć do obcych narodowości i kultur, które postrzegane były jako zagrożenie choćby dla czystości rasy. Wśród tysięcy zbiorów, jakie pozyskało muzeum, są te najcenniejsze, bo podarowane przez świadków wojennej zawieruchy i ich rodziny. Często to bardzo osobiste pamiątki, które przez lata skrywane były w domowych szufladach. Na wystawie wyeksponowane są również eksponaty, które stanowiły o sile i przewadze militarnej, jak niemiecki motocykl DKW odnaleziony pod podłogą stodoły w okolicach Góry Kalwarii, gdzie ukryto go we wrześniu 1939 r. po udanej zasadzce na niemieckiego motocyklistę, czy czołg M4 Sher-man „Firefly" - podstawowy sprzęt pancerny aliantów zachodnich w latach 1943-1945 - oraz sowiecki T-34/85 stojący na gruzach ulicy. Za ogromnymi literami tworzącymi słowo TERROR stoi niemiecki wagon towarowy, symbolizujący deportacje dokonywane przez hitlerowskie Niemcy oraz Związek Sowiecki. Dużą wartość mają fotografie. Zatrzymane w czasie kadry pokazują codzienność wojny z jej najciemniejszą stroną. Obok tych zdjęć nie można przejść obojętnie, jak w przypadku fotografii autorstwa Juliena Bryana -dziesięcioletnia Kazimiera Mika opłakuje na niej starszą siostrę Annę, która chwilę wcześniej zginęła ostrzelana przez niemiecki samolot. Zdjęcie było opublikowane na łamach magazynu „Life", obiegło świat, stając się symbolem oblężonej Warszawy. Na wystawie głównej przygotowano również przestrzeń przeznaczoną dla dzieci. „Podróż w czasie", bo tak nazwana jest ta część ekspozycji, to rekonstrukcja mieszkania warszawskiej rodziny w trzech dniach: 5 września 1939 r., w czasie okupacji niemieckiej 15 marca 1943 r. oraz 8 maja 1945 r., tuż po zakończeniu działań wojennych. Taki przekaz pokazuje, jak zmieniały się warunki życiowe polskiej rodziny. Znikające elementy wyposażenia (obrazy, meble, książki) czy też poja- wiające się w mieszkaniu nowe rzeczy (piecyk „koza", łóżko polowe dla nowego mieszkańca-przesiedleńca) to tylko nieliczne dowody tego, że sytuacja rodziny w tych latach mocno się zmieniała. Zmiany zachodziły także w kamienicy. Mieszkający jeszcze na początku okupacji sąsiad żydowskiego pochodzenia wkrótce znika. Można się tylko domyślać, gdzie jest. Jego mieszkanie zajmują kolejni lokatorzy, czego dowodem jest tabliczka z nazwiskiem na drzwiach mieszkania. Muzeum to ponad 2500 eksponatów i 250 stanowisk multimedialnych. Nie sposób tego opisać, to trzeba zobaczyć. Jestem przekonany, że opuszczając muzeum, każdy będzie wstrząśnięty. Nie sposób bowiem przejść obojętnie obok zła i nienawiści, jakie zrodziło się ponad 70 lat temu w człowieku, doprowadzając do najstraszliwszych w historii ludzkości zbrodni. Muzeum II Wojny Światowej przypomina o tych wydarzeniach i jednocześnie przestrzega, w myśl sentencji, jaką możemy przeczytać na Westerplatte -„Nigdy Więcej Wojny". SŁAWOMIR LEWANDOWSKI STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA /13 KASZUBSZCZYZNA W ROZGŁOŚNIACH RADIOWYCH I W TELEWIZJI ADAM ŁUCZYŃSKI Tematyka kaszubska była systematycznie podejmowana w polskim radiu, począwszy od okresu międzywojennego, kiedy to w 1934 r. regularną działalność rozpoczęła Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia z siedzibą w Toruniu. Emitowała ona na swojej antenie m.in. audycje „Na kaszubskim brzegu" oraz „Dawni i współcześni poeci kaszubscy". W studiu gościli kaszubscy działacze i twórcy, tacy jak Aleksander Labuda (1902-1981) i Andrzej Bukowski (1911-1997). Kaszubskim audycjom towarzyszyły recytacje utworów literackich Majkowskiego, Derdowskiego i Heykego. Emitowane było również kaszubskojęzyczne słuchowisko satyryczne Jana Biangi (1913-1993) i Bolesława Kullasa (1903-1978) pod tytułem „Tôna i Gust" [w dzis. pisowni: Tóna i Gust]. Pomysł na tę audycję zrodził się z inspiracji bardzo popularnymi wówczas radiowymi gawędami lwowskimi Szczepcia i Tońcia1. W związku z rosnącym znaczeniem gospodarczym i kulturalnym Pomorza za sprawą szybko rozwijającej się Gdyni w 1937 r. powstało tam podstu-dio rozgłośni toruńskiej, w którym miały być przygotowywane programy związane z Pomorzem i Kaszubami. Działalność rozgłośni przerwała II wojna światowa2. Po wojnie na obszarach wyzwolonych spod niemieckiej okupacji rozpoczęła się odbudowa polskiej radiofonii. W 1945 r. wznowiły nadawanie dotychczasowe rozgłośnie regionalne. W drugiej połowie tego roku powstała nowa rozgłośnia z siedzibą w Gdańsku3. Program stacji od początku miał się koncentrować na zagadnieniach związanych z morzem (odbu- dowa portów, rozwój rybołówstwa, działalność marynarki wojennej). Audycje dotyczące Kaszubów były emitowane w większości w języku polskim z niewielkim udziałem dialogów i przyśpiewek w języku kaszubskim. W całości po kaszubsku można było usłyszeć wznowioną audycję „Tona i Gust", realizowaną nadal przez Biangę i Kullasa, oraz gawędy kaszubskie Jana Piepki (1926-2001). Pojawiały się również pojedyncze programy mające przedstawiać zwyczaje i obyczaje kaszubskie. Do tej grupy zaliczały się m.in. cykle „Od zapustów do Wielkiej Nocy na Kaszubach" oraz „Od wiosny do jesieni na kaszubskiej ziemi"4. Kaszubszczyzna w mediach elektronicznych na dobre zagościła dopiero po 1989 r., kiedy rozpoczął się proces transformacji ustrojowej. Akt prawny regulujący działalność mediów elektronicznych w Polsce doczekał się uchwalenia przez Sejm RP 29 grudnia 1992 r. Ustawa o radiofonii i telewizji wreszcie usankcjonowała możliwość legalnego działania niezależnych od państwa stacji radiowych i telewizyjnych5. Rozpoczęło się również przekształcanie Polskiego Radia i Telewizji Polskiej z nadawców państwowych w media publiczne6. Zgodnie treścią artykułu 21 ustawy o radiofonii i telewizji: „Do zadań publicznej radiofonii i telewizji, wynikających z realizacji misji, o której mowa w ust. 1, należy w szczególności: uwzględnianie potrzeb mniejszości narodowych i etnicznych oraz społeczności posługującej się językiem regionalnym, w tym emitowanie programów informacyjnych w językach mniejszości narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym"7. 1 B. Domańska, Rola Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Toruniu w upowszechnianiu i współtworzeniu kultury literackiej na Pomorzu w latach 1935-1939, [w:] Rocznik Gdański, 1986, z. 2, s. 129-150. 2 Ibidem. 3 S. Miszczak, Historia radiofonii i telewizji w Polsce, Warszawa 1972, s. 252. 4 J. Schodzińska, Kaszubi i kaszubszczyzna na antenie radiowej w pierwszych latach działalności rozgłośni gdańskiej po II wojnie światowej, [w:] Acta Cassubiana, t. IV, Gdańsk 2002, s. 106-110. 5 J. Beliczyński, Rozwój Radia w Polsce w latach 1989-2009, [w:] Radio i gazety. Transformacja polskich mediów regionalnych po 1989 roku, pr. zbiór, pod red. K. Wolnego-Zmorzyńskiego, Toruń 2010, s. 23. 6 M. Gmerek-Rajchel, Formatowanie radia lokalnego, Toruń 2006, s 41. 7 Art. 21.1 Ustawy z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, Dz.U. 2004 nr 253 poz. 2531 ze zmianami. 14 / POMERANIA / MARZEC 2017 MEDIA KASZUBSKOJĘZYCZNE część 3 Wejście w życie ustawy o radiofonii i telewizji było więc gwarancją emisji przez media publiczne programów w języku kaszubskim. Na obszarze zamieszkałym przez Kaszubów działa trzech nadawców publicznych: TVP Gdańsk, Radio Gdańsk oraz Radio Koszalin, które swym zasięgiem obejmuje ziemię słupską, lęborską i bytowską8. W 1990 r. Radio Gdańsk zaczęło emitować pierwszą audycję w języku kaszubskim „Na botach ë w borach", czyli cotygodniowy godzinny program o najważniejszych wydarzeniach na Kaszubach. Głównymi tematami audycji były i są tożsamość, język i kultura kaszubska. W programie obecne są również zagadnienia gospodarcze i społeczne, a także prezentuje się fragmenty kaszubskiej literatury (najczęściej prozy) oraz kaszubskie utwory muzyczne. Można też posłuchać dyskusji dotyczących aktualnych problemów społeczności. Niedługo później pojawił się również kaszubskojęzyczny serwis informacyjny „Klëka" (nadawany wieczorem w dni powszednie). Oba programy są do dziś emitowane w Radiu Gdańsk (od 2014 r. „Na botach ë w borach" ukazuje się pod zmienioną nazwą: „Magazyn Kaszubski"). Przygotowuje je zespół młodych dziennikarzy, którzy mówią po kaszubsku i silnie identyfikują się ze swą wspólnotą, w ostatnich latach m.in. Magdalena Kropidłowska i Tatiana Slowi9. Bogatą ofertą audycji kaszubskich jeszcze do niedawna dysponowało Radio Koszalin, które przygotowywało aż sześć cyklicznych programów dla Kaszubów. Najstarszy z nich jest „Magazyn Kaszubski", który rozgłośnia nadaje od 1997 r. To audycja infor-macyjno-publicystyczna, prowadzona w języku kaszubskim i w języku polskim, aby słuchacze, którzy nie znają kaszubskiego, mogli się zapoznać z aktualnościami z życia zachodnich Kaszubów. Poza „Magazynem" w Radiu Koszalin można było usłyszeć krótkie programy skupiające się na nauce języka kaszubskiego takie, jak: „Kaszëbsczé Słowa na Mądrą Głowa" i „Lekcja Języka Kaszubskiego" oraz audycje kulturalne i poradnikowe „Pogadanki Kaszubskie" i „Z Poradnika Cotczi Trudë"10. W 2015 r. Radio Koszalin niestety zredukowało liczbę audycji A. Cupa i D. Majkowski. Kadr z programu „Kaszëbë" przeznaczonych dla Kaszubów. Nadal emitowany jest „Magazyn Kaszubski", lecz w okrojonej formie (20 minut co niedzielę wieczorem w ramach „Mniejszościowej Godziny", w skład której wchodzą także programy przeznaczone dla Romów i Ukraińców). Z kolei w każdy niedzielny poranek nadawane są trzyminutowe audycje: „Serwis Kaszubski" i „Pogadanka o języku kaszubskim"11. Gdański oddział Telewizji Polskiej po raz pierwszy wyemitował kaszubski program 21 lipca 1990 r. Był to magazyn „Rodnô Zemia", powołany w wyniku podjęcia współpracy Zrzeszenia Kaszubsko-Po-morskiego z Telewizją Polską. Pierwszym redaktorem tego programu została Izabella Trojanowska (1929-1995), dziennikarka prasowa znana przedtem z „Głosu Wybrzeża", „Dziennika Bałtyckiego" i „Biuletynu Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego". „Rodno Zemia" ukazywała się co dwa tygodnie i trwała pół godziny. W każdym odcinku były relacje z aktualnych wydarzeń, trochę historii, wiersze kaszubskie i prezentacja świeżo wydanych książek, jak również wywiady z naukowcami i działaczami kaszubskimi. Początkowo magazyn prowadzony był tylko częściowo po kaszubsku. Od listopada 1990 r. pojawiły się w jego ramach lekcje kaszubszczyzny pt. „Gôdómë po kaszëbsku", przygotowywane przez Marka Cybulskiego (językoznawcę), Eugeniusza Gołąbka (publicystę) i osoby zrzeszone w akademickim klubie Pomorania. Lekcje każdego roku miały inny charakter. Raz były skierowane do absolwentów szkół 8 Czwarty raport dotyczący sytuacji mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2013, s. 32. 9 Ibidem, s. 79. 10 Ibidem, s. 80. 11 Informacja na temat audycji dla mniejszości narodowych i etnicznych w programach publicznej radiofonii i telewizji oraz nadawców koncesjonowanych w latach 2015-2016. Opracowanie: Departament Mediów Publicznych Biura KRRiT, Warszawa 2016, s. 18. STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA /15 MEDIA KASZUBSKOJĘZYCZNE część 3 wyższych, innym razem do dzieci. Także ich tematyka była zróżnicowana. Dotyczyła ona zarówno języka, np. leksyki, neologizmów czy zawiłości gramatycznych kaszubszczyzny, jak i literatury kaszubskiej, interesujących miejsc regionu i kaszubskiej muzyki12. Wraz ze wzrostem popularności programu zwiększono częstotliwość jego ukazywania się na antenie TVP Gdańsk do cotygodniowej. Jednocześnie nieco skrócono czas emisji z 30 do 20 minut13. W kwietniu 1995 r., po śmierci Izabelli Trojanowskiej, program przejęli kaszubscy dziennikarze, którzy na początku lat 90. debiutowali w „Tatczëz-nie" - Eugeniusz Pryczkowski i Artur Jabłoński. Po trzech latach Jabłoński zrezygnował ze współprowadzenia programu, skupiając się na działalności samorządowej (w 1999 r. został starostą powiatu puckiego). Od tego czasu przygotowywaniem „Rodny Zemi" zajmowali się Eugeniusz i Elżbieta Pryczkow-scy wraz z licznymi współpracownikami14. W 2006 r. TVP Gdańsk postanowiła wprowadzić do swojej oferty nowy program „Kaszëbë", prowadzony przez Annę Cupę i Dariusza Majkowskiego (potem Majkowskiego zastąpił Wojciech Makurat, a wśród prowadzących należy wymienić jeszcze Weronikę Korthals i Bartka Kunca). Jego następczynią była audycja „Tedë jo", która miała premierę w listopadzie 2008 r. Odtąd magazyn „Rodno Zemia" dzielił z nią czas antenowy (były emitowane na zmianę, co tydzień). W takiej formie „Rodnô Zemia" utrzymała się jeszcze 2 lata na antenie gdańskiego ośrodka Telewizji Polskiej. Ostatni jej odcinek wyemitowano 24 października 2010 r.15. Wcześniej wspomniany magazyn „Tedë jo" został stworzony po to, aby w telewizji prezentowane było również nowe, współczesne spojrzenie na Kaszuby i Kaszubów. Program miał być z założenia w większości kaszubskojęzyczny i przeznaczony dla wszystkich „młodych duchem" Kaszubów. Pierwszą prowadzącą była Anna Cupa16. Próbowała zainteresować młodszą widownię takimi tematami, jak walentynki po kaszubsku czy moda z elementami haftu kaszubskiego. Od roku 2011 magazyn przygotowywała Karolina Raszeja. Stał się w zasadzie polskojęzyczną audycją o Kaszubach. Rozmowy przeprowadzano w języku polskim. W materiałach pojawiał się jedynie kaszubski głos lektorski, któremu towarzyszyły polskojęzyczne napisy na ekranie. Wywołało to krytykę ze strony lokalnych dziennikarzy i polityków, takich jak Eugeniusz Pryczkowski17 i senator Kazimierz Kleina18. Na zastrzeżenia w związku z niewystarczającą ilością języka kaszubskiego na antenie regionalnego ośrodka Telewizji Polskiej odpowiedziała Dorota Hebel z TVP Gdańsk, tłumacząc, że „(...) problemem przy realizacji programów kaszubskich często jest opór występujących w nim osób przed używaniem... języka regionalnego. Być może to wynika z obaw przed oceną środowiska, które może krytykować słabą znajomość »rodnej mowy«"19. Od połowy 2015 r. do stycznia 2017 „Tedë jo" przygotowywała Anna Włodkowska. Można w nim było wówczas usłyszeć kaszubszczyznę już nie tylko w głosie lektorskim, ale również w wypowiedziach poszczególnych rozmówców. Sytuację niewystarczającej ilości kaszubszczyzny w TVP Gdańsk trochę poprawił 8-odcinkowy cykl „Wiedno Kaszëbë", przygotowywany przez Annę Cupę-Dziemińską i emitowany co 2 tygodnie od 10 września do 24 grudnia 2014 r. Program realizowany był w zdecydowanej większości po kaszubsku i informował o tym, co się dzieje w kaszubskiej literaturze, muzyce czy też w turystyce20. 12 E. Pryczkowski, Funkcjonowanie i kres telewizyjnego magazynu kaszubskiego „Rodnô Zemia" (1990-2010), [w:] Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégô Jazëka / Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego, Gdańsk 2011, s. 264-266. 13 Ibidem, s. 266. 14 Ibidem. 15 Ibidem, s. 270-272. 16 Sprawozdanie z działalności Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w 2008 roku, Gdańsk 2008, s. 8. 17 E. Pryczkowski, Czy „Tedë jo" spełniło oczekiwania ZKP?, [dostęp: 23.07.2015]. 18 M. Adamkowicz, Kaszubi walczą o własny program. Senator Kazimierz Kleina krytykuje TVP, [dostęp: 23.07.2015], 19 M. Adamkowicz, Nowy program kaszubski w gdańskiej telewizji, „Norda", nr 6, 12.09.2014. 20 Ibidem. 16 I POMERANIA / MARZEC 2017 WAŻNE DATY KRS: 0000228279 PRZEKAŻ P? IW MIIHjU liii—Wl lnWj 01 PODATKU DLA ZKP Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie jest Organizacją Pożytku Publicznego i zbiera środki z tytułu odpisu 1% podatku dochodowego. Przekazanie 1% dla Zrzeszenia jest niezwykle proste. Wystarczy wypełnić odpowiednią rubrykę w rocznym zeznaniu podatkowym i wpisać nr KRS Zrzeszenia: 0000228279. -kaszubski k' : jidze tu sztudérowac wtôsną filologia, dólnołużëcką i górnotużëcką http://www.domowina-verlag.de/ (łużëckô wëdôwizna) http://www.mdr.de/serbski-program/rozhlos/index.html (radio górnołużëcczé) ROZWINIACÉ Czwiczenié 2 Przeczëtôj krótczi tekst, a późni na jegô spôdlim zaznaczę na kôrce Łużëców (na starnie II): • Dólné Łużëce i ich stolëca • Górné Łużëce i ich stolëca Terôczasną obeńda Górnëch i Dólnëch Łużëców w dôw-nëch czasach rozdzeliwałë niezamieszkałe, wiôldżé lasë, co sprawiło, że ne dwa plemiona öd wiedna żëłë öd se ösóbno i stwörzałë dwa ôsóbné jazëczi. Chöc pózni pömalinku na tëch westrzédnëch pustkach lëdze téż zaczalë mieszkać, to równak pödzél na dwa karna östôł do dzys. Mia na to cësk téż historio, bö przez wiele stalatów Górné i Dólné Łużëce przenôleżałë do rozmajitëch örganizacjów pöliticznëch i państwowech. Tak je pô dzys dzeń. Łużëce Dólné nôleżą do landu Brandenburgio, a Górné - Saksonio. Stolëcą Górnëch Łużëców je Budzyszin, a Dólnëch - Chöcébuż. KLASË GIMNAZJALNE Markojska Góla Markische Heide Gójacki Jazor Schwieloch- Slopika Schlepzig Wokrjes Sprjewja-Nysa Lubin (Błota) Liibben (Spreewald) Nowa Niwa NeuZauche Tiupc Straupitz 3 Drach- 9 hausen Janśojce Jönschwalde Lubnjow Lubbenau/Spreewald 1 (Spr.) 5 WétoJow Wjerbno Vetschau/ Werben t Spreewald Gołkojce Kolkwitz Choćebuz Cottbus Kalawa Calau Wiesengrund Drjowk Drebkau BRANIBORSKA Feliksowy jazor Felixsee Grodk Spremberg jźakow Wjelcej Welzow Slepo 11 Schleife \- H BéłaWoda WeiBwasser Wuskidż Kruświca Weifikeiliel Krauschwitz Wojerecy Hoyerswerda Rëćicy Hamor Rietschen Kulow BoxberqJO.L. Wittichenau ^az ) & Wósiink OBIing Rakecy Königs- 15 wartha Wulka Njeswaćidło Dubrawa Neschwitz ?r°B 17 Radwor dubnu 19 Radibor Maleśecy Wysoka Dubrawa Halśtrow 18 Malschwitz Hohendubrau Bistra Budyśin HodźiJ Bautzen Porchow Göda Burkau Wokrjes Halśtrowska hola Elsterheide Sprjewiny D Ralbicy-Różant 15 Ralbitz-Rosenthal Njebjelćky 16 NebelschHtz Kamjenc Worklecy 17 Kamenz Rackelwitz Panćicy-Kukow 18 }anschwitz-Kuckau Chróscicy 19 ) Crostwitz BóSicy 20 Puschwitz DobruJa-Huska 21 HomJjHóika 22 Wokrjes Budyśin Obérgurig Mikow MQcka Kwëtanecy Ouitzdorfam See Wokrjes Zhorjelc SAKSKA 1 Stara Niwa-Wózwjerch Alt Zauche-WuBwerk 2 Błośańska Góla Spreewaldheide 3 Béła Góra-Bélin Byhleguhre-Byhlen 4 Smogorjow-Prjawoz Schmogrow-Fehrow 5 Góry Guhrow 6 Brjazyna Brlesen 7 Deśno-Strjażow Dlssen-Strlesow 8 Drjenow Drehnow 9 Turnow-Psiłuk Tumow-Preilack 10 Mfet Heinersbriick 11 Jabłońc Oablenz 12 Dźéwin GroB Diiben 13 Trjebin Wokrjes Dubia- Hornje Błota-tuzica SERBSKI SYDLENSKITERITORU I | Cyłagmejna I I Dźélegmejny 10 km - Łużëcczé gminë dwajazëköwé Czwiczenié 3 Przeczëtôj tekst i ôdpôwiédz na pętania: Plemiona łużëcczé (np. Łużëczanie, Milczanie, Da-lemińce) przëcygnałë w ökôlé historicznëch Łużëców we wczasnëch wiekach strzédnych, öbczas „wiôldżi wanodżi lëdów" köl VI s. n.e. Wôrt tuwö nadpömknąc, że pörénköwi dzél Łużëców w dzysészich czasach leżi w pölsczi óbeńdze. Plemiona te twörzëłë niezależne państwa plemienne, chtërne czej bëła takô potrzeba, parłaczëłë sa w wiakszé pöliticzné stowôrë. W czasach królowaniô Karola Wiôldżégö rozpöczała sa biôt-ka łużëcczich plemionów ô pöliticzną niezależność öd zôpadnëch sąsadów. Pöd kuńc X s. zakuńczała sa öna ostateczną porażką i uzależnienim öd państwa niemiecczégö. Wôrt tuwö nadczidnąc, że Łużëce przez krótczi czas nôleżałë do Pölsczi. Bëło to za panowaniô Bolesława Chrobrego, a pamiac ö tim je wiera do dzys dnia włużëcczim folklorze. Nôstarszé zdanié zapisóné pö łużëcku pöchödzy z początku XVI s. W 1548 r. powstało pierszé tłomacze-nié Biblie, a w XVIII s. zaczinają sa ukazëwac ôriginalné dokôzë. Terôczasné jazëczi dólnołużëcczi i górnołużëcczi rozwinałë sa öbczas ödrodzeniô nôrodowégö w XIX s. Pöd kuńc XIX s. pö dólno- i górnołużëcku gôdało tu raza wiacy jak 166 000 rodzonëch Łużëczan, a licząc wszëtczich, bez mała 176 000 lëdzy. W roku 1956 bëło to ju le köl 68 000. Dzys jazëkama łużëcczima jakno öjczëstima gôdô mni jak 15 000 lëdzy. Wiakszosc jich to Górnołużëczanie, pö dólnołużëcku gôdô le blós czi-leset lëdzy. We wiakszim dzélu są to lëdze starszi. Leno w ökölim, chtërno zamieszkują górnołużëcczi katolëcë (öbszar midzë Budzyszëna a Kamińca), jazëk łużëcczi je użiwóny przez wszëtczé pokolenia w codniowi môwie (köl 8 000 lëdzy). 1. Jaczé wëdarzenia łączą Łużëce z Pölską? 2. Czedë Łużëce östałë uzależnione öd państwa niemiecczégö? 3. Przedstôw wëdarzenia sparłaczoné z rozwija łużëcczégö jazëka. 4. Jak dzys dnia wëzdrzi stan jazëka łużëcczégö? Czwiczenié 4 Niżi, w tôbelce, zapisóné ôstaië słowa łużëcczégô himnu w jazëku górno- i dólnołużëcczim. Na początku III starnë nalézesz jegô tłomaczenié na jazëk kaszëbsczi, leno nie je ôno zapisóné richtich za régą. Dopasuj kôżdi wers do ôriginału. Jazëk górnołużëcczi Jazëk dólnołużëcczi Jazëk kaszëbsczi Rjana Łuźica, Rëdna Łużyca, sprawna, prećelna, spśawna, pśijazna, mojich serbskich wótcow kraj, mojich serbskich woścow kraj, mojich zbożnych sonow raj, mojich glucnych myslow raj, swjate su mi twoje hona! swëte su më twoje strony. Ćaso prichodny, Cas ty pśichodny, zakćëj radostny! zakwiś radostny! Ow, zo bychu z twojeho Och, gab muże stanuli, klina wuśli muźojo, za swoj narod źëłali, hódni wëćnoh wopomnjeća! godne nimjer wobspomnjeśa! NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (105), D0DÔWK D0„PÖMERANII" KLASË GIMNAZJALNE tatczëzno möj'ich serbsczich öjców / klina wëszlë mażowie / Przińdny czasu / sprawiedlëwé i lubötné / zakwitnij redosno! / Piakné Łużëce / swiaté są mie twöje stronë. / wôrtny wieczny pamiacë! / raju möjich szczestlëwëch snieniów / Kô żebë z twöjégó Jeżlë môta taką spôsobnosc, pôsłëchôjta ny piesni w wëkônaniu łużëcczégô chóru: https://www.youtube. com/watch?v=JKl-LTWBMkw A môże téż udô sa gô warna zaśpiewać? Czwiczenié 5 Przeczëtôj tekst, a pôstapno zaznaczę, czë zdania pöniżi są prôwdzëwé czë falszëwé. Przë zdaniach falszëwëch dopisze, jakô je prôwda. Pözwa Łużëce i Łużëczanie je spartaczono z dôwnyma plemiennyma pödzélama. Przódkama Górnëch Łużëczan bëlë Milczanie, chtërnëch pözwa przetrwała leno w hi-storiczny nazwie óbéhdë, jaką zamieszkiwalë (stądka téż znóné z uczbów historie Milskö, włączone do Pölsczi przez Bolesława Chrobrego). Terôczasną pözwa całim Łużëcóm dało plemia Łużëczan, chtërny bëlë przódkama leno dzysdniowëch Dólnëch Łużëczan. Öbie pözwë - Milczanie i Łużëczanie - ticzą sa pödmökłi obeńde, jaką zamieszkiwałë ne plemiona (pör. słowô mielëzna öznôczającé snôdczi plac w wôdze, gdze jidze utarknąc, i łag/ług öznôczającé pödmökłą łąka abó las). Sami Łużëczanie gôdają ö se Serbowie (Serbja, Serby). Nôprzód bëła to pözwa plemiona apartnégö öd Łu-żëczan i Milczan, chöc blëskö z nima spokrewnionego. Mieszkelë ôni na zôpôd ôd terôczasnëch Łużëców. Bëło to nômöcniészé z plemionów i utwörzëło öno - pewno pö to, żebë biôtköwac sa ö pöliticzną niezależność öd Niemców - plemienne zrzeszenie. W jegö skłôd weszlë t鿣użëczanie i Milczanie, chtërny pózni przejalë pözwa swöjich krewniôków jakno włôsną pözwa etniczną. 1. Pözwa Milczanie wzała sa öd słowa nazéwającégö mielëzna. P/F 2. Łużëczanie sami ó se gôdają: Dalemińce. P/F 3. Przódkama Górnëch Łużëczan bëlë Serbowie. P/F 4. Przódkama Dólnëch Łużëczan bëlë Łużëczanie. P/F 5. Pözwa Łużëce wzała sa ód słowa nazéwającégö podmokłą łąka abó las. P/F Czwiczenié 6 Na ôdjimkach na starnach III i IV przedstawione są zabëtczi dwuch stolëców (Chöcébuż - Dólné Łużëce, Budzyszin - Górné Łużëce). Dopasuj titułë do ôdjimków: Stôri gród w Budzyszënie; Köscółsw. Mikołaja w Budzyszënie; Rad-nica w Budzyszënie; Gródkówskô wieża w Chöcébużu; Stôri rënk w Chöcébużu. Wëbierzë jeden z zabëtków i na spôdlim införmacjów np. z internetu zapiszë ô nim czilë wia-dłów (doma abô jeżlë badze czas i môżlëwôta, to na uczbie). NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (105), DODÔWK DO„PÔMERANII III Czwiczenié 7 Przetłomaczë słowa z jazëka górnołużëcczégô na jazëk ka- odpowiesce szëbsczi: ^ Czwiczenie 1 Łużëckô fana Historiczny herb Dólnëch Łużëców Historiczny herb Górnëch Łużëców chlëb -muż -żona -lës -ruka -noha -koleso -kniha -dobry dźeń -bożemje - ZAKOŃCZENIE Czwiczenié 8 Pôdzelta sa na dwa karna. Szkolny mdze prowadzącym, a wa badzeta uczastnikama teleturnieju. Nöprzód kôżdé karno przërëchtowuje pö 15 pëtaniów ticzącëch sa wiédzë zdobëti ôbczas ny uczbë. Pózni szkólny zbiérô te pëtania, ôdrzucô te, chtërne sa pôwtôrzają, miészô wszëtczé raza i zaczinô sa jigra. Z kôżdégö karna do szkólnégô pôdchôdzy jeden uczeń. Szkólny czëtô pëtanié. Ten uczastnik, chtëren znaje ôdpôwiédz, chutkô klepie w stół. Ôdpöwiôdô ten, chtëren chutczi klepnął. Jeżlë żóden z nich nie wié, to szkolny jesz rôz zadôwô to pëtanié do wszëtczich. Ôdpôwiôdô ten, chtëren pierszi sa zgłosy. Za köżdą dobrą ôdpôwiédz karno dostôwô pąkt, za lëchą - pąkt je ödjati. Wëgriwô to karno, chtërno zdobadze wiacy pąktów. 1. Łużëce to krójna położono w dzysdniowëch pörénköwëch Niemcach. 2. Łużëczanie zamieszkują nôbarżi na zôpôd wësëniatą óbeńda słowiańską. 3. Jazëczi łużëcczé szlachują za kaszëbsczim, bö nôleżą do ti sami familie jazëköwi. Czwiczenié 4 Piakné Łużëce sprawiedlëwé i lubôtné tatczëzno môjich serbsczich ôjców raju möjich szczestlëwëch snieniów swiaté są mie twôje stronë. Przińdny czasu zakwitnij redosno! Kö żebë z twöjégó klina wëszlë mażowie wôrtny wieczny pamiacë! Czwiczenié 5 1 P, 2 F Serbowie, 3 F Milczanie, 4 P, 5 P Czwiczenié 7 chléb, chłop, białka, las, raka, noga, kôło, ksążka, dobri dzeń, do uzdrzeniô NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (105), DODÔWK D0„PÖMERANII" fSpll: Tekst Elżbieta Prëczköwskô, öbrôzczi Joana Közlarskô fVN0). «JO MOAf-M/VPą- NA NI JE NACeCHoWoNY, P^AC, . DO CHTeRNe&o MuSZlMë ZAOACHAC. zEBe NALEZC SHORB. JE TAM WëSOlC WIEŻA ZE WlaTiMMlONa JACZI JE NASZ PlERSZl PLAC? tuwô^HA WIEŻë. JE COS NAPISÓNé. WëZ&ÓDKri\ CO TO JE ZA PANNA, CHTëBNf «5a 9ël£NIE W &óRa uNôSZAJą, JAłt JE WIATEK?. TO MÔŻE BëC tCuRA. kI DZE TERÔ?> CZë JE JACZI9 rPLAC NA HASZeBACH SPABłaCZONY Z tCuBAMAX-- GWëS, ŻE JO -'REZERWAT KuRZé GRZaDë W MIROCHÔWSCZICH LASACH EvJ LECTMë TUWÔ -5ą DO użëTlCu PARA-OTIMIE (K JENltu JO ^DZayCA BÖGil LżëJEMë^^rOzDAC, Cëż TO MDZE. ij dnaôstródw!x tu oe PląiCNO ZDRZe Widoł. vj£l I PRZECZëTôJ. CO JE NAPISÓNĆ NA NYM, CHTëREN1 ^TĄWlł'/^JO CZEtCÓM TU NA WAJI TU NEN KÔłP. JU WIECZI. DOBRZE, ŻE WA PRZëSZłA NA CZAS. WëRZëCZTABARO&łOSNO .ZNÓNą mi&StĄ RZElCLëNa, CO 9a ZACZINô ÖD $łów y „NI6Dë...." "V JÔ WléM „NI&Dë DO Z&uBë NIE .PRZInDą KASZëBë JO, RZECZMë RAZa GłOSNO; „NIGDë 'DO Z&iiBë NIE PRZIńDą MÔJA tCNĆRA MIE PÔDPÔWIÔDO, ŻE TO JE NEN JANTAR, CO &ć> &RIF TUWÔ WRZUCYł. CëDA PRÔWDZëWé. WIERa ituńC^sPN pÔ PRÔWDZE ŚWIATA NASTôł! \ JISTNIEJE. ,ëż TO BëłO? CHRóńTA SWôJa TATCZëZNa. WIEDNO KASZëBë. NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (105), D0DÔWK 00„PÓMERANII' V KLASË1V-VI SPÖDLECZNY SZKÖŁË Harrtëna Czemplih Haôzëtoczé dnewiané himcołë A U G J O P W S S Z C D Ë R I L Y Z K A W H U Y F Ł W O K T O N E D I C T N Ö C Z Ł Ë c H O W S C Z I Ë K L B W C K T P l M S E P U F G D A T A J Z A B S s R C H R C A L E R S Y T I P E C u J E K A Y Z D P T F G U p E P Z R W R S B U O I B Ë T O W s C Z I O A S Y A M A T G S R C M L D U M Y B C U W Ö C K J C U G A O F G S C P Z Z U E A P N Z H Y Z R K C H O N I c C Z I B E I Z I L A 0 J N H Ë L T D s W I / Wiész të, że... X / drzewiané köscołë uznôwóné \ są za ösoblëwóscë architekturę? Jich wëzdrzatk i wëpösażenié je colemało scësno spartaczone z lëdowim kuńszta óbeńde, na jaczi östałë wëbudowóné. Dlôte téż drze-wiané kôscołë na Pômôrzim jinaczą sa butnowim i bënowim wëzdrzatka öd drzewianëch köscołów \ Môłopölsczi czë Wiôlgöpölsczi. / Zadanié 2 Usadzë słowa z rozsëpónczi, a pöstapno dofuluj nima wëpöwiésc w blónie. chacrzlinec c kłócös k zaciwnö z öngraë o wtôrzôł w Nalezë w diagramie ukrëté pözwë krézów, na jaczich öbéhdze nachôdają sa kaszëbsczé drzewiané köscołë. Pöstapno dofuluj wëpöwiésc nalazłima słowama. Zadanié 1 Wiész të, że.. k..................... pöd wezwanim Pödwëższeniô Swiatégö Krziża w Leśnie je jedną z nôlepi uchöwónëch i nôbar-żi öriginalnëch drzewianëch kaszëbsczich swiatniców? Jegö szpëcatô z.....................je nôwëższą drzewianą budowlą w Pôlsce - mô jaż 32 métrë. Westrzódk swiatnicë je téż cze-kawi. Za wôrtné bôczënku uznôwóné są przede wszëtczim umôlowóné na balce żłobiznë -ukrziżowóny Christus i nachôdającé sa kôl niegö biblijne pöstace, a téż zabëtköwô jasnomödrô ch.....................z XIX stalatégö. Snôżi je téż bökadno zdobiony przédny w.................. z XVIII stalatégö i pëszné, niedôwno ôdnowioné, ô Na Kaszëbach uchÖwało sa köl 40 drzewianëch köscołów. Krézë cz..................... i b..................... mögą pöchwalëc sa nôwikszą lëczbą utrzimónëch swiatniców negö ôrtu. Wiele mni drzewianëch köscołów nalézemë w krezach: k...................... p....................., k...................... s.....................i ch...................... Zadanié 3 Przeczëtôj informacje ö pösobny drzewiany swiatnicë (w blónie na VII starnie), a pöstapno ôbezdrzë film, jaczi je dokumentacją renowacji köscoła https://www.youtu-be.com/watch?v=LJe7rhóuDYE. mmmm NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (105), D0DÔWK DO „POMERANII" KLASËIV-VISPÔDLECZNY SZKÖŁË Wiész të, że... we wsë Öbjazda nachôdô sa köscół pöd wezwa-nim Matczi Bösczi Czastochówsczi? Drzewianô wieża köscółka bëła umôlowónô jakno oznakowanie na mörsczich kôrtach pöchôdającëch jesz z zóczątku XX staiatégö. Zabëtköwé wëpösażenié swiatnicë to cënowé lëchtôrze z kuńca XVII stalatégô, jaczé terôczasno möże pôdzywiac w Muzeum Westrzédnégö Pômörzô w Słëpsku, zwón z pôłowë XVII stalatégô, a téż pöchôdającô z XIX stalatégö elewacjo butnowi öbudowë organów i chur nachôdający sa nad weńscym do swiatnicë. Do 1945 roku köscółten przënólégół do ewangelików. Na zymku 2006 roku rozpóczati óstół upraw kóscoła. Budowla ostała w całoscë rozebrano, bëłë wëmienioné skażone balczi i ódbudowóné ód spódló. Prôwda czë łeż? Przeczëtôj zdania w tôbelce i nacechuj bezzmiłkôwą ödpöwiésc. Z pööstałëch lëtrów usadzë słowö, jaczé mdze dofulowanim zdaniô, jaczé je pöd tôbelką. prówda łeż Na terôczasnëch mörsczich kôrtach umôlowónô je wieża kóscoła w Öbjezdze. K P W Muzeum Westrzédnégó Pómórzô w Słëpsku nachôdają sa lëchtôrze z tegö köscółka. Ö R Kóscółk ód zôczątku swójégó jistnieniô béł môla mödlëtwë katolëków. Ô N W renowacji kóscoła brelë udzél leno wëkwalifiköwóny robotnice. T K Köscół wëbudowóny óstół z drewna, cegłë i murónczi. T A Krôjna w................................to pözwa na określenie uroklëwi öbéndë na Westrzédnym Pömörzim. Z pözdrzatku na swój ösoblëwi wëzdrzatk - szachulcową budowa, na ti kôrce nalôzł sa köscół we wsë Öbjazda. Cobë pöznac wszëtczé öbiektë nachôdającé sa na tim turze, muszebno öbôcz kôrta, jaką nalézesz pöd adresa: http://www.zie-lonesercepomorza.pl/typo3temp/pics/4ac2de77af.jpg. Zadanié 4 Nalezë w słownym zlepiszczu sztërë pözwë wsów. Pöstapno dofuluj wëpöwiésc w blónie na starnie VIII nalazłima słowama. ÔSNÉ HBłRK NAJÔ UCZBA, NUMER 3 (105), DODÔWK DO„PÔMERANII" KLASËIV-VISPÖDLECZNY SZKÖŁË Czas na pödrechöwanie wiédzë zwënégöwóny na téma kaszëbsczich drzewia-nëch köscołów. Wiész të, że... niechtëme drzewiané köscołë nachôdają sa na obeńdze kaszëb- sczich skansenów? We ...................................... nalézemë dwa przenio- słé drzewiané köscołë - jeden z nich pierwöszno nachôdôł sa na obeńdze wsë ....................................... drëdżi zôs we wsë.......................................W westrzódku pier- szi swiatnicë je terôczasno wëstôwk ö sakralny przirodze pt. Dôwny sakralny kuńszt Gduńsczegó Pömörzô, w drëdżi zôs möże pödzywiac uchówóné zabëtköwé wëpösażenié. Zato na obeńdze skansenu we wsë......................................nachôdô sa niedôw- no wëbudowóny kôscółk pöd wezwanim Swiatégö Rafała Kalinowsczégö. W swiatnicë ti nalézemë wiele pamiątków przede wszëtczim sparłaczonëch z kawlama Sybiraków, chtërny szlachöwno jak patrón ny swiatnicë, östelë skôzóny na katorga. 5. Na obeńdze jaczich kaszëbsczich skansenów na-chôdają sa drzewiané köscołë? a. Köscérzna b. Wdzydze c. Szimbark Czekawöstka! Zadanié 5 Zrobi krótczi quiz tikający sa pöznónëch kaszëbsczich drzewianëch köscołów. Bôczënk! Na niechtërne pëtania je wicy nigle jedna bezzmiłköwô ödpöwiésc. 1. Wëzdrzatk drzewianëch köscołów spartaczony je z: a. lëdowim kuńszta b. ösoblëwöscą öbéndë, na jaczi öne östałë wëbu-dowóné c. wszëtczé drzewiané köscotë wëzdrzą tak samö 2. W chtërnëch krezach na obeńdze Kaszub nachôdô sa nôwicy drzewianëch swiatniców? a. chönicczi i człëchöwsczi b. bëtowsczi i pucczi c. człëchöwsczi i bëtowsczi 3. Terôczasno uchöwóné drzewiané köscołë są môla mödlëtwë katolëków, równak wczasni dzél z nich przénôlégôł do personów wëznaniô: a. ewangelicczégö b. prawosławnego c. öbëdwie ödpöwiescë są bładné 4. Szachulcowô budowa niechtërnëch drzewianëch swiatniców öznôczô, że wëkönóné östałë öne m. jin. z nôslédnëch materiałów: a. drewna b. cegłë c. murónczi Na starnie http://www.kosciolydrewniane.pl/, jakô tworzono je przez pasjonatów, nalézesz óbjimną lësta raza z ódjimkama i öpisënka drzewianëch kóscołów na-chôdającëch sa na obeńdze Pólsczi i jinëch krajów. ODPOWIESCE Zadanie 1 A U G J O P W S s Z C D Ë R 1 L Y Z K A W H U Y F Ł W o K T o N E D 1 C T N Ö C Z Ł Ë c H Ö w S C Z 1 Ë K L B w C K T P 1 M s E P U F G D A T A J Z A B s s R C H R c A L E R s Y T 1 P E C u J E K A Y Z D P T F G U P E P Z R W R S B U o 1 B E T o W S C Z 1 Ö A S Y A M A T G s R C M L D U M Y B C U W Ö c K J C U G A o F G s C P Z Z U E A P N Z H Y Z R K C H Ö N 1 c C Z 1 B E 1 Z 1 L A o J N H Ë L T D S w 1 Pôsobica, w jaczi nót bëło wpisać pôzwë krézów: człëchôwsczi, bëtowsczi, kartësczi, pucczi, köscersczi, stëpsczi, chönicczi. Zadanié 2 köscół, zwönica, chrzcelnica, wôłtôrz, örganë Zadanié 3 krôta Zadanié 4 Wdzydze, Wiôldżé Böżépöle, Swörnégace, Szimbark Zadanié 5 1 a, b, 2 c, 3 a, 4 a, b, c, 5 b, c Tłomaczenié Hana Makurôt Redakcjo: Marika Jocz / Projekt: Maciej Stanke / Skłôd: Piotr Machola / Öbrôzczi: Joana Köziarskô /Wespółroböta: Hana Makurôt i Karolëna Czemplik gdańsk mniej znany NOWA ODSŁONA SALI BHP Dziś zapraszamy na spacer do budynku Sali BHP. Nowo zagospodarowane wnętrze nawiązuje do mieszczącej się tu w latach 1978-1996 Izby Pamięci Stoczni Gdańskiej. STOCZNIOWY ZABYTEK Sala BHP to budynek mieszczący się na dawnym terenie Stoczni Gdańskiej. Stoi w tym miejscu od XIX wieku i cierpliwie znosi wszelkie zmiany. Od 2015 roku jej adres to ul. ks. Jerzego Popiełuszki - arteria przecinająca póki co puste tereny postoczniowe, która otwarta została rok wcześniej jako tzw. Nowa Wałowa. Nie tylko adres się zmieniał, również nazwa samego obiektu. Sala BHP zbudowana została jako Torpedo-Lagerhaus, czyli magazyn torped. Niemiecki napis zachował się od strony ulicy Popiełuszki. Magazyn służył też jako montownia uzbrojenia okrętów wojennych, które budowano w ówczesnej Stoczni Cesarskiej. Po II wojnie światowej budynek niczym się nie wyróżniał. Sytuacja zmieniła się w 1961 roku. Po tragicznym wypadku przy budowie statku Maria Konopnicka, wskutek którego zginęło 22 stoczniowców, postanowiono zwrócić większą uwagę na szkolenia pracownicze. Od tej pory dawny magazyn znany jest jako Sala BHP, czyli Bezpieczeństwa i Higieny Pracy. Stoczniowcy zorganizowali w niej również muzeum zakładowe. W czasie sierpniowego strajku w 1980 roku budynek stał się miejscem obrad Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego. To właśnie tutaj podpisane zostały słynne Porozumienia Sierpniowe. Dziś, jako zabytek, jest własnością NSZZ Solidarność. W 2006 roku Sala BHP została gruntownie wyremontowana. Jest obiektem ogólnodostępnym, choć przed wizytą warto upewnić się telefonicznie, czy danego dnia nie odbywa się w nim np. konferencja uniemożliwiająca zwiedzanie. JAK TO BYŁO? Sala BHP to powierzchnia około 700 metrów kwadratowych. Centralna jej część jest wciąż wykorzystywana jako miejsce spotkań. Natomiast przy ścianach urządzono wystawę „Stocznia Solidarność. Historia Stoczni Gdańskiej 1844-2015". Hitem tego miejsca jest niewątpliwie diorama, która pokazuje Stocznię Gdańską w momencie podpisania Porozumień Sierpniowych i zakończenia strajku. Makieta obejmuje aż 12 metrów kwadratowych, składa się z czterech segmentów. Ustawiono na niej około 2,5 tysiąca figurek. Na podstawie analizy zdjęć autorzy przedstawili tłum ludzi, odwzorowując ich ubrania, gesty, a także miejsca, w których stali. Można tu także zobaczyć stoczniowe budynki, których dziś już nie ma. Zabudowa z 1980 roku kontrastuje z obecnym widokiem dookoła Sali BHP. Dioramę ożywiają efekty świetlne, a nawet dźwiękowe - można usłyszeć Lecha Wałęsę obwieszczającego zwycięstwo strajku. Dioramę stworzyła Grupa Rekonstrukcji Historycznej REKO z Warszawy pod kierunkiem lana Nałęcza. POTĘGA ZAKŁADU Stocznia Gdańska to jednak nie tylko wielkie wydarzenia społeczne i polityczne. To przede wszystkim historia gospodarki, przemysłu morskiego, techniki i technologii morskiej. Nowa wystawa kładzie na to nacisk, przez co uzupełnia pobliskie Europejskie Centrum Solidarności. Wszystkie eksponaty ściśle wiążą się z gdańskim zakładem. W gablotach pięknie prezentuje się dwadzieścia modeli zbudowanych w Gdańsku statków. Oko cieszy żaglowiec Dar Młodzieży w skali 1:25, który pojawił się nawet w filmie „Człowiek z żelaza". Pracę w stoczni uzmysławiają także dioramy wydziałów K2 i K3. Te makiety z lat siedemdziesiątych służyły do nauki, a dziś przypominają o przeszłości powstającej powoli w miejscu stoczni nowej dzielnicy Gdańska o historycznej nazwie - Młode Miasto. MARTA SZAGŻDOWICZ Zdjęcie dioramy z Sali BHP STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA 35 Berlińczykz Brus Nosił popularne wśród Krëbanów nazwisko, znane też na całych Kaszubach, Lemańczyk. Przyszedł na świat w Brusach, ale swoich losów nie związał z ziemią zaborską. Zamieszkał w Berlinie, gdzie zasłynął w środowisku polonijnym jako sprawny i skuteczny działacz gospodarczy. filomata i dyrektor banku Franciszek Lemańczyk urodził się 21 marca 1894 r. w rodzinie chłopskiej Antoniego i Pauliny z domu Knut. Naukę pobierał w słynnym pelplińskim pro-gimnazjum Collegium Marianum, a następnie w gimnazjum w Brodnicy. Przygotowania do matury łączył tam z działalnością w tajnych związkach młodzieży patriotycznej. Udział w ruchu filomac-kim (1910-1912) wpłynął na jego późniejsze losy, stał się aktywnym organizatorem polskiego życia gospodarczego i oświatowego w Niemczech. Podczas I wojny światowej był sanitariuszem. Później studiował prawo na uniwersytecie i ekonomię w akademii handlowej w Berlinie. W latach 1919-1920 należał do zarządu Akademików Polskich w Berlinie. Pociągała go praca w bankowości. Znalazł zatrudnienie najpierw w Banku Kupiectwa Polskiego, a potem w Polskim Banku Handlowym oraz w gdańskim Banku dla Handlu i Przemysłu. Lemańczyk miał także zdolności organizacyjne i administracyjne. Był współzałożycielem i dyrektorem dynamicznie rozwijającego się w latach trzydziestych XX w. Banku Słowiańskiego (Slawische Bank--Aktions-Gesellschaft Berlin), o którym pamiętają jeszcze współcześni działacze polonijni. Wrodzoną inteligencją, umiejętnościami przywódczymi i biegłą znajomością kilku języków budził szacunek w Związku Polaków w Niemczech (ZPwN). W tej zasłużonej dla ruchu polonijnego organizacji (założonej w 1922 r.) pełnił funkcje doradcy ekonomicznego i kierownika działu gospodarczego. Należał do bliskich współpracowników Księdza Patrona dra Bolesława Domańskiego, duchowego przywódcy Polaków w Niemczech. Był ponadto prezesem Towarzystwa „Opieka Polska" w Berlinie i dyrektorem banku Unia (mniej popularnego wśród Polonii). Nazywano go tytanem pracy, dziś powiedzielibyśmy: człowiek sukcesu. Miejscem, które przyniosło Franciszkowi Lemań-czykowi zasłużony rozgłos, był jednak Centralny Bank Spółdzielczości Polskiej (CBSP) w Niemczech, zwany potocznie w języku niemieckim Slawische Bank AG. Bank, będący spółką akcyjną, założono 8 lutego 1933 r. z inicjatywy ZPwN i Związku Spółdzielni Polskich w Niemczech. Berlińska instytucja stanowiła centralę finansową licznych spółdzielni oraz ponad trzydziestu banków polskich funkcjonujących w przedwojennych Niemczech. Bank Słowiański był instytucją kredytową finansującą różnorodne inicjatywy gospodarcze osób oraz organizacji mniejszości polskiej. Z udzielanych przez CBSP kredytów w ok. 90% korzystały banki spółdzielcze i spółki rolno-handlowe (np. na zakup nasion czy nawozów sztucznych). Kapitał zakładowy wynosił w dniu założenia CBSP w 1933 r. 150 tys. reichsmarek, a w 1937 r. podniesiono go do kwoty pół miliona marek. Obroty banku systematycznie rosły i na rok przed wybuchem wojny przekroczyły 30 milionów marek (ok. 64 milionów ówczesnych złotych polskich). działacz polonijny Pracownicy banku, a szczególnie zarządzający nim Franciszek Lemańczyk i Juliusz Malewski, zabiegali o rozszerzenie polskiego stanu posiadania i sprzyjali konsolidacji gospodarczej i kulturalno-oświatowej niemieckiej Polonii. Bank Słowiański nie tylko ufundował polskie gimnazjum męskie w Kwidzynie, ale również wykupił teren pod budowę gimnazjum żeńskiego w Raciborzu. Bank był też m.in. właścicielem domu bursy akademickiej we Wrocławiu. Godny podkreślenia jest również fakt, że każde dziecko urodzone w Niemczech w polskiej rodzinie mogło otrzymać od Banku Słowiańskiego książeczkę oszczędnościową z wkładem 20 marek. Z tej atrakcyjnej, symbolicznej oferty skorzystało wiele polskich rodzin, a bank zyskał potencjalnych klientów. Bank Słowiański, którego centrala mieściła się w Berlinie przy Potsdamer Strasse 61, został zlikwidowany przez władze niemieckie w 1939 r. przed napaścią III Rzeszy na Polskę. Majątek tej polonijnej instytucji został zarekwirowany, a wielu pracowni- 36/POMERANIA/MARZEC2017 ków aresztowano bądź otoczono dozorem policyjnym. Później, na podstawie rozporządzenia władz z 1940 r., zlikwidowano szereg innych instytucji i stowarzyszeń zrzeszających Polaków. Komisarz Schmid zajmujący się przejmowaniem mienia polonijnego w Preussische Staatsbank zdeponował środki pochodzące ze sprzedaży majątku banku, którym przed wojną kierował Lemańczyk. Wcześniej ten niemiecki urzędnik przejął wkłady udziałowców banku i skonfiskował własność należącą m.in. do Związku Polaków w Niemczech. Oprócz zarządzania Bankiem Słowiańskim ber-lińczyka rodem z Brus pochłaniała praca na rzecz rozwoju polskiego życia społecznego i kulturalnego w Niemczech. Temu celowi służyła szczególnie działalność w ZPwN i w Światowym Związku Polaków z Zagranicy. Franciszek Lemańczyk wchodził w skład Komisji Rewizyjnej tego prężnie funkcjonującego w latach 1934-1939 związku, zwanego też Światpolem. Na czele tej organizacji stał Władysław Raczkiewicz, późniejszy Prezydent RP na uchodźstwie (przed wojną był m.in. marszałkiem Senatu RP i wojewodą pomorskim). Współpraca tego polityka z dyrektorem Banku Słowiańskiego w Berlinie układała się znakomicie i służyła rozwojowi Światpolu. Przejawem troski dyrektora Banku Słowiańskiego o rozwój polonijnego życia oświatowego w ówczesnych Niemczech było utworzenie w 1937 r., ze środków banku, wspomnianego już prywatnego gimnazjum w Kwidzynie z polskim językiem wykładowym. Wydarzenie to odbiło się szerokim echem w prasie niemieckiej i odnotowane zostało na łamach miesięcznika Światpolu „Polacy Zagranicą". Szkoda, że współcześnie nie istnieją dofinansowywane przez państwo stowarzyszenia czy fundacje z takim rozmachem i tak skutecznie zabiegające o zakładanie szkół, bibliotek (centrów kultury), klubów sportowych czy towarzystw śpiewaczych zrzeszających naszych rodaków poza granicami kraju. współpracownik osmańczyka W 1939 r. Franciszek Lemańczyk, dyrektor centralnej polskiej instytucji kredytowej w Niemczech, został zatrzymany przez władze bezpieczeństwa III Rzeszy i oddany do dyspozycji komisarza likwidującego polskie organizacje gospodarcze. Okres wojny przeżył pod nadzorem policyjnym, w bardzo trudnych warunkach materialnych. Po zakończeniu działań wojennych zajął się odbudową struktur organizacyjnych życia Polonii niemieckiej. Był m.in. znani pomorzanie Rodło - znak przedstawiający bieg Wisły wraz z zaznaczonym Krakowem, używany przez Związek Polaków w Niemczech od roku 1933 do dzisiaj członkiem prezydium Polskiego Komitetu ds. Repatriacji Polaków z Niemiec. Współpracował z red. Edmundem Osmańczykiem w berlińskim biurze wydawnictwa Czytelnik. Dr Osmańczyk (1913— -1989), dziennikarz, autor książek i parlamentarzysta, należał do grona najaktywniejszych działaczy polonijnych. Po reaktywowaniu Związku Polaków w Niemczech Lemańczyk wspólnie z jego prezesem Stanisławem Szczepaniakiem zabiegał w Bonn o zwrot zagrabionego przez III Rzeszę majątku polskich organizacji i stowarzyszeń. Wywodzący się z ziemi zaborskiej Franciszek Lemańczyk zmarł w Berlinie 17 stycznia 1964 r. Spoczął na cmentarzu St. Matthias - Mariendorf. Jego małżeństwo z Martą z domu Limpach było bezdzietne. Warto wzbogacić swoją wiedzę o losach ludzi urodzonych na południu Kaszub i pomnażających dorobek Polaków poza granicami ojczyzny. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 37 POMORZANIE E POMORSCZI JAZËK W BRAZYLËJI YLADISLAY KNOLL wstAp Uznówóm, że dlô kôgös bë sa mögło zdawać miono tego artikla përzna niespôdzóné: Pomorzanie w Brazylëji? Ë pömörsczi jazëk? Në jo (chtos bë mógł rzec), öni doch téż w Brazylëji mają mörze, to dlôcze bë ni möglë miec téż swôjich Pömörzanów, czej Ruscë jich mają1. Abö chôdzy ô Kaszëbów, jaczi ödjachalë na sztrąd Copacabana abö retac amazońsczi prałaś? Ale nié, ja-wernota je përzna apartnô. Żebë ödpöwiedzec na wszëtczé dosebné pitania, w tim artiklu spróbuj emë krótkö wëjasnic, chto są brazylijsczi Pomorzanie, jaczim gôdają jazëka ë cëż öni mają wespólnégö z Kaszëba-ma. Zaczniemë naje kôrbienié dze-jama negö lëdu ë pökôżemë so téż jegó dzysdniowôsc, a skuńczime krótczim wiadła ö tim, jak wëzdrzi jich jazëk. Krzysztof Gradowski POMORSKA EMIGRACJA DO BRAZYLII Pomorską emigracja do Brazylie öpisôł m.jin K. Gradowsczi historëjô Historëjô brazylijsczich Pómórza-nów zaczinô sa w piacdzesątëch latach XIX wieku na Zôpadnym Pômôrzim (tedëczasnô prëskô pro-wincëjô Pommern), dokładno gô-dającë, na wschodzę dzysészégö zôpadnopömörsczégó województwa ë na zôpadze pómörsczégö2. Prawie tuwö mieszkelë biédny parobkowie, chëczowé, pasturze, jaczi muszelë cażkô robic dlô bökadnëch gburów ë krëjamno snilë ö swójim gruńce. Zdôwało sa, że to żëczenié nie je do zjisceniô. W nym cządze wiele lëdzy z westrzédny Europë ucékało na zôpôd przez ócean z nôdzeją na lepszé żëcé. Téż naji Pomorzanie bëlë zwabiony przedstawą gwôsnégö gburstwa ë wólnotë, tej ja-chalë do Hamburga, żebë wstąpić na jaczi ókrat, co bë jich przewiózł do „öbiecóny zemi". Ökratë stąd jachałe ■SI2&6& w rozmajité stronë, nôwicy do Zjednónëch Krajów Ame-riczi, ale téż do Brazylëji. Czerënk, jaczi so wëbrelë mi-grancë, zanólégôł mést nôwicy ód retoricznëch umiejat-nosców agentów, jaczi wabilë lëdzy do swöjich krajów öbiecënkama, chtërne nié wiedno bëłë prôwdzëwé. Pöpiarcé emigracëji z niemiecczich krajów do Brazylëji bëło jednym z prioritetów brazylijsczégó przédnictwa -niewölëzna bëła tuwö corôz wicy ógrańcziwónó, ë brazylijsczi césôrze ju ód pierszich lat swöji panowiznë (1822) rôczëlë ösoblëwie biôłëch kolonistów z Europë do jesz nie ósedlonëch nór-tów swöji óbjimny zemi, żebë ekonomiczno pómóc świeżemu, ale baro wiôldżému krajowi. 18 stëcznika 1858 r.3 przëjachôł jeden z pierszich ókratów z colemało pömörsczima kölonistama do dzysészégö stanu Rio Grandę do Sul (kasz. Wiôlgô Pôłnio-wô Rzéka, dali RGS) na grańce z Urugwaj a. Sómnô wanoga bëła straszno ë niemało dzecy umarło, a do te na môlu żdôł nowëch przëbëczników klimaticzny szok. Pö przëbëcym Pomorzanie zgłosëlë sa kole organizatora molowi kölonizacëji, Jacoba Rheingantza, jaczi dół Pomorzanom môłé czółenka, a do kólonizowanió mól nazéwóny Sao Lourenęo do Sul. Jinô wółnica pómórsczich kolonistów, jakó mia pierwotno téż doja-chac na brazylijsczé pôłnié, bëła scze-rowónó na norda ód tedëczasny brazylijsczi stolëcë (Rio de Janeiro), do dzysészégö stónu Espirito Santo (kasz. Swiati Dëch, dali ES). Ti lëdze przëjachelë do stolëcë stónu zwóny Vitória 28 czerwińca 1859 r., wëcëgnalë kawie ö kąsczi zemi i bëlë wësłóny na czółnach do 50 km daleczégó môla. Tuwó kóżdó rodzëna dosta kol 50 ha gruńtu dló uprawë roscën, co ród roscą w tropicznym klimace. W ES nie bëła kólonizacëjó órga-nizowónô, lëdzóm szło od początku górzi jak w drëdżich ' Rusczé Pömörzé (TIoMopbé) zajimô norda europejsczi teritorëji Rusëji. Słowiańsczi mieszkańce nëch zëmnëch zemi pösôdają swöja tipöwą pömörską gôdka (nouopcKuu zoeop). 2 Nôwicy z ökölégö Köszalëna, Kołobrzegu, Biôłogardë, Reska, Grific, Świdwina ë Szczecënka, mni ze Stôłpska, Sławna, Nowogardu ë Böbölic (Grantzow, K., Pomeranos no Cruzeiro do Sul, Vitória 2009, s. 167). 3 Nen dzeń östôł w RGS uznóny za oficjalne swiato - Dzeń Pömörzanów. 38 / POMERANIA / MARZEC 2017 mołe jazeczi regionach ë wicy Pömôrzanów bëło izolowónëch ôd krajowców gôdającëch pö pórtugalsku. Trzecym regiona, dze zamieszkelë Pomorzanie, béł nordowi stón Santa Catarina (kasz. Swiatô Katarzëna, dali SC). Tuwö bëła kölonizacëjô örganizowónô przez doktora Herrmanna Blumenaua ë wiele Pömörzanów ösedlëło gard, jaczi do dzys nazéwô sa miona swójégó za-łóżcë (Blumenau). W 1863 r. bëło usadzone do dzys woźne môlowé pömörsczé centrum: Pomerode. Wiele dalszich kolonistów z Pömórzô przëbiwało do nëch regionów przede wszëtczim w 60. a 70. latach. Ököma nich tuwó jachelë téż lëdze gódający wszelejaczi-ma niemiecczima dialektama, Wënika bëlo, że niemiec-czé zamieszkanie SC bëlo dosc farwné, w RGS sa nôwicy rozköscérzelë przëbësze öd gór Hunsriick w Nadrenii ë Palatinatu4, w ES östa nômócniészô pömórskô gôdka. Köloniscë z jinëch nórtów bëlë tuwö z czasa asymilowó-ny. W 80. latach rosce italskô kölonizacëjô5. Czile Pó-mörzanów w tëch regionach sa copô w nym cządze dali ód mórza do bëna. Slédnô wikszô kólonizacëjô z We-strzédny Europë przëbëla pó pierszi światowi wójnie. Pómórsczé wespólnotë gôdałë swóją gôdką, ale jakno jazëka pisónégó użiwelë standartny niemczëznë, pierszi przëbëcznicë móglë rozmieć pisać jesz ze szkole na Pómórzim. Niemiecczi jazëk béł użiwóny téż jakno jazëk lëtersczi religii ë kóloniscë mielë prawó zakładać szkôłë ze swójim (niemiecczim) jazëka nóuczanió. Prostszô bëla sytuacëjô w RGS i SC, gdze bëło wicy jinszich niemiec-czich kolonistów - tuwó Pomorzanie möglë so uchówac dobrą znajomość standartnégö niemiecczégó ë pöstapno sa nauczëlë téż bëlno pö pórtugalsku. Jinô sytuacëjô rów-nak bëla w ES, gdze môlowi Pomorzanie bëlë izolowóny ód jinszich mieszkańców ë bezmala zabëlë niemiecczi (chóc lëtersczi kóscól órganizowół szkole pó niemiecku)6 ë nie nauczëlë sa dobrze gadać pó pórtugalsku'. Östelë tej pómórsczima mónoglotama. Jich głównym zajacym bela uprawa rizu, kukuridzë, szabelbónu, kawë ë cëkrowi strzënë. Wôżné zmianë dlô wszëtczich jazëkówëch miészëz-nów w Brazylëji nastąpiłë za autoritarnégó prezydenta Getulia Vargasa. W 1937 r. óstôł obowiązkowo wprowadzony pórtugalsczi jazëk jakno jazëk nôuczaniô we wszët- czich brazylijsczich szkołach. W 1939 r. béł przëjati ustów ó zakazu użëwanió w szkołach ë uczeniô dzecy jinszégö jazëka jak pórtugalsczi ë téż drëkówaniô ksążków w cëzëch jazëkach8. W 1942 r. sa zwikszëłë represëje procëm Niemcóm (ë-téż Italóm ë Japónóm). Pomorzanie w ES taczim órta bezmała zgubilë dostąp do wësztôłce-nió, bó pörtugalskömównëch szkólnëch nie rozmielë, a niemiecczi óstôł le jazëka kóscoła. Pómórsczé regionë ES taczim órta uchöwałë swój a gôdka ë izolacëja. To sa zmieniło dopierze z mödernizacëją óbeńde w 80. latach, czedë nastąpił téż tuwó mocny cësk pórtugalsczégó. DZYS lak wëchôdó z tego, co je napisóné wëżi, Pomorzanie utwórzëlë w piątim nówikszym kraju na świece enklawë na rozmajitëch, baro óddalonëch molach. Gódó sa, że teró w Brazylëji żëje kół 300 tësący Pómórzanów, z nich „bezmała połowa w ES, dze téż pómórsczi jazëk mô nô-gwësniészą pózycëja. Dlô ilustracëji muszi bëc rzekłé, że gard Santa Maria de Jetiba, nôwôżniészé pómórsczé centrum w ES, je bezmała 1600 km dalek (na pôłnié) autoła ód Pomerode, pömôrsczégö gardu w SC. Öd niego muszi jachac póstapnëch 850 km na pôłnié do dalszego pómór-sczégó centrum Canguęu w RGS. W 60. latach XX sta-latégó powstała téż pomorsko enklawa w Espigao do Oeste w stanie Rondónia w óbrëmienim programu óse-dlenió amazońsczćgó pralasu9. Nen gard je 3000 km dalek (na zópód) ód Santa Maria de Jetiba. Ökróm tëch molów je téż pómórsczi gódóny w stanie Minas Gerais na grańce z ES (w gminie Itueta). Z negó je widzec, że ne en-klawë długo ni miałë niżódnëch kontaktów. W 1988 r. bëło ustówa gwarantowóné prawo uchówanió gwósnégó jazëka, kulturë ë religii (Foerste, Peres, Kiister 2016, s. 71). Öd 90. lat rosce téż u Pómórzanów chac za-chówaniô gwósnégó jazëka, ale jakno pisóny jazëk sa dopierze pójówió pö 2000 r. W 2005 r. szkólny ë gminné za-rządë piac pômörskömöwnëch gmin w ES10 założëlë „Program pómörsczégó szkółowégó wësztółceniô" (Pro-epo). Céla negó programu bëło ód początku wprowadzenie nôuczi pömörsczégó jazëka ë kulturë do szkół ë propagowanie dwajazëkówégó nôuczaniô (pómórskó--pórtugalsczégó), a téż tworzenie tekstów pó pomorsku. 4 lich gôdka je w RGS uznónô jakno kulturowo spôdkôwizna ë chödzy mést ö nôwicy gôdóny niemiecczi dialekt w Brazylëji. 5 Brazylijsczi Italianie użiwają przede wszëtczim gôdka na spödlim wenecejańsczćgó (nazywóną talian). 6Kuster, S.B., Cultura e lingua pomeranas: um estudo de caso em uma escola do ensino fundamental no municipio de Santa Maria de Jetiba - Espirito Santo - Brasil, Vitória 2015 (dissertaęao), s. 52-53. ' Grantzow 2009, s. 182, cytëje swiôdka taczi sytuacëji z 1912 r. ' Foerste, E., Ponzo Peres, E„ Bausen Kiister, S., Politicas linguisticas e o ensino bilingue portuguës-pomerano em Santa Maria de Jetiba, Espirito Santo, „Matraga" 23/28, 2016, s. 68-70. 9 http://www.newsrondonia.com.br/noticias/maior+colonia+de+pomeranos+da+amazonia+vive+em+rondonia/46451 27.01.2017] 10 Laranja da Terra, Domingos Martins, Pancas, Santa Maria de Jetiba ë Yila Pavao. [przistap POMERANIA / 39 MÔŁÉ JAZËCZI Spödlecznym materiała do twörzeniô didakticznëch materiałów sa stałë dwa wôżné dôkazë wëdóné w 2006 r. przez lingwista prof. Ismaela Tressmanna: jazëkówó--etnograficzny słowôrz pömörsczégö jazëka11 ë zbiér tekstów ö pómörsczich tradicëjach w nym jazëku12. Jazëk nëch ksążk je öd jich wëdaniô uwôżóny za jazëkówą norma dlô pömörsczégö. Didakticzné materiałë są rëchtowóné przez szkólnëch dlô jich sztudérów, twörzi sa jazëkówi korpus13, östatno (w 2016 r.) jeden szkólny wëtwórził apli-kacëja dlô nôuczaniô jazëka dostapną na Google Play (Aprender Pomerano)14. Pierwotno deja bëła, żebë pómór-sczi béł jazëka wëkładu 50% szköłowégö czasu, ale do tegö nie doszło, dzysdnia chödzy le ó kursë jazëka. Ökróm ES są próbë wprowadzeniô pómórsczégö (pómerańsczegó) do szköłë w Canguęu (RSG)15. W szkołach pomórsczich gmin jinszich stanów je użiwóny niemiecczi16. Skutka propagacji pömörsczégo jazëka sa stało przë-znanié statusu pómôcnégô urządowégó jazëka w piać pomórsczich gminach w latach 2007-201117. Nówikszó z nëch gmin, Santa Maria de Jetiba, mó 38 tësący mieszkańców, z chtërnëch 70% je pómórsczégó póchódzeniô18. Dzyrzkósc môlowëch Pomorzan z latama rosła: w 2009 r. tuwó bëło obchodzone swiato 150 lat Pómórzanów w ES, a ód 2011 r. pómórsczi jazëk óstół zapisóny do kónsti-tucëji stanu jakno kulturalno spódkówizna. Status pómócnégó oficjalnego jazëka chcą dostać téż gminë w jinëch stanach: Canguęu ë Sao Lourenęo do Sul w RSG, Espigao do Oeste w Rondonii. Gminë Pomerode ë Blu-menau w SC mają ód 2010 r. jakno pomocny jazëk niemiecczi. Öd 2010 r. téż ósta zwiakszonó wespółrobóta pómórskómównëch regionów óbczas pomórsczich zjazdów PommerBR, jaczé sa ódbiwają co rok na jinszim pómórskómównym molu. Żelë jidze ó media, w Santa Maria de Jetiba jistnieje Pomerisch Radio, jaczé je móżno słëchac przez internet19. Pómórsczé artikle sa pójówiają w internetowi gazéce „Folha Pomerana" (kasz. Pómórsczi lëst), mni w kóscelny gazéce „O Semeador" (kasz. Séwca). Pómórsczi jazëk je coróz wicy obecny w internece, oficjalną pomorską wersja stronę internetowi mają równak le Swiódkówie Je-hówë. Ksążkówó produkcëjó je minimalnó, ókróm ju wëmienionëch dokazów prof. Tressmanna jistnieje np. zbiérk biblijnëch historëji20, jaczi je napisóny w brazylij-sczim pisënku21. Dwajazëkówé pómórskó-pórtugalsczé spóminczi z RGS jidze nalezc w normalizowónym pisën-ku w knédze Ivana Seibela22. JAZËK Ë cëż to je za jazëk, jaczim ny Pomorzanie gódają? Wcza-sni go Pomorzanie nazéwelë wszelejaczima mionama, np. Diiutsch abó Plattduiitsch abó Pommerisch. Dzys je w Bra-zylëji preferowóné miono Pomerisch sprak, tj. pómórsczi jazëk, ë molowi uczałi ród pówtórzają, że nie chódzy o niemiecczi, ale ó jeden z jazëków dólnosaksońsczćgó karna, potomka midzënôrodnégô hańdlowegó jazëka na Bół-ce sprzed 1600 r., jaczému je blëżi do niderlandzczégó jak do niemiecczégö23. Nót je dodać, że dólnoniemiecczi abó dólnosaksońsczi24 jazëk (Neddersassich, Nedersaksies) mó status regionalnego jazëka w Niderlandach ë Niemcach, w związkówëch zemiach Schleswig-Holstein ë Hamburg je użiwóny téż jakno kóóficjalny jazëk. Przëzdrzima sa tero barżi szczegółowo na nen jazëk ë mdzemë szukać jego tipówëch znanków, cobë zidenti-fikówac, z jaczégó regionu Pómórzó on póchôdô. Pomoże nama w tim stóri jazëkówi atlas Wenkera z kuńca XIX 11 Tressmann, I.: Pomerisch-Portuguisisch Wöirbauck - Dicionario Enciclopédico Pomerano-Portuguës, Santa Maria de Jetiba 2006. l2Tressmann, I., Upm Land. Up pomerisch sprak, Santa Maria de Jetiba 2006. 13 Beilke Silva Veloso, N., Pommersche Korpora: urna proposta metodológica para compliaęao de corpora dialetais, Uberlandia 2016 (dissertaęao). 14 https://play.google.com/store/apps/details?id=br.com.aprendapomerano [przistap 27.01.20171 15 http://www.jornaltradicao.com.br/site/content/educacao/index.php?noticia=l 1287 [przistap 27.01.2017], 16Cekawô tôblëca z 2013 r. użëcô pömörsczégö jazëka w pömôrskömöwnëch gminach je w artiklu Beilke, N.S.V. Pomerano: urna variedade germanica em Minas Gerais, „Anais do SILEL" 3/1. Uberlandia 2013, s. 4; http://www.ileel.ufu.br/anaisdosilel/wp-con-tent/uploads/2014/04/silel2013_2440 [przistap 27.1.2017]. 17 Marcia de Merlo, S., Ipomeranos de Santa Maria de Jetiba: nós entre os outros. 2013, „Anais do Seminario de pesąuisa da FESPSP", Ano II, vol. 2, num. 2, Sao Paulo 2013, s. 8-9; http://www.fespsp.org.br/seminario2013/artigos/IISeminarioPesquisa_SandraMelo. pdf [przistap 27.01.2017]. 18 http://www.dw.com/pt-br/esp%C3%ADrito-santo-investe-na-preserva%C3%A7%C3%A3o-da-l%C3%ADngua-pomera-na/a-17884813 [przistap 27.01.2017] 19 http://www.pomerischradio.com.br/ [przistap 27.01.2017], 20 Bibliha, Aventures (aventuras da Biblia em Pomerano) 2012. 21 Napr. yexiht w placu normalizowónégö geschicht (czetôj /jeszicht/). 22 Seibel, I., Imigrante no século do isolamento / 1870-1970, Sao Leopoldo RS 2010. 23 Tressmann, I., O pomerano: urna lingua baixo-saxônica. Educaęao, Cultura, "Sociedade. Revista da Farese (Faculdade da Regiao Serrana)" vol. 1, 2008, s. 10-21. 24 Wedle naji iidbë użëcé nazwë dólnosaksońsczi dlô pierwotno słowiańsczich zemi möże bëc përzna problematiczné, bö w gwësnëch ôbéiklach je gôdka barżi öwpliwnionô niderlandzczim (téj fransczim/frankcmsczim ë nié saksońsczim). 40 / POMERANIA / MARZEC 2017 MÔŁÉ JAZËCZI stalatégö, jaczi möże nalezc w internece25. Chcemë le za-cząc nasza detektiwną roböta: Zdanié Dat wait ik ni (nid. Dat weet ik niet, niem. Das weifi ich nicht) nama jasno gôdô, że na gôdka je z nordë Niemców (abö Niderlandów), ale gwësno nié z ökôlégö Gduńska, Chönic, Szczecëna abö Berlëna. /- na początku słowa na môlu niemiecczégö g- (jak jészeft [geszeft] w niechtërnëch kaszëbsczich gwarach) nama pökazywô, że muszimë szukać na Pömörzim, forma wait w pöprzednym zdanim nama zamkła droga do Prës ë Brandenburgii. Słowo fruug (nid. vrouw, niem. Frau, kasz. białka, czë-tôj /fróch/) nama signalizëje, że na gôdka nie je ze zemi za Ödrą ë nie je ód sztrądu (téj nié z ökólégó Köszalëna, Kołobrzegu, Grific). R miast -d- w słowach jakno np. braurer (nid. broer, niem. Bruder, kasz. brat) nama kóże szukać na zôpôd ód Stółpska, Miastka ë Bobolic. A kureszce diftondżi w słowach köipe (nid. kopen, niem. kaufen, kasz. kupie) ë gruin (nid. groen, niem. griin, kasz. zelony) naju rëszą dzes midzë Biôłogard ë Bóbólëce. Gôdka ti óbéhdë midzë brazylijsczima Pómórzanama dominëje, chóc pierwotny kóloniscë bëlë z wszelejaczich nórtów Pómórzô. Ze wzglądu na to, że sa na westrzéd-nym Pomorzu jesz do początku XVII wieku gódało pó słowiańsku, brazylijsczich Pómórzanów może nazwać zgermanizowónyma Kaszëbama26. Nót je téż dodać, że w Europie ti gódczi ju ni ma27, ji nôblëższi je dzysészi dialekt Przédnégô Pómórzó. Pisënk pómórsczégó jazëka w Brazylëji je zrobiony na spódlim niemiecczégô z gwësnyma uproszczeniama28, widzymë téż niderlandzką inspiracëja (np. tijd, kasz. czas). Jazëk muszół nótërno reagować na nowé jawernotë żëcégó w tropikach29 ë późni na nowi dominantny jazëk - pórtugalsczi miast niemiecczégó. Taczim órta mómë dzysó na półkuglë óriginalny jazëk, jaczi póchódó z Pómórzô ë jaczi sa tam dali rozwijó. Pod kuńc najégó wëkładu chcemë pókazac czile spódlowëch fraz ë rechubników w tim jazëku30. Brazylijskó-pómórsczi jazëk Kaszëbizna Gun morgen! Dobri dzeń (pó półnim) Wou gait? Cëż je czëc? Mij gait gaud. Móm sa dobrze. Wou is dij name? Jak sa nazéwósz? Ik forsta ni. Jó nie rozmieja. Reere jij Pomerisch? Gódóce Wë pó pomorsku? Ja / Nei Jo / Nie Dankeschóin. Dzaka. Taum gefale. Proszą. Forgeew mij. Wëbaczë. <3 1 Niderlandzczi Brazylëjskó--pómórsczi Slédnopóm( sczi kole Bël Niemiecczi ain ain één eins twai twai twee zwei drai drai drie drei fair faier vier vier fijw fif vijf ftinf sóss sas zes sechs soiwen së(i)wen zeven sieben acht acht acht acht neegen nëjen negen neun teigen të(je)n tien zehn 23 https://www.regionalsprache.de/ [przistap 27.01.2017]. 26 Wedle Tressmanna (2009) w brazylijskó-pómórsczim ju ókróm gwôsnëch mión nick słowiańsczegó nie je östóné. Chöc dokładnego badérowaniô jesz ni ma, ale je prôwda, że wiele słowiańsczich słów w slédnopömörsczim öznôczało przërodniczo-göspödarczé jawernotë Pômörzô, tej ze wzglądu na zmianë klimaticznëch ë ekönomicznëch warënków, w jaczich żëlë brazylijsczi Pömörzano- wie, mögłë ne wërazë ju nie bëc aktualné. 2/ Dólnoniemieczi dialekt na Pömörzim midzë Ödrą ë dzysészima Kaszëbama niemiecczi uczałi nazéwają slédnopömörsczim (niem. Hinterpommersch). 28 Ale np. lëtra g möże czëtac jak no j, ch abo g wedle pözycëji. 29 Muszałë sa np. pöjawic nazwë wczasni nieznónëch roslën ë zwierząt (np. nowé słowö Schupeswijr 'pancernik', prosa z pażwinama') 30 Na spödlim aplikacëji Aprenda Pomerano ë krótczégö internetowego kursu Aprenda pomerano / Leirpomerisch, http://www.mem-rise.com/course/754507/lingua-pomerana-pomerisch/ [przistap 27.01.2017], 30 Nót je rzec, że wëmöwa je prakticzno identicznô jak w brazylijskô-pómörsczim, bö tuwó g przed e/i sa wëmawiô j ë ij öznôczô dłudżé i. Adaptowóné z ksążczi Mischke, K., Rummelsburger und Biitower Mundart, Greifswald 1936, s. 54. STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 41 KÔL UJECZKA BERNATA SËCHTË Ksądz kanonik Stanisłôw Bach z Göscëcëna béł w sétmëdzesątëch latach w Dëchownym Seminarium w Pelplënie raza z Daniela Nowaka. Czedës rzekł mie ö nim tak: „Ön przepisywôł na maszinie kaszëbsczi słowôrz [Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej - 7 tomów] ksadza Bernata Sëchtë i wnetka przez to bë wëlecôł z seminarium". - W tim je përzna przesadë - gôdô ksądz prałat Nowak, öd trzëdzescë lat proboszcz parafii Christusa Króla w Wejrowie, kustosz Piôsznicczégö Sanktuarium, a ód wnet dwuch lat wejrowsczi dzekón. - Ji-wer z tim béł, ale wszëtkö sa dobrze skuńczeło, bo jô nen słowórz i Słownictwo kociewskie [3 tomë] przepi-sywôł jaż dzewiac lat. Jak do tego doszło? To nie je krótko ópöwiésc. Daniél Nowak je rodzony 8 strëmiannika 1953 roku w Starzenie. Czemu prawie tamo? Bó ta wies miała porodówka. Tak pó prôwdze jego starszi mieszkelë w czinszówce w Kłaninie, niedalek zómku von Grassów. Öjc Daniela - Mieczisłów - roda z Trzech Młë-nów kol Lësewa - w kłanińsczim Technikum Ról-niczim béł i szkolnym, i ksagówim - w młodëch latach ucził sa w Pedagogicznym Liceum w Wej rowie i Szkole Rechunköwöscë Rólny w Dërszewie. Stark Tomôsz Nowak béł przez jaczis czas wójta gminë Krokowo, lëdze znelë gó z rësznégó spölëznowégó dzejaniô. 16 lëstopadnika 1939 roku, czej miôł 70 lat, Miemcô gó rozstrzélelë w Piôsznicë. Tegö samégó dnia zabilë 20 lat stôrégó brata mëmë Stanisława Lewińsczegó; oni dwaj i bëlë w tim sarnim transpórce na smierc. Temu téż, czej Daniel Nowak óstół proboszcza parafii Christusa Króla w Wej rowie, zarô udbôł so, żebë w swój im kóscele zrobić Piôsznicczé Sanktuarium i założëc Stowôra Piôsznicczich Rodzëznów. Ta wej-rowską parafia biskup chełmińsczi Marión Przëkuc-czi pówółół 27 stëcznika 1987 roku, ksądz Nowak béł ji pierszim proboszcza. W kóscele, chtëren wëbudo-wôł, stwórził Piôsznicką Kaplëca, a za ji patronka óbrół błogosławioną sostra zmartwëchwstónka Alicja Kotowską. Miemcë ja stracëlë w Piôsznicë dokładno 11 lëstopadnika 1939 roku, w roczëzna nôrodnégó świata Pölôchów. Jak bëło kol ksadza Nowaka za dzecka, czë gôdôł tedë pó kaszëbsku - wrôcómë do kaszëbiznë. - Starszi do se gôdelë pó naszemu, do jinëch Kaszëbów tak samo. Równak do lëdzy zrzeszonëch ze szkołą gódiwało sa pó polsku, do nas dzecy téż, tak jak to tej za peerelu bëło. Kaszëbizna bëła upchónô w nórce. Starszi sa bójelë, żebë më lëchó nie kôrbilë pó polsku, tej delë sobie póku z kaszëbsczim jazëka. Jó rozmieja wszëtkó pó kaszëbsku, ale sóm gadac jô bë sa nie ödwôżił - śmieje sa prałat. Pitóm sa ksadza, czë pamiatô, czedë przeszło do niegó kapłańscze powołanie. - Tego tak pó prówdze jo do kuńca nie wiém. Wiele gwës znaczëło, że më mielë ksażi w rodzę. Przed wszëtczim Bolesława Lewińsczegó, chtëren béł tej proboszcza w Łebczu, i ksadza Bernata Sëchta z Pel-plëna. Na tego pierszégó më gódelë uja, a na Sëchta ujeczk. Czemu tak bëło, jó nie wiém. Ksądz Bernat colemało przëjéżdżôł ób lato na plebania do Łebcza i wszëtczich tamó wëpëtiwôł ö kaszëbsczé słowa -mëma ksadza, jego sostra Zosza i wiele jinëch. Jak szedł na wies, to biédno sa óblókół i gôdôł z lëdzama leno pó kaszëbsku. We wstąpię do swojego słowórza ksądz pisôł o mëmie i sostrze ksadza Bolesława Lewińsczegó: „One nôleżałë do karna mójich nôbëlniészich informatorów, a téż co roku góscëłë mie na plebanii i ötôczałë żëcz-lëwą opieką, czej zmaczony codniową góńbą za słowa pó ökölnëch wsach, jó wrócół do jich dodomu". Ks. Sëchta. Ödj. ze zbiérów J. Walkusza 42 / POMERANIA / MARZEC 2017 110. roczëzna ks. sëchtë € Na zéwiszcze „szandara" (policjant przed wöjną) ksądz Sëchta przeznacził w słowôrzu wnet całą strona. W całoscë słowa ö miemiecczim póchódze-nim wëjasniwôł w sódmim tomie słowôrza - suple-mence. Tuwó zrobił wëjimk, bö to hasło przede wszëtczim öpiarł na gôdkach i przëpöwiôstkach ö szandarze Léönie Lewińsczim, ojcu Bolesława. Tuwó je jedna z nich: „Rôz przëwiozlë stôréwö Drzeżdżóna do szandarë Lewińsczćgó. Przëwiozlë gö wózëszcza, bö béł baro stôri, miôł szescdzewińcdzesąt lat. Trzasło sa chłopiskö i prosëło szandara, żebë mu sa ö rińta postarać. Szandara gö spitôł: Në, Drzeżdżónie, öpłacy to sa jesz? A on rzek: Ne, panie szandara, chóc köżdé dzesyńc lat je dobre'. Öbczas wöjnë Léón Lewińsczi östôł przez Miem-ców zamkłi w Stutthöfie. Przez rozśmieszanie i szpórt wiele lëdzy urëtôł przed załómanim sa. Szandara baro lubilë, rôcziwelë na rozmajité rôczëznë. - To ale badze wieselé, bö tam szandara Lewińsczi badze. Wrôcómë w rozmowie z ksadza Nowaka do jego pöwöłaniô. - Jô pôwiém tak - letkô sa usmiéwó. - Czej jô béł w pucczim liceum, wikari z farë, późni proboszcz w Łebczu, ksądz Mieczisłôw Lella wësłôł mie i dwuch mój ich drëchów na rekolekcje dlô maturzistów do Pelplëna. }ô wtenczas ju dosc tëlé przemësliwôł ö möji przińdnosce w kapłaństwie, ale pö tëch rekolekcjach, jô so rzekł: „Nić, to nie je dlô mie!"... Nie wiém, co tam sa stało, ale równak po maturze jô złożił pa-piorë do Dëchöwnégö Seminarium w Pelplënie. - I öd początku uczbë ksądz sa spötikôł ze swójim ujeczka? - Może tak dëcht öd samégö początku seminarium nić, ale prôwdą je, że jô tam biwôł pö trzë gödzënë nôpierwi co wtórk, a późni też jesz w piątk köżdégö tidzenia. Ksądz Sëchta miôł swój dniowi ritual: po pôłnim drzemka, późni kawa, a po ni szpacćra po plebanijnym ogrodzę, a jo mu tej towarził i ópówiôdôł, co je czëc w seminarium. Pô szpacérze jó sa brôł do przepisywaniô tego, co ujeczk napisôł. Ön miôł taką ekstra maszina z dodatkówima diakriticznyma zna-kama, żebë to szło zapisać w transkripcji, w fóneticz-nym pisënku, jaczi je zastosowóny w jego słowôrzach. Jó spisywôł to, co przed mną zapisała raczno na cć-delkach cotka Hanka (pö prówdze Ana), sostra ksadza. Öna to wszëtkö baro bëlno miała przërëchto-wónć, pódczorchniatć kreską abó ważëka. - We wiele kopiach ksądz to pisôł? - I tu je czekawô sprawa, dëcht w jednym egzemplarzu. - To je po prôwdze ösoblëwé, ale szczestlëwô nick nie zadżinało. A skądka ten trim do pisanió na ma-szinie. Ks. kanonik Bernat Sëchta. Ödj. domôcé archiwum autora - Tegö jo sóm nie wiem, ale jak jó skuńcził liceum, to jó ju rozmiół pisać. To muszało bëc napisóné ód zaró w znormalizowónym fórmace, taczim, jaczi szedł do drëku. - Przez całi czas ksądz regularno chódzył na plebania i pisół? - Przez pierszi rok jó to robił leno na plebanii, ale późni jó to brół do se do seminarium i przepisywół w swóji jizbie, a po dzesąti wieczór - żebë jinym nie przeszkadzać - w seminarijny swietlëcë. Dwa razy za to ksądz rektor Jerzi Buxakówsczi wzywół gó na czerwony tëpich, ale jakös wszëtkö sa rozeszło po gnótach. Daniel Nowak zajimół sa tą robotą przez całe seminarium, a późni jako wikari w Öselsku kol Bëd-göszczë i w Gdinie-Öbłużu. W całoscë - jak wspómniół przódë - jaż dzewiac lat. Dzaka temu, że ks. Daniel Nowak trzimół z ksadza Sëchtą, póznół wiele żëczlëwëch mu lëdzy. Ökróm Anë Sëchtë prof. Tadeusza Bilikewicza, widzałégö psychiatra, bëlnégó drëcha utwórcë słowôrza, ksażi infułatów Fracëszka Janka i Antona Liedtka. Jak pówiódô ksądz prałat Nowak, Bernat Sëchta baro lubił szpórtowac, zajimac sa malarstwa i karika-turą. W całoscë miół wiólgą stara ó kapłańską nôtëra. Nicht buten plebanie ni widzół gó bez kóloratczi. Jego nówikszim ósobówim modła bćł biskup Kón-stantin Dominik, Słëga Bóżi, wióldżi Kaszëba, chtëren gó ucził w seminarium, a ters czekó na beati-fikacja. STANISŁÔW JANKA STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 43 Pamiętne dni :ix„* NIEZAPOMNIANE CHWILE W dniu 9 lutego 1920 r. obudził mnie kolega Bąk Józef, biegał wzdłuż drogi wiejskiej i wołał: - Nosce wiorną, wëcygają z Pucka rut. Na tę chwilę czekali wszyscy. Nic więc dziwnego, że wyprysnąłem z łóżka, by czym rychlej się ubrać i sprawdzić tę radosną wiadomość. Noskami nazywaliśmy niemieckich żołnierzy pełniących u nas obowiązki straży granicznej. Niewdzięczne miano ukuto od ministra wojny No-skiego, on to wówczas ochotniczą armię formował. Wsławili się ci żołnierze napadami na polskich działaczy, rozbijaniem wieców polskich, przeprowadzaniem rewizji po domach co żywotniej szych obywateli. Dlatego to Józef swoim wołaniem ogromne zainteresowanie budził. Nie tylko my, chłopcy, prześcigać się zaczęli biegiem w kierunku szosy puckiej, ale i nasi rodzice i dziadkowie wylecieli za wieś, pod folwark Hannemanna. Rzeczywiście szli żoł- nierze, sprężystym maszerowali krokiem, ich miny były zadzierzyste, butne, wzrok ich ciskał strzały nienawiści, a rytmiczny śpiew zdawał się podnosić ich siłę. Przy folwarku się zatrzymali. Tu pracownicy właściciela czekali na nich z pożywieniem. Liczne konwie z parującym mlekiem miały ich wzmocnić do dalszego marszu; granica była daleko, het za Żarnowcem. Tam, przy rzece Piaśnicy, niedawno komisarze, rozjemcy graniczni słup kamienny postawić kazali. Ze strony wschodniej widniał na nim napis POLSKA, a ze strony zachodniej DEUTSCHLAND. Teraz za ten słup mieli zastopkować Noskowie. Pili mleko folwarczne i dziewuchy dworskie szczypali, te śmiały się i opędzały się kaszubskimi wyzwiskami, nie zważając na grymasy jejmościny, pani swojej, Niemki. Papierosami hojnie żołnierzy obdarować kazała. Palili te papierosy, głośno szwargo- tali, a dowódca ich wskoczył na kamień, by mógł ogarnąć kompanię i zbiegowisko cywili i palnął mowę. Składnie mu biegły słowa, przepojone nienawiścią do mocodawców Traktatu Wersalskiego, do Polski i jej ludu. Nie wróżył Polsce długiego bytu państwowego. - Po trzech, czterech miesiącach tu znowu będziemy, a więc do rychłego zobaczenia - zaryczał w końcu. Jejmościni oczy wycierała. On jeszcze raz za-gardłował: - Niech żyją Niemcy, już się spieszy ich zwycięstwo! Hoch, Heil! Daremnie się wysilał, ręką wymachiwał, tylko żołnierze mu zawtórowali. Stojący z boku milczeli, tylko jejmościni zapiszczała cieniutkim, starczym głosem: - Lebe hoch und Heil. - Obejrzała się na swoje przyboczne, chcąc je przywołać do porządku, bo się kręciły, chcąc je zapewne zmusić do naśladowania, ale one przecież Polkami były. Tak więc wyskok propagandowy dowódcy niewypałem się okazał. No cóż, musieli Niemcy maszerować dalej. Czas uciekał - żelazne jego prawa, dyktat wersalski wolę kruszył. Ruszyli, niby zawstydzeni nieco. Nowa pieśń miała ich ożywić, ale zanucili: „Nun ade du mein lieb Heimatland" - do widzenia moja 44 / POMERANIA / MARZEC 2017 WSPOMNIENIA kochana ojczyzno. Nastrojowa to pieśń, nawet dźwięczna, ale z tłumu cywilów głos się wydarł donośny: - Heimatland? To krój pólsczi, a nié jich Heimatland! Za tym głosem pojedynczym inne poleciały głosy. Chłopcy zaświergotali: - Lżą, wied-no lgalë, manijôcë, w szkoli... Tamci jednak maszerowali, nie zwracając na nasze frywolne wołania uwagi. Żaden z nas im nie towarzyszył, zresztą mieliśmy przed sobą wiele, wiele roboty. Sołtys do szkoły wołał. Następnego dnia wieś miała manifestować swoją radość - Polska nadchodziła w postaci armii generała Hallera. Każda wieś chciała zbudować jak najpiękniejszą bramę tryumfalną. Krzątali się ludzie i w obejściach swoich chorągwie umieszczali. Chłopcy czapki i bluzy stroili orzełkami, a przy tym sprzeczali się, różnie oceniając wystrój. 10 lutego 1920 r. Dzień powoli wstawał z nocnego zmroku, „szlagę" zwiastował ponurą, ale mu na przekór serca ludzkie słońcem gorzały. Oczy wszystkich promieniały radością. Niebywały ruch ożywiał wsie i osiedla. Lud do Pucka się wybierał, bo tam generał Haller miał z wojskiem błękitnym wkroczyć, dokonać zaślubin symbolicznych kraju z morzem, pierścień rzucić w fale. Tam władze centralne Zmartwychwstałej - jak wówczas powszechnie mówiono i pisano - objąć miały w normalne urzędowanie powiat cały. Całe rodziny kroczyły do Pucka, razem, w gromadach wiejskich, prowadzonych przez sołtysów. Ja również szedłem, razem z ojcem i dziadkiem. Obok nas szli sąsiedzi, sąsiadki, młodzi i starsi. Nigdy tak gromadnie, tak radośnie wieś do Pucka nie kroczyła. Chorągiew polska, biało-czerwona nią kierowała, trzepocąc wysoko na długim drzewcu dzierżonym tęgą ręka kowala Chylińskiego, najwyższego mężczyzny we wsi. Nauczycieli wśród nas nie było, dzieci szły przy rodzicach. Niemieccy nauczyciele optowali do Wolnego Miasta Gdańska lub do Rzeszy. Puck ściągał nasze oczy z daleka, chcieliśmy jak najrychlej dostrzec jego narodowy wystrój. Ojciec mój miał zapewne najlepszy wzrok z całej kroczącej szosą gromady, bo on pierwszy krzyknął: - Wej! Zdrzëta! Na kóscele je wëwieszonô naszô pësznô chorągwią biólo-czer-wionó! Nie mogliśmy jej dostrzec, a on ciągle nam ją charakteryzował, umiejscawiał i dopiero po dalszych setkach metrów drogi ten i ów zaczął potwierdzać jego spostrzeżenia. Pierwsza polska chorągiew w Pucku, na farze, ogromna, długa, panosząca się nad miastem. Jakub Pło-min, draszk stodołowy, co niedaleko nas mieszkał, pieśń teraz zanucił „Boże coś Polskę..." - nie bardzo pasowała do marszu, ale podjęliśmy ją ochoczo. Łzy ocierał ze wzruszenia, ale gdy skończył przodkowanie pieśni, to wskazał na zwoje tumanów mgielnych i zawołał: - Hewó! Knópi! Widzyta, jak niemiecczi czôrny órzel pod Zdrada wiornie. Zdrzëta! Zdrzëta, jak sa w błonach tacy, a wej za nim rwie dóką nasz órzel, cali w strzébrze. Wej! Wej! Ju czôrnéwó dopôdô, ju gó bëkô, sëkô... Wpatrywaliśmy się w te opary mgielne i nam się zdawało, że prawdę głosi stary zapiewajło kościelny. Szosa zaczęła się zaludniać. Z lewa i z prawa dołączały się gromady z innych wsi. Gnieżdżewiacy, pewnie lepiej komenderowani niż my poł-czyniacy, maszerowali czwórkami, śpiewali w takt marszu „Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród"; bębenek dodawał im tempa. My chłopcy zazdrościliśmy im tego marszu sprawnego i tego bębenka, tej dobrze opanowanej pieśni. Widocznie w ostatnich dniach dobrze ją ćwiczyli, długo i mozolnie, bo w owym czasie tylko w kościele przy pomocy gry organów mogliśmy tak udanie śpiewać po polsku. Puck jawił się nam w girlandach, transparentach, bramach tryumfalnych, hasłach i napisach. Wszędzie na domach i wieżach powiewały polskie chorągwie. Ulice, zwane wówczas jeszcze gasami (niem. die Gasse), roiły się tłumami. Okazało się bowiem, że byliśmy w stosunku do innych wsi spóźnieni, nasz sołtys za długo marudził, czekając przy szkole na spóźnialskich, i znowu nasza duma chłopięca poniosła porażkę. Jeszcze bardziej zawstydziliśmy się, gdy zaczęliśmy porównywać wzniesione bramy wiejskie. Nasza wcale nie była lepsza od innych, nawet była bardziej od tamtych przyziemna, niska, nie mogliśmy jej zestawić z bramami wsi helskich. Rybacy bili rekordy. Przecież kto by pomyślał, że są zdolni wciągnąć ciężkie łodzie bałtyckie na korony wysokich przyszosowych drzew, ustawić je w poprzek szosy, tak, że dzioby ich opierać się mogły o gałęzie drzewa z jednej strony, a rufy 0 gałęzie z drugiej, tamtej przeciwległej. A te „baty" [kasz. bóte] takie-lunek miały pełny, nowy, a przy nich maszopi w długich „skorzniach" [kasz. skórznie - buty robocze, zazwyczaj gumowe], tranem i pokostem nasyconych „wępsach" [kasz. waps - marynarka, żakiet] i „zyd-westkach" [kasz. rybacki nieprzemakalny kapelusz] uwijali się przy mancach i sieciach. Nic więc dziwnego, że powszechny podziw budzili. Nic też dziwnego, że my, chłopcy, przy nich się zatrzymali na czas jakiś. I tak rozsypywać się zaczęła gromada połczyńska, zresztą i tak by się rozsypała, bo każdy chciał to lub owo zlustrować, tu i tam pobiec. Na nic się zdały polecenia porządkowe policji narodowej, której przedstawiciele paradowali w żołnierskich mundurach, wprawdzie niemieckich, ale unarodowionych opaskami biało-czerwonymi na lewych rękawach. Długie szable kawaleryjskie dodawały im siły i powagi. Tłumy ciągnęły pod dworzec, wchłonęły 1 nas. Byliśmy mali, więc musieliśmy skorzystać ze sprytu i pomysłowości. Przy dworcu rosły drzewa, te oferowały nam miejsca w koronach. Bąk Józef pierwszy się na jedno wdrapał, za nim Łęga Leon i ja - nie STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 45 WSPOMNIENIA mogłem być mniej sprawny od nich. Z „wyżawy" [kasz. wiżawa - wysokość] koron tych drzew mogliśmy dobrze obserwować wszystko, co się przed nami działo. Na razie tłumy zalewały „gasy" i place w cichym oczekiwaniu tego, co lada chwila miało nastąpić. Kierowały oczy w kierunku południowym, ku Żelistrze-wu. My lepiej widzieliśmy, ale mimo przewiercania przestrzeni aż do najdalszych zakoli widnokręgu, przez dłuższy czas nie mogliśmy nic, co by mogło obudzić naszą specjalną ciekawość, dostrzec. Korony drzew były teraz pełne główek chłopięcych; jak duże ptaki siedzieliśmy, dziwne były grzędy, a my jeszcze dziwniejszymi ich mieszkańcami. Wierciliśmy się na wszystkie strony, mając pozycje coraz to uciążliwsze. Nikt na nas nie zwracał uwagi, tylko wróble jakoś wojowniczo ćwierkały. Chcieliśmy już z naszej „wyżawy" zeskoczyć - wszystkie gnaty nas bolały, ale jeden z celbowian krzyknął: - Hewo! Widza blakrowanié. Cos strzéb-rznéwö nëkô! Spojrzeliśmy w pokazywanym przez niego ręką kierunku - pod Że-listrzewo. Słońce wyjrzało, jakby również chciało coś ciekawego zobaczyć. Wyjrzało i promieniami strzeliło, te odbijały się w lancach ułańskich, o kolorowe chorągiewki i my krzyknęliśmy jak jeden: - Hura! Hura! Jadą! Lance podskakują -hopsa, hopsa. Wnet będą tu! Ruch zrobił się i przy dworcu. Pociąg zadudnił, gwizdać zaczął, potem zasapał, zasapał i przystanął. Ubogacony był girlandami, gałązkami świerku. Wysokich panów przywiózł. Witano ich na peronie; nie tylko ludzie ich witali, witały ich okoliczne domy, bramy, przecież wszyscy oddawali się im w dzierżawę. Dygnitarze to byli, przedstawiciele Matki Ojczyzny, która Puck obejmowała w swoje władanie. My chłopcy teraz nie wiedzieliśmy, gdzie patrzeć. Tu i tam nowości, tu i tam waliło wojsko - to piechota w równych rzędach maszerowała doborową orkiestrą prowadzona spod Celbowa, to za nią turkotała artyleria konna i owa konnica strojna plac dworcowy zalewała. Słyszeliśmy komendy, widzieliśmy sprawne reakcje przeformowujących się oddziałów, obroty, zwroty, przemarsze. Potem zatrzymaliśmy wzrok na raportowaniu dowódców, wreszcie orkiestry do popisów przystąpiły. Trzy były orkiestry: ułańska, co srebrne miała instrumenty, artyleryjska, co na złocistych grała, i ta nam najbliższa orkiestra pułku piechoty, co chlubiła się instrumentami różnymi; jej bęben najgłośniej takty wybijał, jej basy najpełniej brzmiały. Ptaki zdziwione tą grą przeróżną a piękną zrazu jakby oniemiały, zazdrośnice, ale gdy bębny zagrzmiały, to tylko furkot po nich pozostał -w dal umknęły w przestrachu, wszak też pierwszy raz zatknęły się z takimi popisami. Defilada ruszyła. Oddziały błękitne wlały się rzeką w wąskie ulice miasteczka, meandrowały, ale i unosić się zdawały jak rzeka, co przy tamach się podnosi, a przedzierzgnąwszy się przez nie na dół, znowu spada. Nam się wydawało, że ta szczególna rzeka faluje jak morze, gdy bryza wieje, a płynęła, płynęła ta fala wojskowa obrzeżona barwnymi tłumami w dół ku hangarom lotniczym. Orkiestry jej grały melodie wojskowe, siłę ich wyrazu domy wzmacniały - te jakby dzwoniły do wtóru dzwonów kościelnych, które z wysokich dzwonnic glorię Bogu, dawcy zwycięstwa nad wrogiem niosły, ale tłumy też wnosiły do chwalby tej swój udział - wiwatowały, podnosząc radosne okrzyki na cześć generała Hallera, na cześć wojska polskiego, na cześć i chwałę Ojczyzny - Polski Kochanej. Ten niezapomniany pochód prze-barwny ożywił przymorskie łąki, po brzegi je wypełnił. W pewnym zacisznym miejscu kobiety starsze stały, chciały generała zobaczyć, chciały i we Mszy Świętej polowej uczestniczyć, ale wnet wchłonięte zostały przez zwały tłumu, które szeroko rozlały się wokoło. My, chłopcy, przy żołnierzach się kręciliśmy, by jakąś lufę „posmu-kać"[kasz. pósmukac - pogłaskać], to pod konie podchodziliśmy, by siodło dotknąć, to do ułanów zbliżaliśmy się, by przedługie szable podziwiać lub jakąś lancę pogłaskać. Nie bronili nam tego żołnierze, uśmiechali się do nas, a jeden nawet zagadnął, pewnie Kaszubą był, bo z kaszubska nas się spytał: - Knôpi, skąd wa jesta? Naturalnie z dumą w głosie odpowiedzieliśmy prawie chórem: - Kó z Polczëna - a przy tym wyprostowaliśmy się jak na przyszłych żołnierzy przystało. Po Mszy Świętej ks. kapelan Wry-cza kazanie wygłosił podniosłe, o Kaszubach mówił, o naszych rybakach, których znał dobrze, wszak proboszczem był przed wojną w Jastarni. Podnieśliśmy więc i my głowy do góry, by wsłuchać się w słowa tego kaznodziei, o obowiązkach wobec Ojczyzny mówił, do ofiarności na ogromne jej potrzeby zachęcał, czujność wobec zakusów wroga budził. Ledwie skończył kazanie, ruch powstał na placu, poszczególne grupy przewalać się zaczęły pod morze, pod morze, a rwały w jakimś niebywałym porywie, jakby je ktoś popędzał, a i oddziały wojskowe tam maszerowały. Oddział kawalerii tam również się podsunął. Dzwony znowu zagrały, nie tylko te z fary puckiej, słyszeliśmy dzwonienie spod Jastarni, spod Swarzewa. Morze je przenosiło daleko, nawet z drugiej strony słychać było tony dzwonów kościelnych z Mechowa, ze Strzelna, a i orkiestry zagrały również, wszystkie. Poruszenie jakieś wielkich mocy łzy wyciskać zaczynało z oczu osób starszych, bo i armaty się odezwały; spod lasku miejskiego biły. Ich pociski szybowały wysoko nad nami, kierując się ku szarawym falom Bałtyku. My, chłopcy, byliśmy zdumieni, nie wiedzieliśmy, co się właściwie dzieje, nie wiedzieliśmy, co będzie, bo i karabiny zaterkotały i okrzyk wzniósł się gromki. Od morza rwały w kierunku kraju krzyki: - Niech żyje Polska, Nasza Matka Kochana! 46 / POMERANIA /MARZEC2017 WSPOMNIENIA Niech żyje Wojsko Polskie! - Te i inne okrzyki wznoszono, a i frene-tyczne oklaski usłyszeliśmy. Potem wszystko się uspokoiło i oddziały zaczęły odpływać pod lasek, a za nimi owe rozradowane tłumy. Ojca spotkałem przypadkowo, z wujami szedł gnieżdżewskimi, ciekawość mnie go spytać kazała, bo od morza wracali: - Co to bëlo, tatku, że tak strzélalë, a wa przë morzu tak wiwatowalë? - szepnąłem, zawstydzony, że tego nie wiem. - To tak të tu uwôżôl na gôdka? Przeca to przed sztócëka pón jenerôł zloti piersceń szmërgnąn w morze, na znak, że Polsko sa na wieczi lączi z morza, to bëlo no tak dlugö ópisy-wóné slëböwanié.... Odetchnąłem, przekazałem słowa ojca kolegom. - Szkoda, że më ta nie bëlë - dodałem. - Ko wszadze bëc më ni möglë -usprawiedliwił nas Leon Łęga. - A jednak wstid - powiedział Józef Bąk. - Wstid ë sromôta - odpowiedziałem. Nasze dalsze utyskiwanie przerwała kawalkada konnicy, zmierzająca w kierunku naszej wsi. - Cëż to? Öni nękają do Polczëna? - z błyskiem w oczach wykrzyknął Józef. - To muszimë za nima - powiedziałem, zachęcając kolegów do szybkiego marszu. Ruszyli za mną tęgim krokiem. - Môsz prówda, ta w Pucku ju nic dlô nas, w Kurhauzu le panowie bal swój mają, bó przeca zbiéralë we wsach wszëtczé dobroce, chcą jenerała ë jego świta jak téż nëch wësoczich panów toruńsczich i warszawsczich ugöscëc jak sa to nôleżi - rzekł Józef. - Ta na zalë mdą pökôzczi, widowiska pëszné, chór kóscelny mdze sa pöpisywôl, organista Erdmansczi na wiele głosów wëcwicził - dodał Leon. - Ale cëż z tewó? Ta zala malutko, przeca knôpów bë w nią nie wpuscëlë - burknąłem nieco zaambarasowa-ny, bo w glosach kolegów czułem żal, że odciągnąłem ich od próby dosta- nia się na tę salę. Zdaje się jednak, że dobrze zrobiliśmy, udając się zaraz po tych głównych uroczystościach do domu. Byliśmy zmoknięci, prawie cały dzień padało, względnie mżyło, a płaszczy nieprzemakalnych nie mieliśmy. Dziś jest to nie do pomyślenia, by chłopcy mogli cały dzień moknąć na deszczu w lichych płaszczykach albo i bez płaszczy, bo większość ubogich chłopców wówczas w ogóle płaszczy nie miała. Odczuwaliśmy chłód, pędziliśmy więc szybko, północno-zachodni tnący deszczem wiatr nie bardzo nam przeszkadzał. W gromadzie zawsze łatwiej pokonywać wszystkie przeciwności, zresztą nie tylko wzmagające się zimno nas popędzało, ciągnęła nas do wsi ciekawość, tam spodziewaliśmy się zetknąć z kawa-lerzystami. Konnica polska we wsi? To rzecz dotychczas w historii Połczyna niebywała, po tylu, tylu latach niewoli. Już przy „krzyżówce" [kasz. krzi-żówka - skrzyżowanie dróg] usłyszeliśmy parskanie koni, potem specyficzny zapach zagościł nam w nozdrzach. Teraz puściliśmy się biegiem, wytężyliśmy wzrok i o dziwo pierwszy spostrzegłem ułanów. I to gdzie? Na podwórku ojcowskim się krzątali, konie mając w stodole. - Knópi, oni są wej! Hewó! U na-széwö tatka - krzyknąłem, nie mogąc zahamować wybuchu radości. - Môsz szczescé - mruknął Józef, głosem zdradzającym zazdrość. Wpadłem w podwórze, chciałem podejść do żołnierzy, ale ciotka mnie pochwyciła pytaniem: - Knópie! Jak të wëzdrzisz? Jes pewno przemokli. Pój chutkó do jizbë, muszisz sa prze-zebléc, możesz sa zaznobic. Wskoczyłem do izby, ale ta była jakby przeinaczona, stały w niej dodatkowe stoły, dodatkowe krzesła. Na stołach pyszniły się smaczne potrawy, było i wino, „sznaps".... - To dlô naszich góscy, mómë sierżanta, kapralów, żôlnierzi, mu-szima jima postawie to, co mómë nôlepszéwó. Gapiłem się, więc chwyciła mnie za rękę i wprowadziła na strych do górnego pokoju. - Wej, tu mdzesz dzysô spôl, ta môsz tero swoje obleczenie, koszule, buksë. Ledwo się przebrałem, zadudniłem po schodach, by czym prędzej znaleźć się przy obsługujących konie kawalerzystach. Przyjęli mnie życzliwie, pozwolili im pomagać, nosiłem wodę, potem doskoczyłem do czyszczenia szabel, były zawilgocone. Ledwo zacząłem oswajać się z końmi, wyszła z „checzy" [kasz. chëcz - chata, dom] matka i zawołała: - Në tej pójta, pöjta wszëtcë do jizbë; za-praszaja waji na wieczerza! - Ja z mej strony też ich zapraszałem. Do jednego, co wyszedł za podwórze, zawołałem, jakby do kolegi: - Pój le sa! Chutiszkó, bënë w chëczë wieczerza! - Przyszedł, uśmiechając się do mnie. W izbie raczono ich prażnicą, tj. jajecznicą na boczku, chlebem z masłem i szynką swojską, własnego wyrobu, plackami i tzw. purclami, podobnymi do pączków. Ojciec postawił też wino i wódkę. W tym dniu kawę zbożową zastąpiła kawa prawdziwa, podano ją ze śmietaną i cukrem. Po kawie, właśnie przy wódce i winie, rozpoczęły się opowiadania. Prym w nich wiódł wąsaty sierżant, krakowianin, opowiadał o swoim mieście Krakowie, o jego przeszłości, zabytkach, zanucił nawet piosenkę „Przyleciał ptaszek z Łobzowa". Był wśród żołnierzy i Kanadyjczyk, Kaszuba z pochodzenia, zwerbowany w Kanadzie do armii Hallera. Jego opowiadania łzy wyciskały ciotce Franciszce, która bardzo czuła była na krzywdę ludzką. Jakże nie wzruszać się nad losami biedoty polskiej, która w obce kraje wyruszała przed wojną, w poszukiwaniu pracy, bez pieniędzy i bez znajomości ich języka. - Terô je Polska, Matka Nasza; terô mdze tëch biédôków broniła przed krziwdama - zakończył swoje tak nam wszystkim w serce wchodzące słowa. JÓZEF CEYNOWA STRËM1ANNIK 2017 / POMERANIA / 47 Z KOCIEWIA RATUJĄC NADZIEJĘ... Właściwie to już samo słowo „ratować", „ratunek" ma pozytywne zabarwienie. Przecież nie ratujemy zła, nawet czekamy, żeby zginęło. Nie podlewa się chwastów. Wspomnijmy biblijny kąkol w pszenicznym łanie. Botanicy mówią, że też jest potrzebny. Pytałam kiedyś studentów, czy wiedzą, jak wygląda kąkol, nie wiedzieli, a miał to być wstęp do folklorystycznego obrazu roślin magicznych. Z dzieciństwa pamiętam ostrzeżenie, żeby go nie brać do wianka np. witego z modraków, bo jest to kwiatek „od diabła, ma przecież różki". Po latach cieszy mnie jego widok wśród kwiecia i kłosów widniejących w hafcie kociewskim. Znowu względność - czy możliwe jest bez niej życie? Wracając do nadziei, wiem, czyją „jest matką", niby! A przecież istotą przedwiośnia jest też nadzieja. Ostatnie zebranie Rady Naczelnej ZKP bardzo ważne. Pierwsze w nowej kadencji i to w sali znanej na całym Pomorzu zabytkowej, okazałej Politechniki Gdańskiej. Byłam dumna, że tu był wykładowcą mój mąż, że znam tych, którzy się chlubią, że tu studiowali... Fotografia grupy przy wahadle Foucaul-ta - historyczna. Ziemia się kręci, a wahadło pewnie wyznacza kierunek. Wahać się w wyborze, to ludzka rzecz. Liczy się kierunek - myślałam - podczas gorącej debaty Kaszubów nad wzniosłym, historycznym hymnem. „Polska wiara, polska mowa"... - niektórym przeszkadza. Czyż nie śpiewają „Polska matką moją"? A wielki Kaszub ks. dr Bernard Sychta czyż chciał oszukać resztę Pomorzaków, pisząc: „Kaszuby są Polską". Od głębokiego przeżycia właśnie hymnu kaszubskiego, śpiewanego z godnością przez jednego z mistrzów kaszubszczyzny prof. Edwarda Brezę, zaczęła się moja fascynacja Kaszubami i późniejsza droga w stronę regionalnych idei. Wiem, że już niejednokrotnie o tym mówiłam... Historia kultury pokazuje, że nie warto „burzyć przeszłości ołtarzy", a warto troszczyć się o nie i wznosić nowe, może nawet doskonalsze. Do „arki przymierza między starymi a nowymi laty" zaliczyć można też kolędy. W minionym czasie kolędowym znowu miałam okazję uczestniczyć w świętowaniu tradycji w Zaworach k. Chmielna. W gościnnym domu Sabiny i Bernarda Hinzów kolejne grupy, nie tylko z Kaszub, śpiewają co roku kolędy kaszubskie i polskie! Czy to my tu na Kociewiu/ czy Borusy w Borach/ Czy Kaszuby•, czy Lasaki... jedna matka nas wszyt-kich kolybaia... Dobrze, że Kociewiacy przyjęli te słowa ks. dra Sychty i uznali za hymn. Tekst otwarty, jednoczący, mądry. Właśnie od odśpiewania kociewskiego hymnu rozpoczęło się w lutym w Świeciu nad Wisłą spotkanie przedstawicieli wielu szkół - od podstawówek po licea - uczestniczących w turnieju wiedzy o zwyczajach i obrzędach karnawałowych i wielkanocnych. Wszystko z okazji Światowego Dnia Kociewia. Flagę regionu wywieszono na budynku starostwa. Organizatorami imprezy były Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych i Szkoły Katolickie im. ks. dra B. Sychty. Radio Głos z Pelplina też przygotowało z okazji święta audycje poświęcone historii, kulturze, edukacji, turystyce na Kociewiu. Co roku trzeba do tego wracać, by chronić i jednocześnie pokazywać swoje barwy w mozaice polskich regionów. Można też skojarzyć z witrażem. Nawet najbardziej misterny i bogaty bez światła nie istnieje. Jestem więc wdzięczna Instytutowi Kaszubskiemu za wydanie obszernej książki z cyklu „Pro memoria" o naszym wielkim mistrzu - śp. Janie Ejankowskim. Był jednym z tych niosących światło... Wielki dorobek zobowiązuje współczesnych regionalistów. Jeden z nich - Mirosław Kalkowski został wyróżniony w styczniu, zasłużenie, Pierścieniem Mechtyldy. Działacz zbiera materiały do kolejnej, piątej już księgi po Kongresie Kociewskim. Kojarzony ze Starogardem Gdańskim, nagrody otrzymał w Tczewie. Wspólnota ludzi dobrej woli i regionalnych pasji daje nadzieję. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK Historia kultury pokazuje, że nie warto „burzyć przeszłości ołtarzy", a warto troszczyć się o nie i wznosić nowe, może nawet doskonalsze. 48 / POMERANIA / MARZEC 2017 ÖSOBLËWÉ ZACHË LEJEDNATAKÔ Grópë, grôpuszczi, maszinë do szëcô, wszelejaczé płudżi, le nié tôkle. Wszëtkö w szëku przed checzą wëstôwioné na pökôzk. Wspöminczi dzecnëch lat muskają naja pamiac. Równak przëchłoscëło nas tuwö czësto co jinszégó. Z Szimbarku, mijające Piekło, jedzemë z czile uczast-niczkama warkôwniów dlô piszącëch pö kaszëbsku w starna Nieba. Pasowny to czerënk. Le dlôcze pö Niebie je Kôlano? Krôjmalënk, jaczi jesmë öbôczëlë, wnetka nóm z łba wënëkôł no pitanié. Mieszkańce negö ökölô jegö snôżoscë ju pewno nie widzą, a czasa möże mają ju ji dosc. Jazda zëmą pö nëch wiżawach takô letkô ju pewno nie je. Tak czë jinak Östrzëcczé Jezoro i lasë na rzmach wkół niegö baro sa nama uwidzałë. Tej sej czëc rżenié koni. Tec nie dzyw. Corôz blëżi jesma stadninę i chëczë, przed chtërną w bëlnym szëku pöze-bróné są do grëpë rozmajité sprzatë. Grôpë, grôpczi, zgrëpöwóné płudżi, kóńscze sanie i jinszé. Je jich tak wiele, że chëba sóm miéwca miôłbë jiwer z pörechöwa-nim. Swój plac nalazłë téż centrëfudżi. Chto nią chöc rôz robił, nen wié, że kracëc téż trza rozmieć. Ne stôré rzeczë jô sóm zbiérôł. Wikszim dzela są kupione, czasa téż na cos wëmienioné. Czedës wiele jich sa wërzucało - kąsk z żala w głosu gôdôł Tadeusz Kupper, włôscëcel stadninę i pösôdôcz rozmajitëch sprzatów. To prawie jeden z nich tuwó naji przënacył. Przez stalatny konny wóz strażacczi. Czësto ösoblëwi. Muszę go cygnąc dwa môcné kônie. Miescy ósme strażaków, a do te téż na stalé mô 150-lëtrowi zbiérnik na woda. W ókólim je le czile pôdobnëch wözów. Wszëtczé równak muszę skądkas czerpac woda. W naszim taczé-gó jiwru ni ma - gôdô Kupper. Je jesz cos, co robi ta sykówka czësto apartną. Czedës bëlësma na krajowëch zawodach kónnëch sykówków w Śmiglu (pol. Śmigiel). Bëło tam wiacy jak sto wôzów z Pólsczi a téż z Nieme, Czech i Słowacje, ale niżódnó z nich nie bëła jak nasza. We wszëtczich, cobë pompować woda, miiszi nôpierwi wëprzic konie. W naji sykówce rozstôw je na bóczi. Tej jednoczasno można cygnąc wóz i gasëc - na rzôdkósc wëjasniwô nasz rozpöwiôdôcz. A skądka sa wzała w Szimbarku i jako je ji historio? Do miescowëch ôgniôrzów trafiła kol dzesac lat temu z rafinerie Czechöwice-Dzedzëce (pol. Czechowice--Dziedzice) dzaka Tadeuszowi Szkudlarsczému. Ö ji uszłim dzejanim nie je wiedzec wiele. Blós le to, że do rafinerie trafiła z jaczégös miasta. Swiôdczëc ö tim może téż dosc wiôldżé cësnienié. Sygnie letko pompować, Wasta Kupper i sykówka w czerwińcu 2015 r. Ödj. Ł.Z. a wóda jidze na czilenôsce métrów. Wëkórzëstiwają na leżnosc sposobny do szpórtów szimbarsczi ógniórze. Czejjesmë najaczis rozegracji, jezdzymë midzë lëdzama ipóléwómë jich wódą - śmieje sa Kupper. Sóm zôczątk nie béł równak tak wiesołi. W sykówce felowało wiele czascy. Ji uprawienim zajął sa Pauel Bielawa. Terózka je óchlëną wszëtczich imprez w ókólim. Czej gdzes przëjedzemë, lëdze ód razu robią nama ódjimczi, chcą sadnąc. Czasa je to nić do strzimaniô - wiesoło gódó naji ópówiôdôcz. W planach na przińdnosc je uszëcé nowëch mundurów na sztôłt stôrëch, a téż wëmiana kółów i hamulców. Czej sądnie ósmë chłopa, a do te wleje sa wódë, tej na nëch naszich wiżawach konie mają baro cażkó. Muszebné są nowé koła z tarczowima hamulcama. A na to wszëtkó straż dëtków ni mô - klarëje Kupper. Tej ozdoba szimbarsczi strażë stoji përzna pókrëtô picha. Nad nią jesmë dozdrzelë cos cekawégó - maska gazową dló konia... Na maska, a téż wiele jinszich ósoblëwëch rzeczi, o chtërnëch naji góspódórz chatno ópöwiôdô, muszimë óstawic na jinszi czas. Tekst je brzada pótkaniów dló piszącëch pó kaszëbsku, jaczé bëłë 20 i 21 czerwińca 2015 r. w Kolanie i óstałë udëtkówioné przez Minysterstwó Administracje i Cy-frizacje. ŁUKÔSZ ZOLTKÖWSCZI STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 49 Jan Jenczio (1797-1884), gospodarz ze wsi Markowskie pod Oleckiem, ewangelik, charyzmatyczny gromad-karz, sprawiający swą głęboką religijnością kłopot duchownym, zakończył pobieranie nauk na wiejskiej szkółce i nie znał języka niemieckiego. Mimo to jego sława przekroczyła granicę Mazur, odwiedzali go wysocy urzędnicy Kościoła ewangelickiego, podejmował następcę tronu, a kiedy zmarł, jego nekrolog zamieściła prasa w Królewcu, drukowane wspomnienie poświęcił mu wydawca mazurskich kalendarzy i gazet Marcin Gerss, a poeta Tobiasz Stul-lich uczcił jego pamięć stosownym wierszem. Współcześni widzieli w nim osobę „zacną" (Toeppen), „czcigodnego i porządnego męża" (Gerss), a nawet „szlachetną słowiańską postać pewnego siebie patriarchy" (Oldbenberg), w połowie XX w. zaś ksiądz Jerzy Otello nie zawahał się go nazwać „mazurskim apostołem". Max P. Toeppen zauważył w Historii Mazur (1870), że wśród Mazurów, „w związku z zamiłowaniem do ścisłego przestrzegania ceremonii kościelnych, tylko sporadycznie ujawnia się szczere dążenie do zrozumienia zasad wiary oraz moralnego udoskonalenia". Takim znakomitym wyjątkiem był na pewno Jan Jenczio, który oddał swe życie służbie Bogu i bliźnim. Jeszcze przed ukończeniem trzydziestego roku życia rozpoczął działalność społeczno--oświatową i religijną, podejmując akcje skierowane przeciw zabobonom i pijaństwu, upatrując w nich głównych przyczyn ubóstwa i niedoli mazurskich chłopów. Chcąc stworzyć moralne pod- 50 POMERANIA / MARZEC 2017 stawy dla swej reformatorskiej idei, z jednej strony skupił się na pogłębianiu ducha religijnego mieszkańców okolicy, z drugiej stale przypominał o protestanckim etosie pracy: odpowiedzialności, rzetelności, uczciwości, prawdomówności i praktycznej pobożności, wyrażającej się w dewizie „módl się pracując". Zaczął od głoszenia kazań po niedzielnych nabożeństwach przed kościołem w Wieliczkach (był tu przewodniczącym rady parafialnej). Spotkało się to z wrogością nie tylko duchownych, ale i wiejskiej społeczności, wyśmiewano go i lżono. Od 1855 r., za zgodą królewieckiego konsystorza, prowadził w swoim domu niedzielne „godziny pobożności". Brało w nich udział nawet do 60 osób z Markowskich i okolic, także zza bliskiej o pół mili granicy. Jenczio starannie przygotowywał się do spotkań, pisał sobie wystąpienia, czytał kazania. Zawsze znalazło się miejsce dla fragmentu Postylii Grzegorza z Żarnowca, której wydany w 1580 r. w Krakowie egzemplarz gromadkarz miał w domowej biblioteczce, oraz dla pieśni przy akompaniamencie fisharmonii, skonstruowanej przez syna gospodarza. Oprócz tematyki religijno-obyczajowej poruszano także sprawy dobrego gospodarowania. Choć jego działania napotykały przeszkody ze strony duchowieństwa, nadal regularnie uczęszczał do kościoła w Wieliczkach: „ja i ci, którzy przychodzą na moją godzinę pobożności, uczęszczamy też gorliwie do kościoła, ponieważ wiemy, że te godziny są dla nas błogosławieństwem. Kon-systorz wyraził na nie zgodę, ale du- chowni zachowują neutralność i o to właśnie ludziom idzie, przez to dla wielu błogosławieństwo jest niedostępne". Jenczio starał się oddziaływać na sąsiadów nie tylko słowem. Z powodzeniem prowadził swe gospodarstwo, potrzebną do tego wiedzę czerpał z fachowej prasy, dzielił się doświadczeniem, dbał o najemnych pracowników. Historycy są zgodni, że to właśnie pod jego wpływem chłopi w Markowskich i okolicy zaczęli prowadzić racjonalną uprawę roli przy użyciu udoskonalonych narzędzi, hodować lepsze rasy koni, bydła i świń, budować solidniejsze domy i zabudowania, zakładać sady, ogrody warzywne i kwiatowe oraz pasieki. Wioski wyróżniały się czystością, w okolicznych karczmach przestano szynkować wódkę i grać w karty, źle widziane były też „dzikie tańce". „Już na pierwszy rzut oka wyróżnia się Markowskie porządkiem i ładnym wyglądem domów, przyjemnych i odznaczających się dostatkiem. Stajnie i stodoły zbudowane są w znacznej części z kamienia. W uprawę ogródków włożono tutaj chyba taką troskę, jakiej nie widziałem w mazurskich wioskach" - pisał w Przyczynkach do poznania Mazur Friedrich Salomo Oldenberg, który odwiedził gromadkarza w 1865 r. podczas podróży po Mazurach na zlecenie Centralnego Komitetu do spraw Misji Wewnętrznej w Berlinie, zaniepokojonego sytuacją mazurskich ewangelików. Jako tłumacz służył mu Karol Sembrzycki, nauczyciel i poeta z Olecka. Rozmowę z Jenczio zaliczył Oldenberg do „najbogatszych, jakie wówczas przeżył". Dopóki Grzegorz Jasiński nie l ZROZUMIEĆ MAZURY dotarł do materiałów zgromadzonych w berlińskich archiwach, dopóty opis tej wizyty był dla nas jedynym źródłem informacji o tym charyzmatycznym chłopie. Berliński pastor przedstawił go jako duchowego przywódcę wsi doprowadzonej do religijnego i gospodarczego rozkwitu. W 1867 r., za zgodą władz kościelnych, wyruszył Jenczio w misyjną podróż po Mazurach. Już w 1860 r. prosił o pozwolenie na wyprawę do sąsiednich powiatów Ewangelicką Główną Radę Kościelną. Celem misji miała być poprawa tragicznej sytuacji „w dziedzinie obyczajowej i moralnej". Jenczio zaznaczał, że nie chodzi mu o zastępowanie przeciążonego pracą duchowieństwa, lecz o pomoc, którą mógłby mu nieść. Nie omieszkał przy tym zauważyć, że problemy Kościoła biorą się nie tylko z nawału obowiązków pastorów, ale często także z „braku odpowiedniego zaangażowania, a nawet wiedzy teologicznej". W 1865 r. tak mówił o swoim planie Oldenbergowi: „Chciałbym wyruszyć w świat i prowadzić godziny pobożności i mówić Mazurom o Jezusie, i przemawiać przeciwko gorzałce". W połowie lat sześćdziesiątych wstrzemięźliwe dotąd wobec działań Jenczia władze kościelne zmieniły stosunek do jego osoby. Dostrzeżono w nim ważną postać dla odnowy mazurskiego Kościoła, wydano zgodę na wyjazd. O Markowskich głośno już się zrobiło poza granicami prowincji, Jenczio był postacią znaną i szanowaną, stawiano go za przykład, ile można byłoby zdziałać, gdyby wszędzie na Mazurach pojawiła się taka, jak on „siła poruszająca". Jak pisze Grzegorz Jasiński w „Komunikatach Mazursko-War-mińskich" (1992 nr 2), władze zaproponowały, by podróż objęła powiaty najbardziej zagrożone katolicyzmem (mrągowski, szczycieński, nidzicki, ostródzki) i odbyła się „bez zbytniego rozgłosu". W rzeczywistości wyprawa trwała ledwie 11 dni i objęła kilka parafii powiatu mrągowskiego. Sam Jenczio uznał ją za udaną. Chodząc od wsi do wsi, rozmawiał z ponad tysiącem osób, sprzedał wiele religijnych książek. W sprawozdaniu do władz napisał, że to nie katolicy stanowią największe niebezpieczeństwo dla Kościoła ewangelickiego, ale powszechna „ciemność w wierze" mazurskich współbraci. Trzeba podkreślić, że Jenczio był lojalnym poddanym pruskim. Historycy zwracają uwagę na jego patriotyzm dynastyczny - przywiązanie do państwa przez osobę króla, obdarzonego sankcją boską, bo „kto się królowi sprzeciwia, Bożemu się postanowieniu sprzeciwia". Swoje poglądy na państwo przedstawił w wydanej własnym nakładem broszurze Odezwa do oborców wiejskich (1862). Lojalna, konserwatywna postawa została doceniona przez władze: król przesłał przez prezydenta rejencji podziękowania i odznaczył go, na wniosek tak władz cywilnych, jak i kościelnych, orderem. Jenczio należał do grupy mazurskich chłopów posiadających imponujące biblioteczki domowe. Jego zbiory liczyły ponad 90 tytułów, przede wszystkim polskiej literatury nabożnej. Oprócz wspomnianego dzieła Grzegorza z Żarnowca była wśród nich także królewiecka Postylla Lutra Hieronima Małeckiego (1574), toruńska Postylla Dambrowskiego (1621) oraz, wysoko przez niego ceniona, rozprawa Dawida Hollaza Zbawienny Łaski Ewangelicz-ney Porządek (1745). Tę ostatnią wznowił własnym sumptem w Olecku u drukarza Peglana w 1859 r. w nakładzie )2 tysięcy egzemplarzy. Gerss w liście do Wojciecha Kętrzyńskiego zauważył, że wydanie to jest dowodem, „że i gospodarze mazurscy się usiłują, aby talent swój pod korzec nie wstawiali". Uzasadniając potrzebę wznowienia Hollaza, pisał Jenczio we wstępie: „czytałem już Postyllów czyli ksiąg kazal-nych w języku polskim czternaście, (...) inszych też różnych książek o religii, których i w domu posiadam nad liczbę dziewięćdziesiąt; (...) ale prawdę powiedzieć, że żadnej [innej] tak obfitej w duchu i człowieka do poznania prawdy prowadzącej nie znam". Koszt wydania rozprawy był poważny (217 talarów), zainteresowanie pastorów i nauczycieli niewielkie, bieda wsi mazurskiej ogromna, wsparcia w kol- portażu żadnego, stąd Jencziowi udało się sprzedać niewiele ponad czwartą część nakładu. Z prośbą o pomoc finansową zwrócił się do konsystorza w Królewcu i pewnie by ją otrzymał, gdyby nie to, że we wstępie umieścił formułę „wydał na własny koszt". Skończyło się na pożyczce 50 talarów, rozłożonej na pięć lat, częściowo w końcu umorzonej. Jenczio był krytyczny wobec niższego duchowieństwa, rzadko mógł liczyć na wsparcie z jego strony. Skarżył się na pastorów także Oldenbergowi, który chciał poznać przyczyny upadku życia duchowego Mazurów. „Poważnym" głosem odczytał mu fragment z dzieła Żarnowskiego. Berliński sprawozdawca odnotował, że wyjątek traktował o poprawie Kościoła: „jeśli chory idzie do lekarza - taki był mniej więcej jego sens - to lekarz troszczy się o to, aby Kościół w Wieliczkach jest najstarszą świątynią drewnianą na Mazurach (1676). Jan Jenczio był tu wieloletnim przewodniczącym rady parafialnej. Fot. Mieczysław Wieliczko żołądek chorego był zdrowy, albowiem jeśli żołądek jest zdrowy, to i cały człowiek jest zdrowy. Kościół jest chory, bo jego żołądek jest chory, a żołądkiem są księża. Jest z nimi tak, jak ongiś było z kapłanami w Jeruzalem. Nie poprawiali oni ludu, lecz pozwolili mu zmarnieć. Byli ślepymi przewodnikami ślepców. Gdy lud ma być lepszy, to lepszymi muszą stać się kapłani". Na wszelki wypadek przypomnę w tym miejscu, że Jenczio był ewangelikiem. WALDEMAR MIERZWA POMERANIA 51 Z POŁUDNIA PIERWSZY ŻEGLARZ T Trodziłem się 2 października 1887 roku w Chojnicach. U Ojcem moim był mistrz krawiecki Franciszek Weiland. Na miejscu domu, w którym się urodziłem, stoi od 1904 roku ratusz; wówczas stały tam trzy domy szczytowe. Tak rozpoczyna się wspomnienie Ottona Weilanda zanotowane w 1959 r. przez Juliana Rydzkowskiego, zamieszczone w książeczce Chojniczanie opowiadają (2003 r.). Przywołuję pamięć o autorze tych słów z dwóch powodów: 29 grudnia minęła 50. rocznica śmierci tego niepospolitego chojniczanina, a 18 marca przypada 95. rocznica powstania klubu żeglarskiego, którego był założycielem. No i jeszcze dla odświeżenia osobistych wspomnień. Otton wyuczył się krawiectwa pod okiem ojca, lecz po zdaniu egzaminu czeladniczego, ówczesnym zwyczajem, w celu doskonalenia się w rzemiośle wybrał się w aż 9-let-nią podróż po Europie. Podczas tych wojaży zetknął się w Anglii i Holandii z żeglarstwem sportowym i turystycznym, które stało się jego pasją. Powróciwszy w 1913 r. do Chojnic, założył wraz z bratem Oskarem zakład kuśnierski, o sportach wodnych jednak nie mógł zapomnieć. Sam zbudował niewielki jacht i pływał po chojnickim Jeziorze Zakonnym (w jego miejscu jest dziś park), wzbudzając zainteresowanie grupki młodych chojniczan. Po powrocie z wojny w 1919 r. wynajął dom w Charzykowach-Zaciszu i oddał go do dyspozycji zawiązanemu (z własnej inicjatywy) Towarzystwu Przyjaciół Żeglarstwa. Był ostatni rok pruskiego panowania na Pomorzu, większość chojnickiego mieszczaństwa w tym czasie była niemiecka, nazwa stowarzyszenia też. Ale trzy lata później z tej organizacji powstał całkowicie polski Klub Żeglarski Chojnice, pierwsze stowarzyszenie tego typu na ziemiach polskich. Członków założycieli było ok. 40 (głównie zamożniejsi obywatele miasta), na starcie posiadali 12 łodzi żaglowych. Prezesem naturalnie został Otton Weiland. Dzień założenia klubu, 18 marca 1922 r., jest uważany za historyczny moment narodzin sportowego żeglarstwa w Polsce, a Charzykowy za jego kolebkę. W 1924 r. z inicjatywy chojniczan przedstawiciele czterech istniejących już klubów na zjeździe w Tczewie powołali do życia Polski Związek Żeglarski (PZŻ). W Charzykowach nad jeziorem chojnicki klub kupił od rolnika kilka hektarów ziemi, część sprzedał własnym członkom pod budowę letnich domów, resztę przeznaczył na „łazienki" (czyli publiczne kąpielisko). A Weiland? Piastował funkcję wiceprezesa PZŻ, był organizatorem ogólnopolskich regat, międzynarodowym sędzią żeglarskim, ekspertem i autorytetem w dziedzinie jachtingu, szkutni- kiem i żaglomistrzem. Był także prekursorem żeglarstwa lodowego: 1 stycznia 1928 r. zorganizował pierwsze w kraju zawody bojerowe, skonstruował popularny ślizg lodowy nazwany jego imieniem oraz Monotyp XV. Na skarpie nad jeziorem wybudował w 1928 r. pensjonat Bellevue, uroczyście otwarty z udziałem wojewody. Wszystko to przyczyniło się do rozwoju letniska, a ośrodek sportowy w Charzykowach zdobył już wówczas silną pozycję w kraju, stał się miejscem szkolenia młodzieży, wychował żeglarskich i bojerowych mistrzów Polski i Europy, olimpijczyków. Otton Weiland pochodził z polsko-niemieckiej rodziny (matka, z d. Klaman, była Polką), lecz wychowany był w kręgu kultury niemieckiej i do końca życia posługiwał się językiem Goethego. W duszy był Polakiem, a przede wszystkim Pomorzaninem i chojniczaninem. Ożeniony był z Kaszubką, Różą Jażdżewską z Zalesia k. Brus. Podczas okupacji pomimo nacisków nie podpisał niemieckiej listy narodowościowej, za co był represjonowany i wywieziony na roboty przymusowe. Był obdarzony charyzmą, w środowisku charzykowskich seemannów (tak mówiliśmy) cieszył się ogromnym szacunkiem, lgnęła do niego młodzież. Na niewielkiej prywatnej przystani Bellevue w letnie wieczory gromadziliśmy się wokół nestora i jego przyjaciół, toczyły się rozmowy, po jeziorze niosły się pieśni... Przy pomoście kołysał się kabinowy jacht Róża, na którym za dnia żeglował w towarzystwie bliskich osób. Przyjacielem Weilanda był Stefan Bieszk, kaszubski poeta i także wielki miłośnik sportów wodnych, który letnie miesiące spędzał w Charzykowach. Widywało się charakterystyczną postać Profesora, z siwą brodą, zażywającego kąpieli słonecznej, bywał gościem wieczornych spotkań. Od wczesnych lat przedwojennych do ścisłego grona należał też twórca chojnickiego muzeum, kustosz Julian Rydzkowski, który wprawdzie Charzykowy nawiedzał rzadziej, lecz pozostawał wierny przyjaźni i - jako zaprzysięgły turysta - dzielił z druhami umiłowanie kaszubskiej ziemi i... jezior. Rydzkowski odwiedzał Weilanda w chojnickim mieszkaniu i razem spędzali wieczorne godziny, szczególnie po śmierci żony Ottona. Samotni starsi panowie cenili sobie wzajemne swe towarzystwo, nie rozmawiali wiele, lubili z sobą pomilczeć - jak zwierzał mi się pan Julian, z którym zbliżyłem się mimo dużej różnicy wieku. Patrzę na tamte lata, coraz odleglejsze, i cieszę się, że miałem szczęście poznać w swym życiu tych wspaniałych, niezapomnianych ludzi. KAZIMIERZ OSTROWSKI Dzień założenia Klubu Żeglarskiego Chojnice, 18 marca 1922 r., jest uważany za historyczny moment narodzin sportowego żeglarstwa w Polsce, a Charzykowy za jego kolebkę. 52 POMERANIA ZPÔŁNIA H a. iMamimm /'em sa urodzył 2 rujana 1887 roku w Chônicach. Môjim öjca béł méster krôwcowaniô Fracëszk Wei-land. Na môlu chëczë, w jaczi jem sa urodzył, stoji ôd 1904 roku rôtësz; w notejszich czasach stojałë tam trzë szczitowé budinczi. Tak zaczinô sa wspömink Öta Wei-landa spisóny w 1959 r. przez Juliana Ridzkówsczégó, umôlniony w ksążeczce Chojniczanie opowiadają (2003 r.). Wspöminóm autora nëch słów z dwuch leż-nosców: 29 gödnika minała 50. roczëzna smiercë tegö niezwëczajnégó chöniczana, a 18 strëmiannika przë-pôdô 95. roczëzna pöwstaniô żeglarzczégö klubu, jaczégö béł załóżcą. Në a téż dlô ödswiéżeniô priwat-nëch wspômnieniów. Öto wëucził sa krôwcowaniô pöd ôka ójca, leno pö zdanim czeladniczego egzaminu, notejnym zwëczôja, dlô zbëlnieniô swóji mésternoscë rëgnął w jaż 9-latné rézowanié pô Europie. Öb czas négö wanożeniô miôł do uczinku w Anielsce i Ölandie ze sportową i turistną żeglowiną, jaką ön so ösoblëwie ulubił. Czej wrócył w 1913 r. do Chôniców, założił raza z bracczim Öskara köżëszny ustôw, ale ö wôdnëch sportach ni mógł zabëc. Sóm zdzejôł nié za wiôldżi jacht i płiwôł pö chönicczim Zôkónnym Jezorze (na jegö placu dzysdnia je park), rozbudzające zaczekawienié karna młodëch chónicza-nów. Czedë wrócył z wöjnë w 1919 r., najął chëcz w Charzëköwach-Zôcëszu i dół ja w zarządzanie zarze-szonému (ze swöji wölë) Towarzëstwu Lubötników Żeglowinë. Béł slédny rok prësczich rządów w Pómór-sce, wikszosc chönicczi mieszczëznë bëła w tim cządze niemiecko, pözwa stowôrë téż. Ale trzë lata późni z ti zdrëszënë pöwstôł w całoscë pölsczi Klub Żeglarzczi Chönice, pierszô tegö zortu stowôra na pölsczich ze-miach. Nôleżników załóżców bëło köl 40 (we wikszoscë bögatszi öbëwatele miasta), na zôczątku mielë 12 żô-glowëch bôtów. Przédnika, rozmieje sa, ôstôł Öto Wei-land. Dzeń założeniô klubu, 18 strëmiannika 1922 r., je uwôżóny za historiczny sztót narodzeniô sportowi że-glowinë w Polsce, a Charzëkôwë za jegö kölibka. W 1924 r. z udbë chöniczanów przedstôwcë sztërzech dzejającëch ju klubów na zjezdze w Tczewie pówôłelë Pólsczi Związk Żeglarzczi (PZŻ). W Charzëköwach nad jęzora chönicczi klub kupił ód gbura czile hektarów zemi, dzél ödsprzedôł swójim nôleżnikóm na budowa latnëch chëczów, reszta prze-znacził na „kąpnice" (to je publiczne kąpielëszcze). A Weiland? Sprówiół urząd przédnika PZŻ, béł organizatora óglowópólsczich regatów, midzënôrodnym sadzą żeglarzczim, znajôrza i méstra w zôkrażim jachtingu, szkutnika i żôgloméstra. Béł téż prekursora lodowi żeglowinë: 1 stëcznika 1928 r. zrëchtowôł pier-szé w kraju miónczi bojerowe, zbudowół óglowóznóné lodowé purdżi pózwóné jego miona i Mónotip XV. Na ubiedrzë kól jęzora postawił w 1928 r. penzjónat Bel-levue, swiatno ótemkłi przë bëtnoscë wójewódë. Wszëtkó to miało cësk na rozwij latowiszcza, a sportowi óstrzódk w Charzëkówach miôł ju tedë mocny mól w kraju, stół sa płaca pöuczënë młodëch, wëchówôł żeglarzczich i bójerowëch méstrów Pólsczi i Europë, ólimpijczików. Öto Weiland béł roda z pólskó-niemiecczi familie (mëmka, z d. Klaman, bëła Pólószką), ale chówóny béł w óbrëmie niemiecczi kulturę i do kuńca żëcégó jego mową béł jazëk Goethego. W dëszë béł Pólôcha, a przede wszëtczim Pómórzana i chóniczana. Żeniałi béł z Kaszëbką, Różą Jażdżewską z Zôlesa kól Brusów. Öb czas okupacje nimó cësków nie pódpisół niemiecczi nórodny lëstë, za co béł represjonowóny i wëwiozłi na muszowé robótë. Miół w se to cos, w strzodowisz-czu charzëkówsczich seemannów (tak jesmë gódelë) miół wiôldżé uwôżanié, garnała sa do niego mło-dzëzna. Na nić za wióldżim priwatnym bótowiszczu Bellevue w latné wieczorë jesmë sa zbiérelë wkół nestora i jego drëchów, szłë gôdczi, pó jezorze szłë pómiónë piesniów... Przë móscëku kólibôł sa kabinowi jacht Róża, na chtërnym za dnia żeglowół w kamróc-twie blëznëch ósobów. Drëcha Weilanda béł Sztefón Biészk, kaszëbsczi póéta a téż wiôldżi miłotnik wódnëch spôrtów, jaczi w latné miesące bawił w Charzëköwach. Dało sa wi-dzec apartną sztatura Profesora, z sëwą brodą, pie-glącégó sa na słunuszku, biwôł gósca wieczórnëch zeńdzeniów. Öd wczasnëch przedwójnowëch lat do przédnégö karna przënôleżôł téż usôdzca chónicczégó muzeum, kustosz Julión Ridzkówsczi, chtëren prówdac biwôł rzadzy w Charzëkówach, ale stojôł na starżë drëszstwa i - jakno zaprzësëgłi wanożnik - dzelił z drë-chama óblubienié kaszëbsczi zemi i... jezór. Ridzkówsczi nawiédzôł Weilanda w chönicczim dodomie i bëlë wespół ób wieczorë, ösoblëwie pó smiercë białczi Ota. Sómny starszi wastowie wësok sobie wenérowelë swöje towarzëstwó, nie gôdelë wiele, lubilë ze sobą pómôłczec - jak pówiôdôł mie wasta Julión, z chtër-nym béł jem dosc blisko nimó wiôldżi nierównoscë lat. Zdrza na henëtné lata, corôz dalszé, i jem ród, że miół jem to szczescé poznać w swójim żëcym nëch bëlnëch, niezabëtëch lëdzy. KAZMIÉRZ ÔSTROWSCZI, TLOMACZËLA DANUTA PIOCH STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 53 LEKTURY Chojnicka „Baszta W ostatnich latach w Chojnicach ukazuje się kilka periodyków popularyzujących naukę i kulturę, m.in. wydawane od 1964 r. „Zeszyty Chojnickie" (rocznik znajdujący się na liście czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego). Do tego grona zaliczymy też „Basztę" wychodzącą staraniem Muzeum Historyczno-Etnograficznego im. Juliana Rydzkowskiego. Poprzedni numer pisma wydany został w 2013 roku. Najnowsza edycja muzealnego czasopisma zawiera bogaty zasób materiałów pomieszczonych w siedmiu działach. Niektóre z tych bloków tematycznych ściśle wiążą się z bieżącą pracą placówki, np. Gromadzenie, dokumentacja i konserwacja zbiorów, Działalność edukacyjna czy Ważniejsze wydarzenia muzealne. Te działy stałe przynoszą pożyteczne informacje dla czytelników zainteresowanych codziennym życiem muzeum i działaniami jego pracowników, m.in. związanymi z zabezpieczeniem i konserwacją rzadkiego znaleziska archeologicznego z Charzyków (uprząż końska z epoki brązu). Na stronie 199 pojawia się też informacja, że w wydanym w 2015 r. IV tomie ogólnopolskiego słownika Etnografowie i ludoznawcy polscy pojawił się biogram Juliana Rydzkowskiego (pióra Lidii Białkowskiej), postaci bardzo zasłu- żonej dla kultury południowych Kaszub. W omawianym numerze „Baszty" podsumowano również kilkuletnie wysiłki muzealników w ramach projektu badawczego „mającego na celu odkrycie zasług dla (...) Pomorza cenionego chojnickiego chirurga dra Jana Pawła Łukowicza" (s. 6). Dla wielu trzon periodyku stanowią jednak Artykuły i materiały oraz Recenzje. Spośród ośmiu tekstów działu pierwszego wyróżnić można m.in. obszerne artykuły Anny Czapczyk i Marcina Synaka dotyczące kolekcji starodruków oraz zabytków bractw kurkowych w zbiorach muzealnych. Bardzo ciekawy jest także artykuł Lecha Łbika o inwestycjach kościelnych w średniowiecznych parafiach w Ostro-witem i w Silnie. Na uwagę regionalnych historyków zasługuje też pierwsza część (do 1939 r.) wspomnień Józefa Kądzieli 50 lat kolebki żeglarstwa polskiego Choj-nice-Charzykowy. Dalszy ciąg tego źródłowego materiału pojawi się w kolejnej edycji „Baszty". Kądziela był współtwórcą Klubu Żeglarskiego Chojnice, założonego w 1922 roku. Bogaty jest dział recenzyjny; obejmuje on pięć tekstów. Dwa z nich dotyczą książek wydawanych w serii „Pro memoria" Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku (traktujących o Janie Piepce i Izabelli Trojanowskiej). Dopeł- nieniem działu są recenzje Śliwic-kiego słownika biograficznego oraz publikacji o cmentarzach chojnickich i rzeźbie rokokowej. Ważne miejsce w poszczególnych numerach „Baszty" zajmują szkice wspomnieniowe „Z żałobnej karty". Tym razem redakcja czasopisma przypomina sylwetki 10 zmarłych osób, wśród nich m.in. artystów Józefa Chełmow-skiego i Olgierda Turka-Tarnaw-skiego oraz regionalisty Zbigniewa Stromskiego. „Baszta" już po raz trzynasty w atrakcyjnej formie obrazuje „dokonania i projekty Muzeum oraz osób z nim współpracujących" (s. 5). Ten chojnicki periodyk znakomicie wpisuje się w nurt wydawnictw instytucji województwa pomorskiego zajmujących się ochroną i prezentacją naszego regionalnego dziedzictwa. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI „Baszta" nr 13, wyd. Muzeum Historyczno-Etnogra-ficzne im. Juliana Rydzkowskiego, Chojnice 2016 54 / POMERANIA / MARZEC 2017 LEKTURY Nauka i pasja Autor omawianej książki Swió-nowskô nasza Matinkô. Dzieje parafii i sanktuarium oraz cuda Królowej Kaszub Eugeniusz Prycz-kowski może mieć co najmniej kilka powodów do satysfakcji z powodu jej powstania. Po pierwsze stanowiła ona podstawę uzyskania przez niego na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy tytułu doktora. Po drugie bezpośrednio dotyczy jego kraju urodzenia, dzieciństwa, jest niewątpliwą próbą uzasadnienia wyjątkowości tego miejsca, jego mieszkańców i osób z nim związanych, zarówno w przeszłości, jak i współcześnie. Wpisuje się też mocno w jeden z wyróżników kaszubskiej tożsamości, tj. wiarę katolicką oraz przywiązanie do Kościoła. Mówiąc szerzej, wprost odnosi się ona do znaczącego fragmentu kaszubskiego matecznika, jakim bez wątpienia jest Sianowo i okolice. Tak więc budzi uznanie, także od strony praktycznej, sam dobór tematu, połączenie w jednym opracowaniu licznych wątków, którymi na co dzień żyje jego autor. Można przypuszczać, że dzięki temu - w przeciwieństwie do wielu innych dysertacji doktorskich - książka Pryczkowskie-go znajdzie swoich nabywców. Imponująca jest również liczba zebranych przez niego relacji, które stanowiły jedną z ważniejszych podstaw narracji. Wyraźnie widać, że wielu ludzi jakby czekało na to, żeby się wypowiedzieć o poruszanym przez autora temacie. Znaczna jest też ilość źródeł archiwalnych i pozycji literatury wykorzystanych w omawianej książce, odnoszących się wprost bądź pośrednio do sianowskiego sanktuarium. Mimo to jako praca naukowa, moim zdaniem, prezentowane opracowanie jest nietypowe. Autor nie trzyma się w nim ściśle zakreślonego tematu, lecz wykorzystuje je do przedstawienia także innych zagadnień, mniej lub bardziej pośrednio odnoszących się do głównego przedmiotu rozważań. Najbardziej dotyczy to trzech jego pasji: kaszubskiego ruchu regionalnego, historii Sianowa i okolicy oraz Kaszub w ogóle, różnych historycznych ciekawostek. Tak więc przy lekturze prezentowanej książki poznamy historię kaszubskiego regionalizmu oraz życiorysy jego znaczących działaczy i twórców w subiektywnym ujęciu autora książki, historyczne informacje o Sianowie i okolicznych wsiach (a także o Kaszubach w ogóle), do których udało mu się dotrzeć (m.in. mocno eksploatuje pod tym względem kroniki szkolne), nazwisko pierwszego poległego Kaszuby we wrześniu 1939 r., chociaż nie miał on żadnego związku z Sianowem i miejscowym sanktuarium itp. Z wieloma stwierdzeniami autora trudno się zgodzić, są zbyt uproszczone, jednostronne. Na przykład według niego ostatecznie do rozbioru Polski doprowadziły „niekończące się wojny domowe" (s. 80), a nie grabieżcza polityka sąsiadów i zbyt późna reforma państwa. Jak rozumieć, że TOW „Gryf Pomorski" w okolicach Sianowa i Mirachowa prowadził „szeroko zakrojone działania bojowe" (s. 163), chociaż nie podano żadnego przykładu takiego działania, a w cytowanej bardziej ogólnej literaturze ujmuje się, że na Kaszubach ruch oporu podczas okupacji hitlerowskiej miał obronny charakter, a działania zbrojne w większości miały incydentalny charakter? Oddzielnie można wspomnieć, że na s. 91 czytamy, że „w pierwszym okresie po I rozbiorze nie było nacisku germanizacyjnego" i jednocześnie podano, że w zbudowanej w 1777 r. przez rząd pruski sianowskiej szkole nauczał katolik, Adam Kupiter pochodzący ze Śląska. To skłania do bardziej ogólnej refleksji. Jak ustalili polscy historycy, Prusacy celowo sprowadzali po I rozbiorze Polski na Pomorze katolickich nauczycieli ze Śląska, bo znali oni język polski i niemiecki, dzięki czemu mogli prowadzić germanizację zbyt polskich - zdaniem nowych władz - nabytków terytorialnych. Jest o tym mowa chociażby w pomnikowej Historii Pomorza pod red. Gerarda Labudy (t. 2 cz. II Poznań 1984, s. 793), nieobecnej w bibliografii książki Prycz-kowskiego. Szkoda, że uszła ona uwagi autora, tym bardziej, że to obszerne dzieło na pewno należy do największych osiągnięć najwybitniejszego współczesnego kaszubskiego historyka, jakim był prof. Labuda. Stanowiło ono między innymi podstawę do dalszych analiz i syntez Profesora o Wielkim Pomorzu, obecności na nim Kaszubów od Wisły na wschodzie za Odrę na zachodzie, średniowiecznej państwowości kaszubskiej i innych. Niestety, zbyt często w gronie obecnej kaszubskiej inteligencji sięgamy do skróconych, popularnych publikacji Labudy, a zapominamy o tej wielotomowej, pomorskiej syntezie, chociaż zawarte w niej informacje bardzo ułatwiają formułowanie ogólnych wniosków z historii poszczególnych kaszubskich miejscowości. Także Pryczkowski przyjął za swoje wymienione tezy prof. Labudy STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 55 LEKTURY 0 obecności Kaszubów (i języka kaszubskiego) na całym Pomorzu itp. Podziela je też niżej podpisany, a także wielu współczesnych regionalistów kaszubskich. Nie zmienia to jednak faktu, że jest to dobrze uargumentowana teoria, która w nauce nie zyskała powszechnej akceptacji, o czym wypadało w omawianej książce, jako pracy naukowej, wspomnieć. Nie jest to jedyny przykład przedstawiania przez jej autora naukowych teorii jako niewątpliwych, przez nikogo niekwestionowanych prawd. Największymi osiągnięciami Eugeniusza Pryczkowskiego widocznymi w omawianym opracowaniu są skrupulatne przejrzenie sporej ilości archiwaliów, prasy, przewodników i wielu innych publikacji, w tym literatury pięknej, oraz dotarcie do znacznej ilości zbiorów prywatnych 1 odszukanie w ogromie różnych przekazów wielu ciekawych, w części dotąd szerzej nieznanych informacji o sianowskim kościele, sanktuarium i kulcie miejscowej cudownej figury Matki Bożej z Dzieciątkiem. Nie znaczy to, że autor wykorzystał pod tym względem wszystkie możliwości. Najbardziej zaskakuje brak danych o stosunku przedstawicieli organów władzy II Rzeczypospolitej do parafii sianowskiej i jej duszpasterzy, ich wzajemnych relacji. Pominął on bowiem w szczególności zasób Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, gdzie znajduje się znaczna ilość dokumentów związanych z tym zagadnieniem, jak również z innymi dziedzinami funkcjonowania sianowskiej parafii, a także samego Sianowa oraz okolicznych miejscowości. Niejednokrotnie brakuje pogłębionej, krytycznej analizy przedstawianego materiału, jego umiejscowienia w szerszym kontekście historycznym. Eugeniusz Pryczkowski przytacza sporo źródłowych informacji, pozostawiając czytelnika w niepewności, czy są one wynikiem subiektywnego spojrzenia ich autorów, czy też obiektywnej, historycznej rzeczywistości. Niekiedy przyjmuje je jako wyraz prawdy, chociaż skądinąd wiadomo, że są co najwyżej wycinkową opinią. Oto dwa przykłady. Na s. 151 zastanawia, czy wypowiedź wójta J. Skrzypkow-skiego z 1932 r., że ówczesne położenie rolników było cięższe niż podczas wojny, była adekwatna do obiektywnej sytuacji producentów rolnych w tamtym czasie, czy też stanowiła wynik ogólnoludzkiego przekonania, znanego z każdej epoki i miejsca, że w przeszłości było lepiej niż w teraźniejszości - autor tego nie wyjaśnia. Nieco wcześniej stwierdza (s. 131), na podstawie jednego zapisu w kronice szkoły w Sianowie, że w okresie międzywojennym: 1. panował „notoryczny brak kadry pedagogicznej", stąd dochodziło często do zmian nauczycieli, 2. miejscowa ludność cierpiała ubóstwo na skutek panującej wówczas drożyzny. Znając przedwojenne realia i powstałe wówczas źródła, jestem pewien, że zapis ten pochodzi z pierwszej połowy lat dwudziestych ubiegłego wieku i jest odpowiedni tylko dla tego okresu, kiedy nie wykształcono jeszcze wystarczającej ilości polskich nauczycieli, boleśnie odczuwano gospodarcze skutki I wojny światowej i ekonomicznego zróżnicowania poszczególnych zaborów. W kolejnym dziesięcioleciu nauczycielom doskwierało bezrobocie, inspektorzy szkolni na Kaszubach mieli po kilkadziesiąt podań o pracę, a częste zmiany nauczycieli w da- nej szkole miały inne, głębsze przyczyny. Autora omawianej książki zapewne zainteresuje, że jedną z nich prawdopodobnie były, podobnie jak w innych kaszubskich miejscowościach, trudności napływowych nauczycieli z aklimatyzacją w miejscowym, odmiennym kulturowo środowisku. Znacząco podniósł się też poziom życia mieszkańców, a przywołana drożyzna skończyła się wraz z reformą walutową Władysława Grabskiego z 1924 r. i wprowadzeniem złotego. Wiele określeń i stwierdzeń można uznać za nie do końca przemyślane, wręcz błędne. Większość obszaru Kaszub, która weszła po 1918 r. w skład odrodzonej Polski, to według autora omawianej książki „główna" ich część (s. 131). Czy to znaczy, że kaszubskie miejscowości pozostałe w granicach Niemiec to poboczne kaszubskie terytorium? Na czym polegała „znacząca" rola 66 Kaszubskiego Pułku Piechoty „w wojnie o niepodległość państwa", czyli konflikcie polsko--sowieckim" w 1920 r. (s. 133)? Przecież brały w nim udział liczące setki tysięcy żołnierzy armie, a w składzie kaszubskiego pułku było ich ok. 1500. Ponadto podobnych „bohaterskich" jednostek było więcej. O tłumaczu czterech Ewangelii na język kaszubski ks. Franciszku Gruczy autor pisze, że przetłumaczył „Biblię" (s. 371). W książce można przeczytać, że język jest przymiotem ziemi, nie ludzi („Językiem tych wszystkich ziem była kaszubszczyzna", s. 23 i inne), a miejscowości mają cechy ludzkie („ambitne już Miracho-wo", s. 33). Jak rozumieć passus: „Ważnym argumentem typowym dla sanktuarium..."? Na s. 154 pomylono przedwojenny Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem 56 / POMERANIA / MARZEC 2017 LEKTURY z powojennym Bezpartyjnym Blokiem Wspierania Reform. Uszło też uwagi autora, że chociaż Aleksander Majkowski mieszkał przed wojną w Kartuzach i został w nich pochowany, to zmarł w 1938 r. w Gdyni (s. 133). Niestety, podobne przykłady można mnożyć. Przy znacznej skrupulatności autora dążącego do pełnego wyjaśnienia wszystkich kwestii bezpośrednio związanych z sianowskim sanktuarium zastanawia brak nie tylko jakiegokolwiek dopowiedzenia, komentarza o niektórych interesujących, ważnych zagadnieniach w tym zakresie, ale też poinformowania czytelnika, dlaczego zbyto je milczeniem. Czy w kruchcie kościoła zwanej „w lokalnej tradycji BabniccT (s. 119), czyli w odpowiedniku polskiego babińca, modliły się tylko kobiety? W jakim ewentualnie czasie i jak długo trwał rozdział wśród uczestników nabożeństw na kobiety i mężczyzn? Czy nie zachowały się żadne inne przekazy, by powiedzieć coś więcej o kulturowym źródłosłowie tej dającej wiele ciekawych możliwości interpretacyjnych nazwie? Kim byli imiennie „kompetentni historycy Kapituły Watykańskiej", których opinia zaważyła przy brzemiennej w skutki decyzji o koronacji Matki Bożej Sianowskiej? Na jakich materiałach się oparli (s. 215)? Z kolei o powiązaniu dziejów sianowskiej parafii z bardziej ogólnym procesem historycznym, kulturkampfem dowiadujemy się wyłącznie z przypisu (s. 118), a o niektórych innych nie ma żadnej wzmianki. Autor nie ukrywa swojego emocjonalnego podejścia do opisywanej problematyki. Parafia sia-nowska to jego matecznik, tutaj się urodził, został ochrzczony, podjął pierwsze nauki, zawarł związek małżeński. Także w życiu dojrzałym sporą część swojej znacznej społecznej i zawodowej aktywności poświęcił swoim stronom rodzinnym, a sianow-skie sanktuarium szczególnie dużo mu zawdzięcza, zarówno jako miejsce kultu, jak i ośrodek krzewienia, umacniania szeroko pojętej kaszubszczyzny. Co do tego nie można mieć wątpliwości! Jednak opis niedawnej przeszłości i współczesności tego miejsca właściwie zlał się w jedno z przedstawieniem dokonań, działań Eugeniusza Pryczkowskiego i bliskiego mu środowiska. Wśród czytelników łatwo więc może się zrodzić pytanie, w jakim stopniu jest to przekaz obiektywny. Wręcz rażą wyrażone przez niego własne opinie, więcej niż pozytywne, o swojej twórczości i działalności. Oratorium sianowskie, którego był współautorem, to „dzieło" „na dobrym artystycznym i językowym" poziomie, „wzorzec dla wielu grup muzycznych Kaszub" (s. 318-319). Oczywiście te oceny mogą być prawdziwe, ale wypowiadanie ich przez samego autora wydaje się co najmniej niezręcznością, jest nią również przytaczanie w nadmiarze własnych publikacji. Jednym z głównych, chociaż niewypowiedzianych wprost, celów prezentowanej pracy było uzasadnienie, że sianowskie sanktuarium stanowi najważniejszy ośrodek kultu maryjnego na Kaszubach (Pomorzu), obejmującego wszystkich ich mieszkańców. Rzeczywiście Pryczkowski przedstawił sporo ważkich argumentów za takim poglądem. Jednocześnie, co także należy docenić, nawet zawartość jego pracy nie rozwiewa wszystkich wątpliwości w tym względzie. Przytoczę tutaj jedynie wypowiedź sianowskiego proboszcza ks. Waldemara Piepiórki, który jeszcze w 1985 r. (dwadzieścia lat po koronacji) wyraził pragnienie, „aby kult Matki Boskiej Sianowskiej objął całe środkowe Kaszuby, a nawet Trójmiasto". W tym kontekście żal, że autor nie dokonał głębszej analizy porównawczej pomiędzy świadectwami kultu mieszkańców naszego regionu wobec różnych cudownych obrazów, rzeźb. W mojej opinii są one bardzo podobne i wynikają w dużej mierze z ogólnego przywiązania do wiary, NMP i miejsc świętych. W każdym razie przywołane przez Eugeniusza Pryczkowskiego świadectwa osobistego kultu Sianowskiej Matinki bardzo przypominają wyrazy kultu Moich Dziadków i ich sąsiadów wobec Matki Bożej Lipuskiej, w którym i ja jako dziecko wyrosłem. Wszystko to jednak pośrednio również ukazuje skuteczność autora opracowania w rozprzestrzenianiu chwały Sianowskiej Pani, pod której wpływem również byłem, organizując do Niej autokarowe pielgrzymki redzkiego oddziału Zrzeszenia. Wyraźna chęć podniesienia rangi sianowskiego sanktuarium powoduje, że można się zastanawiać, czy niektóre tezy autora - oprócz naukowych przesłanek - nie mają swojego źródła właśnie w tym zamiarze. Najmocniej można to odnieść do próby wywiedzenia sianowskiego miejsca kultu od jeszcze (rzekomo?) czczonego tutaj w czasach pogańskich Swanto-wid(t)a, podobnie jak w mającej znaczenie dla sporej części Europy dawnej świątyni w Arkonie na wyspie Rugii (s. 37 i inne). Od tegoż przedchrześcijańskiego bożka Sianowo miało wziąć swoją nazwę (s. 50). Jednak w tych kwestiach autorytatywnie winni się wypowiedzieć archeolodzy, językoznawcy, ewentualnie też inni specjaliści. STRÉMIANNIK 2017 / POMERANIA 57 LEKTURY Omawiana książka przedstawia rzeczywistość, chociaż nie absolutnie, w białych barwach, szczególnie w odniesieniu do wiary i przedmiotu kultu oraz jego wyznawców. Została napisana z perspektywy człowieka wiary, co nie jest zarzutem, lecz informacją. Z tej perspektywy zabrakło miejsca na zasygnalizowanie szeregu (być może małych, wyjątkowych, ale na pewno istniejących) negatywnych przejawów opisywanych obrzędów i wydarzeń. Najłatwiej tutaj wymienić pominięcie tego, że Kościół miał spory problem z nadaniem pustym nocom dzisiejszej formuły, w historii były one bowiem określane jako „pijaństwo dzienne i nocne". Zapewne i dzisiaj część osób biorących w nich udział, podobnie jak uczestników odpustów oraz pielgrzymek, nie stroni „od kielicha" Na marginesie można dodać, że w omawianej pozycji znajduje się sporo powtórzeń i potknięć stylistycznych. Z recenzyjnego obowiązku należy dopowiedzieć, że omawiana Pisać o śmierci nie jest łatwo. Nie tylko dlatego, że język kaszubski bardzo rzadko dotyka tej sfery... Nie jest łatwo, ponieważ to temat tabu, sfera, która wywołuje negatywne uczucia: lęku, zagrożenia i bezsilności. Literatury wszystkich języków tę negatywną przestrzeń, owe pogranicze życia i niebytu, próbują obłaskawić i uczynić akceptowalną. Przez wieki wykształciły się zatem konwencje opowiadania o śmierci: od patetycznych deklaracji przez ściszone łkania, od zobiektywizo- praca składa się z sześciu rozdziałów, z których w zasadzie trzy pierwsze poświęcone są historii parafii, kościoła i cudownej figury NMP w Sianowie. Trzy kolejne w zamyśle autora mają charakter tematyczny: Sianowo jako sanktuarium, Uroczystości religijne jako święta kultury i regionalizmu kaszubskiego, Sanktuarium Królowej Kaszub w tożsamości Kaszubów. Całość uzupełnia wstęp, zakończenie, bibliografia, indeks nazwisk i stosunkowo bogaty aneks zawierający świadectwa sianow-skiego kultu, jemu poświęcone utwory religijne i literackie, legendy o Sianowie, krótkie życiorysy osób konsekrowanych wywodzących się z Sianowa. Nie jest łatwe zaprezentowanie, ocenienie książki Eugeniusza Pryczkowskiego. Ma ona wymiar wielowątkowy, niejednoznaczny, chociaż na pewno jej autor dał do ręki swoim krytykom zaskakująco dużo argumentów. Jej wartość została potwierdzona przez naukowe, profesorskie autorytety. Jednak nie to wydaje się najważ- wanych elegii do subiektywnych konfesji. W tradycji europejskiej zaistniała nawet odrębna dziedzina kulturowo-estetyczna związana ze śmiercią, nazywana ars moriendi, z której wynikają poezje, moralia i obrazy ukazujące nieodwołalną granicę ludzkiego bytowania... W 2016 roku w XXXV tomie Biblioteczki Gminy Wejherowo pojawił się zbiorek wierszy Tomasza Fopkego Môrtualia, który jest artystyczną próbą dotknięcia groźnej przestrzeni śmierci. niejsze, lecz połączenie nauki, kilku społecznych i zawodowych pasji autora oraz jego skuteczności w działaniu. To pozwala przypuszczać, że wzbudzi ona sporo emocji, a jednocześnie może mieć, trudne do przewidzenia, nietuzinkowe znaczenie nie tylko w dziejach sianowskiej parafii, tamtejszego sanktuarium. BOGUSŁAW BREZA Eugeniusz Pryczkowski, Swiónowskô nasza Matin-kö. Dzieje parafii i sanktuarium oraz cuda Królowej Kaszub, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie Oddziat w Baninie i Pryczkowscy. Akademia Kaszubska, Banino 2016. mnowsKó :a Matink, •uarium^ l^jzuh Warstwie tekstowej towarzyszą ilustracje Ewy Tusk-Szur, która przygotowała serię kolaży nawiązujących motywami ludzkiego ciała oraz ćmy do atmosfery zaniku życia. Od razu trzeba zauważyć, że zbiorek jest udaną poetycko-plastyczną propozycją, gdyż z bogatej europejskiej tradycji liryki mortualnej, funeralnej i sepulchralnej czerpie wzorce, które w medium języka kaszubskiego odnajdują swoje miejsce i siłę. Poza tym wiersze Fopkego przynoszą ze sobą także nowe pomysły tematyczne, które mogą z powodzeniem być zestawione ze współczesną poezją publikowaną Nazwać śmierć 58 / POMERANIA / MARZEC 2017 LEKTURY w innych językach. Można zatem dwadzieścia dwa wiersze Môrtu-aliów uszeregować w trzy grupy formalno-stylistyczne: utwory dialogujące z tradycją ogólnoeuropejską, wiersze nawiązujące do kaszubskich wzorców kulturowych i wreszcie: formy dążące do autorskiej oryginalności. Pierwsza z grup uwidacznia się dzięki takim przykładom liryki, jak: Epitafia z jiny parafie, Ju zamknioné Twôje ôczë, Lëtaniô do wiecznego zégra, Nie boja sa, Óda do Nôzmiarcészi czy Ultima in mortis hora. Autor wierszy daje tutaj znać, że jest z tradycją literacką dobrze obznajomiony. Sięgając do łacińskiej tradycji modlitw, litanii czy pieśni religijnych, trafnie przekłada je na własny wyraz artystyczny i w rezultacie uzyskuje utwór, który przekazuje światopogląd chrześcijański i przekonanie, że śmierć nie jest aktem zła, lecz przejściem do lepszego świata. Zakorzenienie we wzorcach estetycznych skutkuje nie tylko konfesyjnym kontekstem utworów. Fopke przywołuje również uniwersalne, wykorzystywane od renesansu figury zegara, w innym zaś miejscu uosobienie Śmierci. Autor potrafi również wyzyskać konwencję żalów umierającego, który ze zdumieniem zauważa, że to, co uznawał za oczywistą trwałość, logikę świata ludzi i prawa całego społeczeństwa, może się nagle i definitywnie zakończyć... Nawiązania stylistyczne i tematyczne Fopke-go do tradycji literackiej nie są niewolnicze i nie zawsze wiążą się z tonem serio. Autor wierszy w skorzystaniu z klasycznej formy epitafium potrafi dla siebie odnaleźć możliwość ukazania humoru, choć w jego specyficznej „czarnej" odmianie i w stosunkowo delikatny sposób. Wiersze zbiorku Fopkego sięgające do istniejących w kaszubskim dziedzictwie obyczajów mortual-nych to nieliczna grupa, jednakże swoją wyrazistością wyróżniająca się w tomiku. Są to: Ödecknienié dirigeńta, Öpi, Pusto noc, Śpiewa ôbuwaczczi oraz Wieszczi. Postacie z wiersza o opim czy wieszczim to doskonale znane kaszubskiemu czytelnikowi figury. Zwłaszcza postać z pierwszego utworu, ukazana wraz z dźwiękiem dzwonu, robi wstrząsające wrażenie swoją dobitnością. Mniej konsekwentny stylistycznie jest utwór o wieszczim - wzrastające napięcie zostało w nim bowiem doprowadzone do humorystycznego efektu. Kwestia humoru wymaga zresztą dużej uwagi, ponieważ obłaskawianie śmierci śmiechem czasami przynosi dystans wobec grozy, czasami jednak odrzucenie powagi sytuacji, jak w wierszu Pustô noc. W zarysowanej w tym utworze sytuacji noc ostatniego pożegnania przekształca się w spotkanie towarzyskie, w którym żałobnicy są zainteresowani głównie sobą, nie zaś zmarłym. Zamiast więc wyrażenia przywiązania lub szacunku, zamiast modlitwy i pieśni, pojawia się niezdrowa ciekawość, gadanie, picie alkoholu, śmiechy i harmider. Podmiot wiersza woła tutaj o ciszę i powściągliwość, której coraz mniej także i wobec umierających. Najciekawszy w tej grupie utworów Fopkego jest chyba wiersz Spiéwa ôbuwaczczi, skomponowany w formie podwójnej narracji przemowy kobiety przygotowującej zmarłego do ostatniej podróży w trumnie. Podwójność wypowiedzi w liryku polega na tym, że raz słyszymy wyznanie osoby, która obmywając, ubierając i wyposażając zmarłego do trumny, wy- powiada wiele przekonań i przesądów związanych ze śmiercią. Natomiast drugi typ opowieści wynika z faktu, że „obuwaczka" to jednocześnie nie tylko zamówiona do jakże intymnej pracy kobieta, lecz jednocześnie dawna i może dotąd skrywana miłość zmarłego. W poszczególnych wersach utworu zbiegają się więc dwie różne emocje: jedna wynikająca z kaszubskiego obyczaju oraz druga - mająca swoje źródło w niezrealizowanej namiętności. Choć w pierwszym czytaniu liryk może wywoływać pewne zdziwienie i trudność interpretacyjną, jednakże odkrycie dwóch perspektyw narracyjnych pozwala odczuć przejmujący ładunek uczuć wiersza, który przekonuje swoim dramatyzmem i zanikającymi dziś realiami. W trzecim wymiarze wysiłków Fopkego, aby odnaleźć własny poetycki dukt w sferze liryki 0 śmierci, trzeba zauważyć takie wiersze, jak: Dwa métrë pôd ze-mią, Jaczi badzece?, Kôlibiónka dlô Zëmuchnégô, Na pogrzebie pôdczëté, Nekrolodżi dlô ubôdżich, Öbrôzczi czy Zabëtému dzecku. Owo poszukiwanie oryginalności rozciąga się od zerwania z tonem śmiertelnej powagi do wykreowania delikatnego westchnienia 1 refleksji. Pierwsza tendencja widoczna jest w wierszu Na pogrzebie pödczëté, w którym żałobnicy są bardziej zajęci plotkami niż dramatem rozgrywającym się na cmentarzu. Innym znowu razem unikanie patetyzmu śmierci pojawia się w utworze Nekrolodżi dlô ubôdżich napisanym w barokowym stylu księdza Baki. Te dwuwiersze są tyleż określeniami umarłych osób, co zbiorem kaszubskich frazeologizmów dotyczących śmierci, umierania czy pogrzebu. Są one tyleż pomysło- STRËMIANNIK 2017 / POMERANIA / 59 LEKTURY/ZACHË ZE STÔRISZAFË we, co i powtarzalne, tyleż metaforyczne, co i dosadne. Zebranie ich w jednym miejscu daje pojęcie, jak bogato w języku kaszubskim na śmierć się reaguje i ją wyraża. Druga tendencja wśród oryginalnych wierszy Fopkego jest chyba najciekawsza. Dwa métrë pôd zemię czy Jaczi badze-ce? to bardzo osobiste pytania o to, co dzieje się z człowiekiem po śmierci. Czy doświadcza jedynie rozpadu? A może napotyka Nadistotę, Absolut, Boga? Ile w przekraczaniu życia jest ludzkiej świadomości oraz woli, a ile poddania się wielkim siłom zewnętrznym? Wstrząsające wrażenie w dotknięciu tajemnicy życia i śmierci sprawiają wiersze Fopkego o dzieciach. Właśnie one, tak żywotne, tak niecierpliwe dalszej egzystencji również podlegają prawom umierania. Liryki Kôlibiónka dlô Zëmuchné-gô, Öbrôzczi czy Zabëtému dzecku to formy, które swą prostotą obra- zowania i nagą emocją odsłaniają trudne do zracjonalizowania myśli o śmierci dzieci. W tych właśnie trzech wierszach wspina się Fopke na prawdziwie wysokie partie poezji, w której literatura nie szkodzi egzystencji, a życie nie odwodzi od literatury... Môrtualia to zbiorek poezji kaszubskiej, która dotyczy tematyki dla każdego człowieka trudnej do zaakceptowania. Niejednokrotnie ludzie kultury zdają się budować rozliczne konstrukcje odwodzące od myśli o śmierci, chcą przekonać do wiary w wieczność, w nadnaturalny porządek, który pozwoli ocalić jednostkowe życie. Zwłaszcza literaci wszystkich języków wierzą, że zapis artystyczny będzie w stanie na trwałe świadczyć o czyimś istnieniu, o czynach i dziełach, jakie się pozostawiło. Jest to jeden z aktów wiary, jaki składają ludzie słowa, aby ukoić swój lęk przed nieznanym oraz dać sobie i innym nadzieję. Tomasz Fopke swoim zbiorkiem liryków ukazał przekonanie, że kaszubskie słowo może wyprowadzić ponad zwątpienie i pesymizm fizycznie tylko rozumianej śmierci. Pamiętanie o tymczasowości pozwala przewartościować czas, w jakim się żyje. Dostrzeżenie wagi aktualnie rozgrywającego się bytu umożliwia dostrzeżenie, że właśnie teraz staje się cud istnienia. DANIEL KALINOWSKI Tómk Fópka, Môrtualia, Bolszewo 2016. KRËJAMNÉ CÉCHË Zaprezentowóné na ödjimkach krëjamné céchë to rëbacczé mer-czi - prosté, geömetriczné znaczi, jaczima przódë łat lëdze z Héłu zaznacziwełë swöje sprzatë do ło-wieniô. Mést leno nôstarszi rëbôcë dzysdnia bëlëbë w sztadze rozpoznać, do jaczi familie ne prawie słëchają. Kö köżdô rëbackô ro-dzëzna mia swój apart znak. Cze-kawé je, że nie béł ön przekôzywó-ny z ojca na sëna, leno ze starka na wnuka. W wejrowsczim muzeum przechöwiwónô je kolekcjo wicy jak 90 sztëk môłëch délëków, na jaczich chtos wërznął merczi. Chtëż béł nym kuńsztórza - to krëjamnota. Wiedzec je tëli, że bëłë öne dzéla wiôldżégö zbioru słëchającégô do Huberta Suchecczégö - wejrowsczégô szkolnego i kaszëbsczégö dzejarza. RD 60 / POMERANIA / MARZEC 2017 SPORT Skoki na Kaszubach Kilkanaście lat temu, na przełomie wieków, cały kraj opanowała dziwna choroba. Od nazwiska człowieka, który stał się arcymistrzem swojej dyscypliny sportowej, trzeba przyznać, dość niszowej, do tej pory tworzone są określenia „chorób" sportowych. „Małyszomania" szybciej niż filmowe, serialowe epidemie opanowała cały kraj, od naszych kochanych Kaszub, aż - co bardziej oczywiste - po południowe, górskie regiony Polski. W skokach narciarskich polscy sportowcy nie odnosili spektakularnych sukcesów, także nasza baza sportowa nie była na takim poziomie, jak w krajach skandynawskich czy alpejskich. A jednak zdarzały się przebłyski, warto tu przywołać przynajmniej dwa nazwiska: Stanisława Marusarza „Dziadka" - patrona zakopiańskiej „Wielkiej Krokwi" (wicemistrza świata z Lahti 1938 r.) czy Wojciecha Fortunę - pierwszego polskiego złotego medalistę olimpijskiego w skokach (Sapporo 1972 r.). Pod koniec lat 90. XX wieku pojawił się młody chłopak z Wisły, którego talent eksplodował w sezonie 2000/2001. Adam Małysz swoimi sukcesami sprawił, że skoki narciarskie stały się sportem masowym. Czterokrotny zdobywca Kryształowej Kuli za Puchar Świata zmotywował do pracy dzisiejsze gwiazdy tej dyscypliny - Kamila Stocha, Piotra Żyłę czy Macieja Kota. Pierwszy raz w historii polska kadra lide-ruje Pucharowi Narodów. Ale... Skoki narciarskie to nie tylko domena terenów górskich. Choć obecnie cała infrastruktura faktycznie znajduje się na południu Polski, jednak nie zawsze tak było. Również na Kaszubach istniały skocznie narciarskie. Na fali sukcesu polskich skoczków w obecnym sezonie poszperałem w źródłach, chcąc znaleźć ślady skoków na Pomorzu. Z informacji, które są dostępne, wynika, że na Kaszubach działały cztery skocznie. Wszystkie w obrębie dzisiejszej aglomeracji gdańskiej. Skocznie te powstały w okresie przedwojennym. Trzy obiekty znajdowały się na terenie Wolnego Miasta Gdańska, dwa w Gdańsku (w Dolinie Radości i na przedłużeniu dzisiejszej ulicy Abrahama) i jeden w Sopocie (przy Łysej Górze). Czwartym była skocznia przy stadionie Gryfa w Wejherowie. W okresie międzywojennym sporty zimowe były bardzo po- pularne. Na morenowych wzgórzach Pomorza obok wymienionych skoczni funkcjonowało wiele torów saneczkowych. Kiedy się rozmawia ze starszymi mieszkańcami Wejherowa, okazuje się, że pamięć o skoczni i torze saneczkowym w tym mieście jest wciąż żywa. Pomorskie skocznie, w porównaniu do znanych dziś, nie były imponujące. Około 30-metrowe obiekty pozwalały na bicie rekordów w granicach 40 metrów. Niestety nie obyło się bez tragicznych wypadków. W 1940 roku niemiecki skoczek Ernst Becker (Becker-Lee) upadł śmiertelnie podczas wykonywaniu skoku na wybudowanej w 1932 roku skoczni w Lasach Oliwskich w Dolinie Radości. Skocznie narciarskie na Kaszubach niestety zakończyły swój żywot w latach powojennych (chociaż ta na przedłużeniu Abrahama podobno była czynna aż do lat 70.). Co jakiś czas w dyskusjach wraca temat odbudowy skoczni w Gdańsku, lecz koszty utrzymania takiego obiektu i coraz cieplejszy klimat, z czym wiążą się coraz łagodniejsze zimy, nie sprzyja urzeczywistnieniu tego pomysłu. A szkoda, bo skoki to piękny sport, który ma bardzo wielu fanów - zwłaszcza w kraju nad Wisłą. MATEUSZ J.SCHMIDT STRÉMIANNIK 2017 / POMERANIA / 61 ■ ŁUBIANÔ. PÔLSCZÉ WÔJSKÔ W KÔSCERSCZIM KRÉZU Ödj. ze zbiérów PK Mieszkańce Łubianë jakno pierszi mielë utczoné 97. roczëzna weńdzenió pölsczich wöjsków do köscersczégö krézu. 29 stëcznika köl pół dzesąti do pôłniô, pö mszë w parafialnym köscele, skaucë z 23 karna ZHP m. Remusowi karë wespół z mieszkańcama wsë wzalë udzél w uroczëstim apelu z ti leżnoscë. Późni harcerze rëgnalë téż na uro-czëznë do Wiôldżégö Klincza, gdze uczastniczëlë w prezentacji Roczit-niańsczich Szwoleżerów z Kolana i w VIII Kaszëbsczim Rajdze szlacha-ma historie i kulturę zórganizowónym przez kóscerską policja, MOPS, Ogniową Straż, Muzeum Kóscersczi Zemi, Köscerską Chëcz, KSK Skorpion, Towa-rzëstwö Lubótników Muzeum Nórod-négö Himnu w Badominie i Nadlesyń-stwó Köscérzna. Dodôwkówą atrakcją bëła leżnosc öbzéraniô pancernego transportera i potkanie napóleóńsczich żôłnérzów. Dlô młodëch lëdzy bëła to prôw-dzëwô uczba historie i patriotizmu. Z HARCERSCZIM PÖZDRÓWKA PHM PIOTER KWIDZYŃSCZI CHÖNICE. NOWI WËDÔWK ROCZNIKA „ZESZYTY CHOJNICKIE" Ödj. Jack Klajna W chönicczi radnicë 31 stëcznika ódbëła sa promócjô 32. numra nôuköwégö rocznika „Zeszyty Chojnickie". Pótkanié bëło jednym z pónktów obchodów 97. roczëznë wrócenió Chóniców do Öjczëznë. Nônowszi numr regionalnego cządnika je baro rëmny (kol 400 strón). „Zeszyty Chojnickie" wëchódzą pod redakcją Kazmierza Ja-ruszewsczégö i Bogdana Kuffla, a przédnika Nóukówi Radzëznë je prof. Włodzmiérz Jastrzabsczi. Pismiono powstało w 1964 r. jako cządnik spartaczony z historicznyma nóukama, dzysdnia je równak interdyscyplinarne i óbjimô rozmajité óbrëmia wiédzë. W 32. numrze móżemë przeczëtac m.jin. ö pölitice prësczich wëszëznów wedle kaszëbsczi szlachtę, ó historii jachtarstwa na chönicczi zemi w II Rzeczpóspóliti abó ó chönicczich archiwaliach w zbiérach Państwowego Archiwum w Bëdgószczë. KAZMIÉRZ JARUSZEWSCZI m GDAŃSK. APARAT BEZPIECZEŃSTWA W WOJEWÓDZTWIE GDAŃSKIM W Ratuszu Staromiejskim w Gdańsku 25 stycznia odbyła się promocja książki Pierwsza dekada. Aparat bezpieczeństwa w województwie gdańskim w latach 1945-1956. Autorem pracy jest dr Daniel Czerwiński, pracownik Oddziałowego Biura Badań Historycznych IPN w Gdańsku. Jest on autorem kilkunastu publikacji naukowych i popularnonaukowych, członkiem zespołu redakcyjnego albumu Mapa terroru. Śladami zbrodni komunistycznych w województwie gdańskim w latach 1945-1956 (Gdańsk 2016). W swoim ostatnim dziele skupił się na aparacie bezpieczeństwa w latach 40. i 50. minionego wieku. Jest to pierwsza publikacja opisująca działalność Urzędu Bezpieczeństwa na Pomorzu. Autor zaprezentował również struktury tej zbrodniczej organizacji na terenie Pruszcza Gdańskiego oraz powiatu gdańskiego. Przedstawiono ludzi, którzy zasilali w pierwszych latach UB, zaprezentowano ich pochodzenie, wykształcenie i motywacje, jakimi się kierowali, przywdziewając mundury ubeckich funkcjonariuszy. Warto sięgnąć po tę pozycje, aby poznać mroczne dzieje czasów stalinowskich w PRL. TOMASZ JAGIELSKI 62 POMERANIA / MARZEC 2017 KLËKA m LËZËNO. PÔWSTÔŁ KLUB MŁODËCH KASZËBÓW „ÔSKA" W góscyńcu Czardasz w Lëzënie 28 stëcznika 2017 r. ödbëło sa założeniowe zćńdzenić Klubu Młodëch Kaszëbów „Öska", chtëren badze fónksnérowac przë lezyńsczim parce Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô. Założeniowe spotkanie klubu „Öska" to pierszi brzôd Kongresu Młodëch Kaszëbów, jaczi béł w Kartuzach w lëstopadniku 2016 r., a w jaczim udzćl wzało 180 sztëk młodëch lë-dzy z całëch Kaszëb, chtërny gôdelë ö przińdnoce Kaszëb i czerënkach dalszego dzejaniégô. Spotkanie w Lëzënie zörganizowelë: Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie Part Lëzëno, Kaszëbskö- m GÔSCËCËNO. KASZËBSCZI SKAUTING „Kaszëba" rôczi do se. Tak sa zwie dzejającć na terenie gminë Wejro-wö 81. Kaszëbsczé Karno Skautów. Dofulowiwómë jegö zestôwk i wôrt bë bëło, żebë wszëtcë chatny mło-di lëdze, skaucë, kandidacë na skautów ód 11 roku żëcégö, do niegö wstapöwelë - zachacywó do zapiso-waniô sa Riszôrd Jeske, przédnik karna „Kaszëba". -Pömórsczé Zrzeszenie Part Banino i Klub Młodëch Kaszëbów „Cassubia". W wëdarzenim udzćl wzało szesc-dzesąt sztëk lëdzy, jaczi w sercu sa czerëją za dobra Kaszëb, m.jin. senatora Kadzmiérz Kleina, dr Eugeniusz Prëcz-kôwsczi, Elżbieta Prëczköwskô, Robert Groth, Wérónika Kórthals-Tartas, Artur Jabłońsczi, Karól Róda, przedstôwcë partów Kaszëbskö-Pömórsczégö Zrze-szeniô, Klubu Sztudérów Pömöraniô, Kaszëbsczi Jednotë i jinszich kaszëb-sczich órganizacjów, i ösobë, chtërne dopierze rozpóczinają swöje dzejanić w Kaszëbiznie. Öbczas zćńdzenićgó zaspiéwóny östôł „Himn młodëch" (sł. E. Prëcz-köwsczi, muz. Jerzi Stachursczi) Skaucë wiele zajmów mają w terenie, gdze póznówają rozmajité prak-ticzné umiejatnoscë, jaczé mögą sa przëdac w żëcym, a przede wszëtczim uczą sa samöstójnotë. Köżdi, chtô chcôłbë óstac nôleż-nika „Kaszëbë", muszi zgłosëc sa do sedzbë karna, jaką je Dworek Drze-wiarza w Gôscëcënie. RED. NA SPÔDLIM MATERIAŁU Z TWÔJI MÖRSCZI TELEWIZJI £ ":'w ■ Pierszô przédniczka„Ösczi"K. Filëpiôk-Kan-köwskô przëjimô gratulacje öd E. Prëcz-köwsczi. Ödj. ze zbiérów Klubu i ódbëłë sa wëbórë przédnika i zarządu Klubu. Przédniczką ostała niżi pódpisónô, tj. Katarzëna Kanköwskô--Filëpiôk. Do zarządu weszlë: Adóm Hébel, Patrik Mudlawa, Tomôsz Czapp, Sławomir Janköwsczi, Wöj-cech Sczerka i Michôł Miłka. Wôżnym céla dzejaniégö nôleż-ników klubu „Öska" je dążenié do wespółrobötë z partama i klubama Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô (ösoblëwie KPZ P/Banino i KMK „Cassubia"), ale téż stowôrama, chtër-ne różnią sa drogama doprzińdzenić-gó do célów ód KPZ (m.jin. Kaszëb-skó Jednota), a dlô jaczich wôżné je dobro Kaszëb. „Öska" róczi wszëtczich do wespół-robótë dló przińdnote Kaszëb! K. FILËPIÔK-KANKÖWSKÔ m GDINIÔ. PÓN STANISŁÔW I „PÓN TADEUSZ" W Kaszëbsczim Forum Kulturę 7 gromicznika gósca béł Stanisłów Janka, pisôrz, póéta, tłomôcz i gazét-nik. Bëło to pierszé zćńdzenić z cyklu lëteracczich podwieczorków. Pópro-wadzył je Dariusz Majkówsczi, chtëren zaczął ód przedstówienió lëteracczi drodżi wastë Stanisława. Przëbôcził jego dzecnć lata w Lëpuszu, pierszć rozlubienia w poezji i w kaszëbiznie, debiut w miesaczniku „Pomerania" i wielnć ksążczi jego autorstwa. Późni bëtnikóm zaprezentowół sa sóm lëterat, chtëren recytowôł dzélëk z Pana Tadeusza Adama Mickewicza. Skaszëbienié tego dokazu dało mu nôwikszą zawółónosc i téż óbczas zeńdzenió w KFK nôwicy bëło gód-czi prawie ó nim. Króm tego wiele bëło pitaniów ö rozwij kaszëbiznë i o nónowszą publikacja Janczi Poczet pisarzy kaszubskich. Wasta Stanisłów cerplëwö ôdpöwiôdôł, a na kuńc gódół jesz ó swóji gazétny robóce, w jaczi zajimół sa m.jin. pisanim reportażów sparłaczonëch z traged-nyma wëdarzeniama gódnika 1970 r. Wórt pódczorchnąc, że - jak sa słë-chó óbczas podwieczorku - zebró-ny móglë ób całé zćńdzenić szma- kac cos miodnego i kawa. Tak mó bëc wiedno óbczas taczich pótka-niów. Organizatorze ju tero róczą na póstapny taczi wieczór. 9 strëmian-nika gósca w KFK badze Pioter Dze-kanowsczi - autor m.jin. kaszëb-sköjazëkówćgó kriminału Kômuda, ksążczi science-fiction Nalazłé w Bë-towie i komiksów. RED. mmBm Ödj. ze zbiérów KFK rRËfV IANN1K2017 / POMERANIA / 63 KLËKA ■i SZLACHECKO KAMIEŃCA. PIAĆ KASZËBSCZICH BÔŁDZÓW „Żywioły" to nowi film Éwelinë Karczewsczi i Piotra Zatonia. Jego böhatérama są: Sulisława Borowsko, Wójcech Beneda, Stowôra „Kaszubianki", Paweł Nowak i Cze-słôw Birr. Je to tak pö prôwdze cy-kel 5 krótkömétrażowëch dolcazów, jaczé öpöwiôdają ö mieszkańcach Kaszëb, chtërny żëją swöją pasją. Köżdi z nich je przedstôwcą jednégö z bôłdzów wedle udbë Aristotelesa. Rzezbiôrz Birr to woda, kompozytor i malôrz Beneda to eter, wiedno usmióné i ful energie Kaszubianczi - woda, ögnia je Borowsko, jakô usódzô swiéczniczi ze skła, a lëft to méster akördionu Nowak. Ewelina Karczewsko je scena-rzistką i reżiserką filmu, a Piotr Zatoń ödpöwiôdô za ódjimczi i montaż. Zapöwiôdają, że chcą cygnąc dali swoja filmową robota i opowiadać pöstapné historie ö nadzwëköwëch lëdzach, co mieszkają na Kaszëbach. Ju w maju badze premiera jich dokazu „Historie w sieci zaplątane", jaczi je namieniony lëdzóm spartaczonym z morza. Oficjalno premiera filmu „Żywioły" ödbëła sa 14 stëcznika w Szlachecczi Kamieńce. Przed pókózka wëstąpiłë môlowé Kaszubianczi, a krótczi akórdionowi koncert dół Paweł Nowak. RED. 10 gromicznika prof. Jerzi Samp, bël-ny znajôrz kulturë Pömörzô, östôł patrona Spôdleczny Szkôłë nr 86 we Gduńsku-Łostowicach, jakô swiatëje latoś 70-lecé dzejaniô. Żëcé i dokazë prof. Sampa mają bëc dlô uczniów pödskacënka do te, żebë mócni pókóchelë Gduńsk i Pómórzé, jaczim ten znajôrz lëtera-turë óddół wiele czasu, robötë i serca. Z leżnoscë przëjacô przez szkoła patrona bëła téż ódkrëtô tófla na wdôr i na teza Profesora. Ostała ona zaprojektowónó przez jegó bracyna - Wawrzińca. W uroczëznach wzała udzél familio Jerzego Sampa: białka Barbara, syn Christión z białką, córka Klaudio Kózak i brat patrona Wawrziniec. RED. m GDUNSK. PROF. JERZI SAMP PATRONA SZKÔŁË Ödj. S. Lewandowsczi m GÓRCZI. 10 LAT DZEJANIÔ GÔSPÔDËNIÓW Wiesczé Karno Góspódëniów (pól. Koło Gospodyń Wiejskich) w Górkach 10 gromicznika przërôczëło drëchów na potkanie z leż-noscë dzesaclecégó jistnienió. Wszëtczich, ód „chtërnëch doznelë wiele cepła", witała przédniczka Mirosława Jarząbk (pól. Jarząbek), córka znónégó na Kaszëbach Edmunda Kónkólewsczégó z Wiela. Naczało sa ód pódzakówaniów. Komu? Chłopom! Bez jich pómócë brzód białgłow-sczi robótë bë nie béł tak snóżi. Chłopsko móc ókózała sa brëkównó przë urządzanim sedzbë Góspódëniów - paradnicë pó dôwny szkole, öbgrodzenim ji płota, przewiezenim w rozmajité móle cażczégó sprzatu... Na szëjach dobrodzejów: Gregora Cupera, Piotra Janczi (pól. Jankę), Pawła Jażdżewsczégó (pól. Jażdżewski), Romana Prelewicza, Sławomira Steinczi (pól. Steinke), Adama Siedzą (pól. Śledź), Jana Wardina (pól. Wardyn), Błażeja Wëszköwsczégö (pól. Wyszkowski) zawiesëłë Górczanczi w kaszëbsczich strojach ósoblëwé medale w sztółce serca z nódpisa: „Baby do Koła a chłopi do OSP". Toju na Walentinczi -krziknała óbdarowónó aktorsczim trima nó-leżniczka karna Irena Prelewicz. Gósce, nie trzimającë sa porządku pótkanió, spieszëlë teró z żëczbama. Jack Plata - molowi rzez-biórz, chtëren chwólił sa, że je „jedurnym chłopa westrzód nóleżników karnów wie-sczich góspódëniów", przëwółół Élżbiéta Hrobók (pól. Hrobok) i ji drëszka z Hamburga, chtërne miałë swój udzél w bëtnoscë białków w 2012 r. w kónsulace w tim miesce. Dzaköwałë w miono Pólószków tam mieszka-jącëch, wedle chtërnëch „białczi w Górkach B GDUŃSK. JUBILEUSZOWÔ EDICJÔ KONKURSU WIÉDZË Ô PÔMÖRZIM Na Gduńsczim Uniwersytece 25 strëmian-nika 30. róz ódbadze sa Konkurs Wiédzë ó Pómórzim. Szköłownicë strzédnëch szkółów z całégó regionu staną do biótczi nóprzód w pierszim etapie, chtëren ódbadze sa w jich mólowëch szkołach. Pótemu wëkażą sa swoją wiedzą z historii, lëdowégó kuńsztu, lëteraturë i geografii w drëdżim etapie. Karno nólepszich z nich przed komisją, w gabnym dzélëku konkursu, pudze na miónczi o pierszi plac. Żëczimë naszim szkółownikóm bëlnégó przërëchtowanió! KLUB SZTUDÉRÓW PÖMÖRANIÔ É. Karczewsko i P. Zatoń. Ödj. P. Jasiński 64 / POMERANIA / MARZEC 2017 KLËKA rozmieją, co mô w żëcym znaczenie, wëzwôlô energia i są dbë, że w môłëch Górkach szłobë nakrącëc snôżi film". W miono wójta Gminë Kôrsëno gratulacyjny lëst ödczëtôł Jan Örlëköwsczi (pol. Orlikowski). Żëczbë skłôdelë radny: Kamila Cérzón-Czôpiewskô (pöl. Cierzan-Czapiewska), Karina Flork (pol. Florek), Grégör Bórowsczi (pol. Borowski), Pioter Prëba (pol. Pryba). W miono Môlowégö Karna Dzejaniô „Stołem" (pol. Lokalna Grupa Działania „Stołem") i swójim żëczëła brzadu w dzejanim Gabriela Sumionka. Irena Trzcyńskó (pol. Trzcińska) dzakówa-ła za wszelejaczé dobro dlô Dodomu Spölëznowi Pömöcë w Cysewim (pól. Dom Pomocy Społecznej w Cisewiu). Drëchóm gratulowała Barbara Zabroc-kó (pól. Zabrocka) z Wiesczégó Karna Góspódëniów z Wdzydzów. Chto chóc róz miôł leżnosc bëc na impreze órganizowóny przez białgłow-sczé karno z Górków, wié, że wiedno je wszelejakósc. Nie tikó ona leno tegó, co parłaczi sa w prostim mëslenim z taczim órta organizacji. To sa wić, że jóda, ji rozmajitosc mó tu wiôldżé znaczenie, równak u Górczanków naléze sa cos nie le dlô cała, ale ósoblëwie dlô dëcha. Roz-kóscérzanié kaszëbsczi kulturę mó tu wióldżé znaczenie. Sztëczk ti bókadoscë dzejaniô ukôzałë białczi w przërëchto-wónym na jubileusz programie. W bi-nowim pökôzku „Tescowô" wëstąpiłë dzótczi z karna „Ulęgałki", a jô mogła jem sa ugwësnic w swójim mëslenim ó szëku robótë nëch białków westrzód dzecy i młodzëznë. Przëbôczëła jem so, jak kąsk wspómôgała jem Górczanczi w wëstôwku pókózków na spódlim bojków Sadzëcczégó i Majkówsczégó. Tedë jesz aktorama, ösoblëwie spósobnyma w tim karnie, bëłë mamë. Widzôł mie sa tej pedagogiczny óbmëslënk mamów, chtërne udostałë dzecë do uwôżnégó słëchaniô tekstu - za kóżdą przënô-leżną wëzgódka dostôwałë one môłi darënk. Nié dzyw tedë, że w dniu jubileuszu bëlno zastąpiłë starszich, chtërny czedës zabôwielë binowima pókôzkama mieszkańców rozmajitëch môlów nié le na Kaszëbach (np. Łubiane ób czas lëteracczich zeńdzeniów). To białczi z Górków sprawiłë, że wzbógacëła jem swój zbiérk szkółny „Kaszëbsczé zabawë i zabówczi" i pókózała jem je z pomocą wuefistczi Justinë Mikołajczik (dzysd-niowi przédniczczi KPZ w Lëpuszu) na jich wiesczim placu, a chłopi na prośba białków östelë przeprifówóny ze zna-jomóscë kaszëbsczégô jazëka. Z zacekawienim óbzérelë gósce multimedialną prezentacja o dokazach karna, jaką z przënôleżnym sobie póéticczim talenta ómówiała przédniczka. Bëłë w ni ódjimczi z örganizowónëch roze-gracjów, udzélu w konkursach, czółen-kówëch i kółowëch wanogów. „Czej wsó-dómë do wiakszégó autobusa, w najich môłëch Górkach óstówó le jedna trzecô mieszkańców" - dodówó przédnicz-ka. Niespódzónką bëła multimedialnô prezentacjo ö kóżdi z Góspódëniów. Smiécha i óklaskama nódgrodzony béł kóżdi ódjimk aktorków „Pod Gruszą". Szła slëna do gabë, czej ukózëwałë sa óbrózczi z jódą. A ópatentowónëch wërobiznów je tu dosc tëlé. Mie nóbarżi interesowała „Gdańczónka" - tak na-zéwó sa tu rosnącé krëszczi, po jaczé wedle legendë przëjeżdżiwelë téż gduń-sczi kupcë. Górczanczi mają wiólgą stara ó ne brzadowé drzewa. Zórganizowałë nawetka póuka z dozérôcza i kol swóji paradnicë pósadzëłë czile młodëch szczepiónków. Kół wëstawnégö mola Wiesczégó Karna Góspôdëniów w Górkach je wiedno długô réga, a żdającëch na ruchanczi zabówió Irena ópówiesca-ma „Jak powstała wies Górczi". Brzód białgłowsczi robótë w całi króse dół znac w póstapny zalë, gdze przërôczëłë órga-nizatorczi na pöczestënk. Czego tu nie bëło?! Nie jem w sztadze óddac szmaczi i farwnoscë jôdë na stołach. Nie dzyw, że na pólëcë stojało tëlé nôdgrodów. Tu téż słëchelë jesmë wspominków, dłudżi wiérztë ö dokazach karna w wëkönanim mileczny Sabinë Sałatë (pól. Sałata). Cesza sa, że są taczé malinczé môle na Kaszëbach, pó bëtnoscë w jaczich jidze napisać: I jó tam bëła, miód z „Gdań-czónczi"... FELICJÔ BÔSKA-BÔRZËSZKÔWSKÔ m KÔSCÉRZNA. Ö KASZËBACH W DOKAZACH BENEDIKTA KARCZEWSCZÉGÔ Nóucznó konferencjo „Artisticz-nym Słowa ó Kaszëbach" ödbëła sa 10 stëcznika w kóscersczim Stórim Browarze. Zórganizowelë ja Bur-méster i Radzëzna Gardu Kóscérzna, Muzeum Kóscersczi Zemi, Kóscersczi Dodóm Kulturë i Gardowô Biblioteka w Kóscérznie. Przędnym bóhatérą tegó zeńdzenió béł dr inż. Benedikt Kar-czewsczi, regionalny dzejôrz i autor kaszëbsczich wiérztów. Prof. Tadéusz Linkner kórbił ó jegó lëteracczich dokazach, Ana Cupa prezentowała wëbróné rzeklënë i wiérztë, a Böżena Ugówskó gódała ó óbrazu Kaszëbów i kaszëbsczi zemi w usódzkach Kar-czewsczégó. Króm tegó uczastnicë möglë téż pósłëchac m.jin. ó kóscersczich szla-chach Aleksandra Majkówsczégó, ö Remusu w Kóscérznie i dokazach Konstantego Damrota. W artisticznym dzélu wëstąpiło karno Kaszëbskó Paka, jaczégó diri-genta je Jerzi Kulas. RED. m GDUNSK. DARMOWI KURS KASZËBSCZÉGÔ Chcesz sa nauczëc gadać i pisać pó kaszëb-sku? A może chcesz, żebë Twój kaszëbsczi béł jesz łepszi? Jo? Tej rôczimë serdeczno na Kurs Kaszëbsczégö Jazëka na Filologicznym Wëdzélu UG za darmóka! Zajaca zaczną sa w strëmianniku i badą dérowałë do czerwiń-ca. Wszëtczé jiné informacje badze móżna nalezc na naszi facebook'öwi starnie Klub Studencki Pomorania. Kurs kuńczi sa do-bëcym certifikatu. Serdeczno rôczimë! Dló kóżdégó sa naléze plac! KLUB SZTUDÉRÓW PÖMÔRANIÔ STRËMIANNIK2017 POMERANIA 65 Ödj.G. Sumionka Idealne miejsce na każde spotkanie! Zorganizuj konferencję, spotkanie, szkolenie w pięknym i nowocześnie wyposażonym wnętrzu Ratusza Staromiejskiego. Zapraszamy do kameralnego Gabinetu Burmistrza lub do bogato zdobionej Sali Mieszczańskiej. Zapewniamy niezbędne wyposażenie (ekrany, rzutniki, nagłośnienie, oświetlenie, stoły oraz krzesła). Więcej informacji: Anna-Maria Piotrowska - 58 326 10 25 NADBAŁTYCKIE CENTRUM KULTURY INSTYTUCJA KULTURY SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO ul. Korzenna 33/35 80 - 851 Gdańsk tel. 58 30110 51 sekretariat@nck.org.pl kaszëbsczé lëteracczé pismiono | darmôk dodôwk do miesacznika „Pömeraniô" | numer 1/2017 [43] Wicy prozë Redakcjo: Słôwk Förmella Dariusz Majköwsczi Eugeniusz Prëczköwsczi Jazëköwô korekta: Eugeniusz Prëczköwsczi Kontakt: Sz. Straganiarskô 20-23 80-232 Gduńsk Wëdôwca: Zarząd Öglowi Kaszëbskô-Pômörsczégö Zrzeszeniégö Redakcjô zastrzégô so prawö do skrócënku i öbrôbianiégö nadesłónëch tekstów Wëdanié udëtkowioné przez Minystra Bënowëch Sprôw i Administracji I 1 i Ministerstwo Spraw Wewnętrznych '<$ i Administracji Spisënk zamkłoscë 2. Z rézë na pôłnié P. Dzekanowsczi 5. Młodi ö lëteraturze D. Majköwsczi 6. Tëpa K. Léwna 11. Widzôł jô ja wczora, widza ja i dzysô. Dzél 9. W. Mëszk 16. Taro K. Serköwskô 19. Klub Ksążczi pö kaszëbsku D. Majköwsczi 20. Ösmë grzechów. Dzél 2. A. Hebel 27. Wiérztë M. Wątor 28. Wiérztë J. Stachurski 30. Spisënk zamkłoscë (2012-2016) 37. Drëszcë E. Prëczköwsczi, T. Körthals Darmôk dodôwk do miesacznika POMERANIA (wëchôdô co trzë miesące) Öbczas łonsczégö Köngresu Młodëch Kaszëbów w Kartuzach w karnie, jaczé zajima-ło sa lëtetraturą, pöwtôrzôł sa czasto jeden postulat: „wicy prozë". W ti „Stegnie" përzna ödpöwiôdómë na ten głos młodzëznë. Slédny dzél dokazu Wöjcecha Meszka „Widzôł jô ja wczora, widza ja i dzysô" (möże udô sa to wëdac jakno ksążka?), sztëczk lëteracczégo reportażu z bałkańsczi rézë Piotra Dzekanowsczégo, pöstapné öpöwiôdanié wcyg sa rozwijający Kristinë Léwnë, chtërna mésterskö rozmieje doz-drzec i öpisac spölëznowé jiwrë... Ökróm te dzaka Karolënie Serköwsczi mómë téż pöwiôstka dlô nômłodszich Czetińców. Pö prôwdze „proza rządzy". Nie öznôczô to równak, że mómë zabëté ö jinëch lëteracczich ôrtach. Lubötnicë wiérztów abö dokazów na bina téż badą mielë co czëtac. Pioter Dzekanowsczi Z rézë na pôłnié (dzélëczi wikszi całoscë) (...) Je ju widno. Plaskati strzódk Pólsczi witô sa z nama kujawsczima dunama. Wiater je nawiôł prawie tedë, czej u nas stojôł grëbi na dwa, trze kilométrë lądolód... skandi-nawsczi. Dali je Łódz. Niedalek za Lodzą Al öprzestôwô bëc autostradą. Nëkba pözmieniwô sa w normalne, pölsczé ja-chanié. Gniecemë sa w dtudżich autowëch régach, në sztopu ni ma. Ko ju przed Szląska znowa möżemë docësnąc. Ö ... żëgnómë Pölska. Pö dobrim sztócë w radio, ju czes-czim, czëjemë Ostrawo, Ostrawo Jaromira Nohawicë. Lutk, Jark, jô znómë i lubimë jegö głos, muzyka. Jesmë rôd. Piesniô barda, prawie tuwö to jak dobré powitanie, jak zôpöwiesc, że z pôłniowi stronë Karpa-tów chtos za nama czekô... Möże to równak le nasza chörô brzątwa, takô z umaczenió, za wczas jesmë dzysô ödecklë, za wczas! Zôs taca sa w mëslach. Za czesczim Szląska wjéżdżómë na Mörawë. Piakné górczi, na nich pöla, lasë, winogrona. To tu urodzëło sa nôstarszé słowiańscze państwo. Wiôldżé Mörawë. Niejedny są dbë, że prawie stąd przëszlë przódcë Piastów. Bdze z tim ostrożny, doch na to prawie dokôzów ni mómë - gôdôł mie bëtowión, mediewi-sta z Póznanió, nóukówi „wnuk" wiôldżégö Kaszëbë prof. Gerarda Labudę, mój drëch prof. Dark Sykörsczi. Chöc téż Kaszëba i „wnuk" nie je zgodny z Gerarda Labudą, żlë jidze ö czerënk, z jaczégö do Pólsczi przeszło krzescejaństwó. Labuda gódół, że ód Czechów, a Dark, że nijak, że ód Niemców. Je téż kriticzny co do póchódzenió Piastów ód jaczichs mórawsczich ksążatów. Mielë oni stegną bez Morawską Bróma dotrëkac do Wiólgópólsczi, czej pód cëska Madzarów Wióldżé Mörawë rozjałë sa w trón. To Dark doradzył mie lektura Duśana Treśtika (titel: Powstanie Wiôldżich Möraw), żebë lepi zroz-miec słowiańscze pierszëznë. (...) Tej za pöwiôdanié bierze sa Bartk. Warkówi kibic przëbôcziwô historią z jiny rézë na półnié. Je ö balë i... möcë stereótipów, ósóblëwie jednym. Jachelë tedë przez Dalmacja z Jareka i Risza Strucka, naszim póspólnym drëcha z Jastarnie. Na chwila zazdrzelë do cesarsczégó Splitu. Tam Bartk spótkół sa z chórwacczim drëcha, téż kibica. Ten zabédowôł, żebë raza wëbrelë sa do Móstaru, dze prawie miéstné karno (chórwacczé, to je bosniacczich Chorwatów) miało sa biótkówac o titel méstra Bósnie i Hercegówinë. Dlócz nié, pómëslół Bartk. Tak we dwuch wsedlë do autobusu, a Jark z Risza östelë w Splice. Jachanié przez górë bawiło 4-5 gódzyn. Zdążëlë. Sedlë na tribunach we-strzód kibiców karna Zrjinski Mostar. Sadza zagwizdół i sa zaczało. Zrjinski prowadzył. Wnym chtos szmërgnął raca na bójiskó. Szmërgający stojół krótko Bartka. Chtos, téż blisko Bartka, nie béł z tego ród. Biótka szła na race, głowë i nodżi. Żebë bëło cekawie, prelë sa kibice Zrinjski ze Zrjinskima. Taczi lokalny zwëk. Policjo jakbë tego nie widza. Kó nawet czejbë dozdrzała i tak wiele bë ni mogła. Bartk dorechówół sa póranósce szan-darów... na całim stadionie. Tëch, co so prawie wëbijelë piascama zabë abó kópelë pó < z u Ul h- i/> brzëchach bëło wiacy, görzi że ön stojôł we-strzód nich. Nie je wiedzec dlôcz pö pôra minutach biôtka sa skuńczeła ani dlôcze Bartk nie öberwôł. Zrinjski dobéł. Pö fejrowaniu lëdze zaczalë wëchödzëc buten. Tam chtos so przëbôcził, że równak natrzask z tribun bë nôlégało skuńczec. Tej dopierze naczalë... kamë, cegłë i co chto złapôł w paje... Negó dnia Bartk miôł równak szczescé. Wiele nie bawiło, a zabrôł jich autół. Za czerownicą se-dzôł sóm szef karna kibiców. Chcół poznać „Poljaka", jaczi przëjachôł do nich na mecz. W Hercegowinie, tu w Móstarze to doch nie dało co dzeń. Autół wëjachôł z gardu. Bartk zagódół, że równak terô to bë miół legótka zazdrzec na stari Móstar, tam dze nad Neretwą wisy znóny zabëtköwi tërecczi most. Nen szef karna kibiców, odrzekł mu, że most nie zdżi-nie, czedës gö óbóczi, a taczé zéndzenié jak dzysó z nima może mu ju sa nie trafie. Pialë sa pó kratëch drogach corôzka wëżi a wëżi w górë. Tam w jaczis wsë zatrzimelë sa kole dzywnégó budinku. Miół stalowe wrota, z mółą klapką w strzódku. Nad nima stojół nópis Cosa Nostra. Szef karna kibiców za-klepół na wrota. Klapka sa ódemkła, a w ji plac öbôczëlë munia jaczégós chłopa. Ten widzec póznół, bo sa letko uśmiechnął, a zaró wzął za ödsztëkanié. Burdel, szuler-nió jakó? - pómëslół Bartk. Doch cało ta sytuacjo szlachówała za gangstersczima filmama... Weszlë do strzódka. Wkół fanë i gadżetë Zrinjskego Mostara. To béł klub kibica. Bartka pósadzëlë za stoła. Göscëna doch musza bëc. Człowiek, żebë óbôczëc, jak grają jich zawödnicë, przëjachôł jaż z Pólsczi. Chcelë gó achtnąc i to domócym, nólepszim. To óznóczało jedno - rakija. Bartk béł zmógłi dłudżim jachanim, meczą, emócjama, zëmnym wiodra. Temu próbówół dzakówac. Ko, chto bë w kibicowsczi Cosa Nostra, dzes w cëzëch górach, za stalowima wrotama, béł tëli dzyrsczi, żebë odmówić? „Të bë miół pic, doch Pölôcë piją jak smok, to të téż, pijże, pij!" - nalinelë góspódórze. Co w tëch budlach póstawilë? Rakija ód sli-ve abó kruszkovac? Za wiele, żebë pamiatac szmak. W nocë wrócëlë do Móstaru na przëstónk. Bartk wkarowół sa do autobusu Sarajewó-Split, nalózł plac i usnął. Letko sa ódeekł na chórwacczi grańce, a to doch grańca Europejsczi Unie. Lëdze wëchödzëlë do kóńtrole. Jego za baro tłukł Grzenia, żebë sa rëszac z fotela. Do autobusu weszła chorwacko celniczka. Podeszła do Bartka i póprosa dokumeńte. Ten dół ji paszport. Białka krótko przëzdrza sa na naszińca. Öczë nié do kuńca ódemkłé, jaczés mglësté, rakija pewno téż cos w lëfce... Tej celniczka óbezdrza paszport. I zaró bëła doma. Powiedzą: A Poljak, pijan. A spawaj dobro. I da mu póku. Tak prawie Bartk za jednym krótczim wëjachanim do Hercegówinë pöznôł dobré i lëché stronë jednégó stereótipu. (...) Tak so pöwiôdómë a óbzérómë Mórawë. Zaszmakało, zaóskómiło za Chorwacją, za Serbią. Jo, jo... ko na Bałkanach doch jesz nie jesmë. Całi sztëk drodżi. Nawet z Czech ni mómë wëjachóné! Sygnie przëzdrzec sa na tóblëce z kilometraża. Nawetka do Brna mómë jesz póradzesąt km. Póranósce minut późni ju le jaczé 10 km. Tedë pó prawi stronie zestrzégómë wiólgą, prostą póstacja wójórza z napóleóńsczich czasów. A ju jem 3 chcôł uceknąc öd historie. To sa doch nie dô! Wöjôrz nie je tu buten szëku, chöc robi za reklama firmë betoniarsczi i w swójim brzëchu tacy maszinë do zortowaniô czi-su a piôsku, czësto jak w naszim gösczim Östrowitim abö jak w cerpisku w Rëbôkach pöd Köscérzną. Prôwdac z autostradę tego prawie ni ma widzec (ö tim jesmë sa do-znelë dopiérku wedle jachaniô nazôd lokalną szaséją). Wöjôrz mô tu szëk, bö nëkómë pö pölach wiôldżi bitwë pöd Slavkova, lepi znónym jakno Austerlitz. Dzes tuwö Bonaparte wlëmił w gödniku 1805 r. Rusczim i Austriôkóm. Doch jô nie mëszla ani ö cesarzu, ani jegö ułanach. Mie sa przëbôcziwô prësczi marszôłk York von Wartenburg. Tegö prawie tu nie bëło, kö biôtköwôł procëm Napöléönowi, a östro. Në, ani on York, ani Wartemburg. Za taczégö möglë gö miec leno Niemce, a od nich Francuzë czë tam chto jesz. Më, Kaszëbi, a ösoblëwie bëtowióno-wie znómë chto ön, tak richtich. To Jón Lutek Jark Göstköwsczi. Jegö stark urodzył sa doch w Göstköwie pöd Bëtowa. Pö naszemu më bë rzeklë ó nim Jôrkóc abö Göstköwsczich (në, ö nëch formach patronimicznëch, ösoblëwie z kunôszka -óc, -ic późni). Ten stark béł môłim, malinczim kaszëbsczim szlachcëca, nié żebë prôwdzëwim pana, le pónka, bö tak jich nazéwelë. Jegö wnuk Jón Lutek urodzył sa w Poczdamie i jak wiele z naszich bëtowsczich pónków kariera zrobił w prësczim wojsku. Z baksa Jón Lutek, bó rodzëce óżenilë sa dopierze, czej béł pora lat stôri, docygnał jaż do marszół-ka. Na stôré lata dostôł öd cesôrza öwłada na Szląsku, a Beethoven, żebë gö achtnąc usadzył nawetka „Yorkischer Marsch". Ju w póstapnym stolecym jego prawnuk, Peter York von Wartemburg, dzejôł procëm Hitlerowi. Pöwiesëlë gó za to w 1944 r. w Ber-lënie. Jistno, chóc w jinszi berlińsczi sôdzë, jak naszego Antona Szrédra z Kłączna, Luteköwégö starka. I jeden, i drëdżi bëto-wión jak nic! Mie bënômni taczé buszné mëslë kulköcą sa w łepie. Dobrze sa dbô, że czasa i lëdze rodzą sa westrzód swöjich... (...) Je ju prôwdzëwô noc, czej docygómë do autostradę. Pôra minut i mijómë grańca. Chorwacjo! Jak dobrze zós rozmieć co a jak. Na przëmiôr takô tôfla z nôpisa OD-MORIŚTE. U nas w kaszëbsczim mómë leno möra, mörzëc. Chörwacë zrobilë pökrok, wëmëslëlë odmoriti, co pö naszému bë nôlégało wstawić jakno sa ödmörzëc, to je öddëchnąc, a odmoriśte to jak letko zmer-kac, plac do öddichaniô, ödmörzeniô sa, ta-czé „ödmörzëszczë". Wnet jak doma! Kole gódzënë ósmi wieczór nëkómë ju po óbeńdze Zagrabu (późni weklarëja, dlócz nié Zagrzebia). Öd wschödnégö kraja. Zarô badzemë na placu - mëszla. Wa bë mia wie-dzec, że Zagrab nie je krągłi, Zagrab je jak bala ód amerikańsczegó futbóla abó ód rug-by, elipsowati. Dwa razë dłëgszi z zópadu na wschód jak szeroczi z półnia na norda. I më ód wschodu do strzódka, a nawetka dobri sztëk za nim. Temu jedzemë i jedzemë jak bez jaką metropolia. Miasto wito nas moderno. Nópierwi szeroko Slavonska avenija. Ta zaczinó sa na sarnim kraju miasta, chtëren miészô nowé sedlëszcza z môłima chëczama, z halama firm, marketama i rozmajitoscą reklamów. Całé kawie jesz wölné ód budinków, kó ju nié pöla. Nawetka z trudna dze las. Późni miasto gastnieje, budinczi roscą. Skrącywómë w prawo do centrum. Avenija Marina Drżi-cia. Prówdacju późno, në nie jem złi. Përzna so bez rutë naóbzérómë chórwacczi stolëcë. Më z Lutka jesrnë tu pierszi róz. W naddówku mómë przemërgnąc jak bohaterze z kortów pöwiescë Miljenka Jergóvicia, prawie bez ten plac, dze śpiewała titlowó Srda. Znac Srda Kaporova, oznaczało bëc z Zagraba i dosc teli czasto czekac na widach na skrziżowanim Vuköwarsczi i Drżicia - napisół. Më na tëch widach nie czekómë, w naddówku nicht tu nie spiéwô. Kó jak mô bëc, doch Srda ju ód samégö zôczątku Jergövicowé pówiescë je zabito! A móże më równak za chutkó przëja-chelë... Póra zókratów i wjéżdżómë na ul. 11 i ca, a tej na Vinogradską, co sa dosc ostro pnie w góra. Cygnie sa ona na norda, na pnisti teren, co je zôpöwiescą wiele wëższi Me-dvednicë - górsczégö chrzebtu wësoczégö na 1035 métrów, jaczi ód nordowi stronę zamikó Zagrab. Më równak wiele chudzy krącymë w lewó na spokojną ulëca Podolje (pewno temu, że prowadzy z górë w dół jaż po ul. Ilicë). Stôwómë. Z jedny stronę widzec bölëca Sostrów Miłoserdzó (Sestre Milo-srdnice), z drëdżi niższé kamińce. Ta nasza téż. Ji módernisticzny szëk przëbócziwó Gdinia, ko jiné są wiera starszi ód ni. Zaró przëchódzy 40, może barżi 50 lat stóri chłop. To on pachtëje nama mieszkanie na pierszim piatrze. Auto östôwiómë za płota kole klapë ód kanalizacje, z jaczi wcygjidze biółó ropa... dzywno. Wchödzymë pó trapach, po scanach widzec, że mieszkańce nie są ju tak bógati jak piérwi. Je czësto, kó zdałobë sa wëmalo-wac. Na naszim piatrze le dwóje dwiérzów. Do naszego mieszkanió i tego naprocëm. Na tamtëch dostrzégómë plomba i óbdzarti krój, jakbë chtos próbówół je odemknąć bez móc. Dzywno. Në, kó dzysó uwóżno sa nie przëzérómë. Chcemë nóchudzy do strzód-ka. Nasze lokum jistno jak klótka pamiató lepszé czasë. Meble we wiakszim dzélu jesz dowöjnowé, na scanach stóré fótczi - jedne z latów 80. jiné wiele starsze. Leno kuchnio jakbë leno 15-20 lat stóró. Do grëpë trzë jiz-bë, kuchnio, szituz, kąpnica. Në, jedna jizba zasztëkónô. Dzywno, kó nama równo, nama i tak sa widzy. Chłop klarëjë, co nie rozmie-jemë, dolmaczi Bartk, chórwacy jakbë sa tu urodzył. Tego wieczora, nimó zmógu, jidzemë óbóczëc nôblëższé ókólé. Z bankomatu bie-rzemë pierszé kunë, kupujemë jaczés jestku i zazérómë do mółi knajpczi. To nie bawi długo. Në tëli, żebë öszmakac Pana, to je pësznégó chórwacczégó piwa. Pó jednym je dosc. Dzeń béł dłudżi, wiacy chcemë spac jak tłuc sa pó zagrabsczich ulëcach, ósoblëwie pó dłudżi, baro dłudżi llicë... Młodi 6 lëteraturze Hewó czile wëbrónëch bédënków i pros-bów młodëch lëdzy, chtërny na Kongresu Młodëch Kaszëbów w Kartuzach pod kuńc 2016 r. pótkelë sa w lëteracczim karnie. Za-pitóny o to, czego żdają ód kaszëbsczi lëtera-turë, co chcelëbë w ni zmienić, ódpöwiôdelë m.jin. tak: - Wëdawac wicy prozë i nie ógrańcziwac sa leno do „wësoczi" lëteraturë. Brëkujemë kri-minałow, s-f, fantasy pó kaszëbsku. - Cësnąc na biblioteczi, żebë w swójich zbié--rach miałë téż dzysdniowé kaszëbskójazëkówé ksążczi, bö w wikszoscë dzysô jidze tam nalezc blós klasyka. - Dzysdnia wôrt do kaszëbsköjazëköwëch ksążków rëchtowac téż audiobooczi, chócle w wersje do scygnieniô z internetu. - Wôrt je lepi rozköscérzac wiédza ó lëterac-czich konkursach. Króm konkursu m. Jana Drzéżdżona jiné są colemało znóné leno w môlu, gdze są órganizowóné, i w ókölim. - Brëkówné są lëteracczé karna na facebooku (ten postulat ju óstôł w dzélu zjiscony). - Wcyg za mało je dolmaczënków światowi lëteraturë na kaszëbsczi jazëk - nólepi ksążków, jaczé nie są przistapné pó pólsku. - Jistno jak w Wejrowie wórt zakłódac disku-sjowé klubë kaszëbsczi ksążczi, tak żebë dze-jałë w kóżdim krézowim miesce. Zebrół DM Titel pöchödzy öd redakcje. Kristina Lewna , Tëpa - Kö të jes fejn Tëpa - rzek Ejka a sa nawrôcôl pöd dodóm. Ale Tëpa gö nie slëcha, bëla spitô. Wszëtkö jedno ji bëlo, chto co gôdôl. Dzeń sa skuńczii! Kö tej doch köżdi so móże wëpic! Köl Tëpë bëlo jinaczi: dzeń sa zaczinôl öd picô i kuńczil na nim. Tëpa ju nawet nie wiedza, czë to strzoda, czë piątk, wszëtkö bëlo tak samö: picé, picé, picé... -To je chlapie, ten dzeus Dórków!- ny lëdze we wsë gôdalë a klepalë sa pö lësënach. Stôrô Dórka ja dwiga i wlekła z drodżi w buda, bö rozmajice na wsë zaczalë ö ni gadać; że te dzecë, to köżdé z kógum jinym, a nawetka górzi; że öna terô za wino to bë wszëtkö da. Stôrô sa jisca, ale co tu bëlo do pömöżeniô, czej Tëpa gôda, że w ni serce paklo, że ni ma radë, blós tak so móże përzna pömöc. - Ale kö të doch ni możesz bëc dërch spitô! - rzekła Dóra. Na co Tëpa ji, że to je ji żëcé i mają dac ji swiati spokój! - Ale co za kłopot nama të môsz zrobione! Kó śmiech na całą wies! - gôdô stôrô. -Twöje dzecë téż sa ce sromają! Te mëslisz, że z nich sa w szkole jinszé paruzlata nie wëszczérzają? Kö të jak chłop sa férëjesz niejeden, nawet górzi! - Tam są dwiérze! Raus z budë! - wrzasna Tëpa na storą Dóra, a raką pókóza ji, że mó sa karowac. Stóró le so óbcarla chustą gaba, a szorowa pod dodóm. Tëpa ósta sama. Nie wiedza, co robie. Cecho sa naróz w budzę zrobiło a chłodno. Czejbë mia czëc ne glosë, tej bë zwariowa - pömësla, a chutkó ödkrącëla budla ze sznapsa. Pócygna so zacht szluk i jakbë ji sa zrobiło weselni. - Niech tam so gódają, co chcą! - mrëcza do se pod nosa. - Kó nen a ten so wëpije. To doch je takô nasza wieskó ucecha. - Chto to zrozmieje, ten wié, że tam je lepi! Za drëdżim szluka bëlo ji ju często dobrze. Chcą nawet sprzątać i warzëc pôlnié. Wez-drza na zédżer i tak ji sa wëdôwalo, że to je ju ten czas, czej dzecë mdą dodóm ze szkólë przëchôdalë. Wzana czipa a szla do sklepu po bulwë. Przez rnólą luczka sa chcą wdo-stac do westrzódka, ale zatëmlowalo ji sa w głowie i rzna prosto na gaba. Krew lecala z nosa. Nie mogła sa dwignąc, bó colema-lo, to wiedno nazód upadla. Szpérë bëlë za cażczé, a race za szwach, żebë sa dwignąc. Tak téż ósta leżącó. Chcą ucec ze swójégó celska, ale to sa ji nie udało. Sygala mëslama do ódjimków, czej bëla mlodim dzéwczëca i wszëtkö bëlo jinszé. - Przegrzeszonô klótka urzeszëla moja dësza - mamrota pod nosa i walëla piscama w kle-piszcze. Zdzéra z se cało, jakbë to mia ulżec dëszë. Dzecë przëszlë dodóm. Nauczone, że mëmë ni ma i że pólnia téż ni ma, zaczalë same so ógarënac jedzenie. Nóstarszi Szimón miól 14 lat i on rządzyl resztą. Wiedzól, co kóżdi mó robie: Dóra mia jic po bulwë w sklep, a Andrzej pozbierać wiórków w szurku, ón bë rozpólil. - Pój Szimón, mëma leżi zabito w sklepie! - wrzeszczą Dóra. - Calô plëta krwie tam je, a öna sa nie rëszô. - Nie rëszô sa, bö zôs je urznionó! - rzek Szimón i chcąc niechcąc zgrzeb sa a lôz do sklepu. - Zdrzë, öna żëje - rzek do Dóre i podoi ji kosz bulew. - Móże më bë ja stąd wënioslë dodóm - rzekła nieśmiało Dóra. Wzéra cali czas na brata i so mëslala, żebë gö blós nie znerwówac, bö Szimón zaró trzaśnie, gdze popadnie. - Niech leżi! Swincza jedno! - rzek Szimón i zamk sklep. - Bënômni më wiémë, gdze óna je, a tak szëkôj ji po cali wsë. Szimón óskroból bulwë i rozpólil w place. Posolił je i uwarzil. - Jo bë jôd jaje pieklé - rzek Andrzej - ale ni ma. To szkoda. Blós bulwë. Kóżdi dzeń. Ko to sa nie chce. Mie dzysô zós w szkole wërą-pialë Tëpa, spitô Tëpa! - Na mie téż! - rzek Szimón i zaczął pömëwac talerze. Timczasa ze sklepu wëczwörda Tëpa. Twórz mia całą w kalëdze a krwie. Dóra sa schowa za gardina, chtërna jesz resztama se przëpömina ó dôwnëch, dobrëch czasach. - Të mie Szimón tam óstawil! - rzekła Tëpa, a knóp le spuscyl lep i robił swóje. - Mëma zós sa napiła! - rzek - chóc wczora gôda, że to bél óstatny róz! - Jak të tak możesz sa do mie zwracac?! Ko jô doch ce urodzëla! - Blós urodzëla! I tu Szimón dostól w pësk. Stojól a zdrzól na Tëpa nié jak ofiara, ale jak wëższi nad nia. Öna sa ókrącëla. Wzana 3 budle pó piwie i szla we wies. Dóra letko wekukiwa zeza gardinë. Szimón czekôl. Zrób cos z tim! Po pólniu do dzecy przeszła stôrô Dórka. Na délach bëlë plamë z krwie. Stôrô zagarina je kórką a pita sa, czë wszëtcë są cali. - Mëma szla we wies! - rzek Szimón, ale rëchli wpadła do sklepu i sa pötlëkla. - Ala weter! - rzekła stôrô, a sa nawrócëla i pod wies rëgna. Czej doszła do krziża, tej dozrzala Tëpa. - Pój dodóm - rzekła miłoserno stóró, ale Tëpa ji zaró da pöpalëc, że ta sa nawrócëla na nëch korkach i nie wiedza, w chtërna strona uderzëc: czë pod dodóm, czë do dzecy. - Jó sa blós dzys tak ódmacza - rzekła Tëpa, a ótemkla piwo. - To nie je do zlëdaniô ten trzósk. Cali czas, żebë cos wrzeszczą. Jak jó nie pija, tej to wrzeszczi. Taczé pieczelné satanisticzné glosë, że to chce głowa roz-pierdolëc! Tej jó so musza wëpic. Ten doktor gódôl, że to minie. Że to le blós je tak na ja-czis czas, ale późni mdze lepi. To sa uspókóji. Ale co ten tam wié? Żebë ón le chóc sztót to czul, tej na pewno sóm bë so chlapnąn! We mie pakla dësza, a óna sa nie dô ószëkac. Öna chce wicy i wicy... Skąd to brac, jak ni ma skąd? To wëje a szëmi. Trzeszczi. Piekło za żecó, nic wicy, bo jak to jinaczi nazwiesz? Piekło. Taczi drén a holowanie... Wëje i nic wicy. Głowa w zóglówk schówiesz i nic nie pomoże. Muszisz sa napie... Tëpa padła pód krziża, bö ji sa wëdówalo, że je prawie w uswiaconym placu, tej ji sa nic zlégó stac nie móże. Ale co ji sa wëdôwalo, a co bëlo naprówda, to le sóm Bóg wié. Nié, chłopi sa do ni dobiéralë, a to spité Tëpiszcze ni miało sëlë sa ódnëkac. - Wezce ja! - bialczi we wsë gódalë - bo to nie je do upilowanió. Ti naszi chłopi za nią, jak psë za sëką. A wiedzec, co jesz z tego móże bëc? Kłopot i tëlé! Urzeszëce ja jak scërza! Kó to ja muszi minąć! Stôrô le łeb zwiesëla. Nie ódpówióda, bó na kóżdé słowo, te mialë jesz dwa razë wicy do rzeczenió. Sromóta ji bëla, ale co óna za to mogła. Kó nicht bë nie chcól, żebë jego dzeckó tak sa ferowało. Szimón w szkole dból, żebë sa Dóra a Andrzej najedlë. Chóc wszëtczé dzecë krącëlë nosama, że niesmaczne, to ón kózól jima jesc, jaż talérz bél czësti. Późni kupiól chleba i masło, i szlë pód dodóm. Tam bëlë bulwë, chtërne dzecë mialë ób jesén zarobione za zbieranie u gburów. Tak to sa jima toczëlo; jeden, drëdżi a jesz jiny dzeń. Ale téż czasa, czej przëchôdalë świata, tej Szimón sa pitôl ny stôri, czemu tak öni muszą żëc? Czemu prawie jima sa takô mëma trafia, w chtërny „pak zwón żëcô"? - A czë na ny polowie to lëdze bë ni möglë żëc? Chöc polowa bë sygla, bö më doch nie jesmë żódné wëmôgającé dzecë, a że tatka më ni mómë? Wiele dze-cy ni mô. Ale ona doch je i powinna sa za nama czerowac. Jć> jem za môli! Jć> ni móm tëlé möcë. To je za wiele na mie. Jć> le móm 14 lat. A wszëtkö na móji głowie. W szkole jô jem niewëspóny. Nienajadli, czôrny a óbdzarti... dzecë nie chcą ze mną w lawie sedzec, bo jć> jem öd Tëpë. -Të sa tak Szimón nie jiscë, bö jakós to mdze - pócesza gó na stôrô, a sama nie wierzëla w to, co gôdô. - Jakös to je wiedno, ale më mómë wszë, bö nicht köl nas richtich nie pierze i chödzymë głodny, bö wszëtkö mëma przepije. - Czej sa tak człowiek richtich na to przëz-drzi, tej widzy, że wicy je taczich rodzëznów. Blós tam nié bialczi, a chłopi piją - rzekła Dórka. - Krziż Pańsczi! Nic wicy. A co kómu namienioné, to muszi zlëdac. - Ale jô le móm 14 lat? - Të sa tak nie jiscë. Jô mia téż 14 lat, tej jó muszala chödzëc do robótë, bo to nie sy-galo. Ko richtich rzec, jó nic z tego żëcô ni móm. Cali czas robota, robota... a jesz jisce-nié ó jedno dzeckó, co dërch pije i za nic mô so wiara i Boga. Kłopot wióldżi, ale nic nie póradzysz. Tak ju je. Nôgórzi bëlo w Świata. To, co jinszi lëdze przënôszalë, to Tëpa przedówa na piwo i wino. Późni ny lëdze zmerkalë w czim rzecz i przestelë nosëc darënczi. Öd czasu do czasu ksądz cos tam pódrzucyl, ale kózól Szimónowi to bëlno schówac. W Boże Narodzenie Szimón wząn séczera i szed do lasu po chójka. Dóra mia zrobione papiórową czéda, a Andrzej przeniósł sztëczk opłotka, chtëren dostól w szkole. Dzecë cze-kalë na Tëpa, ale ta zabëla, że to je Wilejó. Pódzelëlë sa óplôtka, zjedlë chleba z masła i szlë spac. W nocë wtëmlowa sa mëma. Za-chwia na szpérach tak zacht, że to ja rzucëlo w na chójinka. - Co za biés mie jesz zlapôl! - dzarla sa Tëpa, a nie bëla w stanie sa zgrzebac. - Niech leżi! - rzek Szimón i zamk dwiérze. Reno Dóra dwiga chójinka i smuka papiórową czéda, chtërna bëla calô pöczwördónô i pódzartô. -Takô fejn chójinka! - lamentowôl Andrzéj. Tëpa jakbë sa përzna zasroma. Sadla przë stole i schowa twórz w race. Lzë ceklë midzë pôlcama. Widza sebie mólą i chójinka, chtër-na w ji checzach bëla wiedno fejn wëstro-jonô. Bëlo kucha; makówc, sernik i w wileją upieklé feferkucha, chtërne czim starsze, tim smaczniészé. Pamiata, że feferkucha wiedno leża na przatrze w „letny jizbie". Sztërë misczi mailowóné wëpelnioné nim bëlë pó rańt. Te misczi z nym kucha wëzdrzalë lepi jak przë szlachtowaniu świni. Terô bëlë pa-radniésze i spokojne, bó tak ödstrôszalë ja swoją farwą a wiólgóscą. Na piécku sëszëlë sa marcepóné: kakaowe i migdałowe. Nie szmakalë Tëpie, ale jich wóniô bëla tak öchlëwô, że wklóda môlé kule do gabë pó to, żebë zarô je wëplewnąc, co baro nie wi-dzalo sa stóri Dórce, chtërna dërch szkalowa, że to je niszczenie marcepónów. Wspomina téż szmórowóné miaso, a na drëdżé swiato - „czórną kaczka" z grzëba a slëwą. Wszëtkö bëlo jinszé jak terô. Mia szmak i wónią. A tu ni ma nic, blós strach. I zacza sa użalać nad sobą. Nad stracha, chtëren sedzy w ni i nie chce ji puscëc. Dzecë nie zdrzalë na Tëpa. Zjaté wikszim żôla nad chójinką jak mëmą. Zmianë - Tak ni móże bëc, że taczé spité bialcëszcze wëchówuje dzecë! - rzekła szkolno. -Trze-ba cos zrobić! To ju nie są taczé czasë, że sa dzecë poniewierają! Ko one doch mają ja-czich ojców? - Pól wsë! - rzekła stóró Dórka, a sa późni zastanowiła, co z pëska wëpuscëla. - Jô jem za stôrô, żebë sa nima zajmować. Móm tëlé w żëcu przeszłe, że wëchöwiwanié dzecy ju nie je na möje sëłë. Niech sa nima chto jinszi zajmie! Tëpa, czej czëla, co sa wkól swiacy, zarô pömëslala ö dëtkach, chtërne ji wezną raza z dzecama. - Puda sa léczëc! - rzekła, ale blós mie jich nie zabierôjta. - Ale të sa ju wiele razy léczëla i nic to nie dało! -Tim raza mdze jinaczi! Jô nôprôwda baro köchóm möje dzecë, ale ta choroba mie mô w lepie pömiészóné. - Kć> tej dobrze! Ale to je östatné ostrzeżenie, bö późni nie mdze ju nastapnégö razu! Tëpa sa lécza, a macza i kwiczą. Dwa miesą-ce w szpëtalu dlô uzależnionëch. Blós sa ni mógla doczekac, czej przëjedze dodóm. Dzecë na nia nie czekalë. Czëlë, że jak blós wjedze, zarô rëgnie do krómu po sznaps. Sedzelë cëchö nad swojima zeszitama, a stôrô Dórka pöwtôrza z glowë wiérzta, chterny sa nauczëla po rusku, czej sama do szkölë lazëla: Adin, dwa, czetirie. Malczik żił u nas w kwatirie... Prapuscił uroki w szkolie, był siewodnia na fudbolie... W budzę zrobiło sa chłodno. - Të, Szimón, muszisz wicy tëch knëplów przenieść, bó to le tak blôsknie i ni ma. Żód-ny hëce to nie dôwô - rzekła stôrô. - Żebë tak dabówé drzewo móg dostać... Chöc méter, ale skąd dëtczi na to wszëtkö brac? Dabówim to bë napólil i to bë trzimalo përzna. A te knëple... sami widzyta. Reno Szimón nie loz do szkölë. Wząn seczéra i szed do lasu. Nie mdze wicy zbiérôł knëplów, zetnie bóma. Jak pömëslôl, tak zrobił. Wëzdrzôl so zacht chójka i zacząn ja scënac. Drzewö ani nie drgnalo. Wiater rëszôl wietwiama. Bóma stoją nieudżató. Szimón téż nie ödpuszczôl. - Nógórszi je pierszi sztach, a późni jak w masło - mëslôl i rąból. Drzewo sa poddało. Zajano to knópu pól dnia. W kuńcu dopiąn swojego. Bóma runa na zemia, a Szimón sa póslëzgnąn na mókri trówie i upód. Drzewo prosto na niego runano. Nóprzód ból bél nié do strzimaniô, ale późni knôp przestôl wëc. Miodno mu sa zrobiło i wëdawac bë sa móglo, że ta chójka nic nie wôżi, że to le blós takô pierzna, chtërna unôszô dësza do jinégö świata. Dórkówô sa niecerplëwila: - Gdze ten lôz?! Lorbas przegrzeszony! Cemno sa robi, a jego nie ma! Witro mdze Tëpa, tej niech sa zajmie tima paruzlatama! Ale niespokojno Dórka wzana taszlapa i szla do Gójczi. Ten sa zgrzeb i lôz z nią mët, szëkac knôpa. - Móże on jachól do mëmë? - spitôI sa Gójka. - Tam ön bë nie jachôl nigdë! - rzekła stóró. - On sa ji baro sromó! Nie wierzi w ji cëdow-né uzdrowienie. Cali czas na nia wrzeszczi. A tej të miól widzec, co ona za słowa użiwó. Kó to nie je do slëchaniô. Jakbë w nia cos wstąpiło. To jidze jednym cëga. Wszëtcë uszë zatikają. Öna wrzeszczi, to le ökna drëżą. Öbeszlë z Gójką wies i zapuscëlë sa pod las. Ale cemnosc jich nie wpuscëla bënë. Stôrô sa nie czëla lezc do lasu, chóc czëla, że tam bë miała Szimóna szëkac. - Do cze jô o nym drzewie plesta?- obwinia sa w dëchu. Doma spelë ju Dóra i Andrzej. Stóró wlazła po cëchu i sadła kol platë. -Taczé stôré babsko ju dówno nie powinno tu lazëc, a jesz szëkac po nocach dzecy? - mësla. - Co za żëcé. Maka, nic wicy. Reno walą na dwiérze: - Szimón nie żëje! Bóma gó przëtrzasla! Stóró sa zerwa, a Dórka z Andrzeja za nią. Nękają prosto do lasu. Szimóna mielë ju leśny wëcygnioné. Knapskö czësto bëlo mödré. Wzalë gö do köstnicë. - Nie jiscëce sa za baro. Më so wszëtczim zaj-mniemë! - rzek szôltës i pósmuknąn Dórka pó remieniu. Andrzéj zakril óczë. Ni móg na to wzerac. Czej przëjacha Tëpa, tej ta stóró sa na nia rzuca z piscama i zacza ja obwiniać za smierc Szimóna. Tëpa na nia wzéra. Jesz bëla odurzono lékama. Pönëkala pöd kostnica, ale tam ji nie wpuscëlë. - To wszëtkö przez to twöje picé! - obwinia ja Dórka. - Chto bë to widzôl, żebë tëlé pic, a dzecë same sa mialë za sobą czerowac! Świnia të jes a nié matka! Człowieka w ce ju dôwno ni ma! Tëpa machna raką. Nawet nic nie czëla. Strach, chtëren w ni bél uspóny lékama, zôs sa zacząn budzëc. Köżdé slowö stôri Dórczi przëpliwalo jak fala do brzegu. Köżdé pö wiele razy. Zôs zaczala zatëkac uszë. Nie chcala tegö widzec. - A nasz Szimón bél czësto mödri! - rzek Andrzéj. - Mödri jak Smerf! Jô gö ni móg poznać. On nic nie gôdôl, le leżôl. Tak jô zamk öczë, bö ön mie wiedno gôdôl, żebë jô zamikôl öczë, jakjô nie chca czegös lëchégö öbzerac.Cebie téż jô nie chca öbzerac! Të nie jes dobrô! Tëpa sa zgrzeba. Wzala a szla we wies. Niech mie wszëtcë kuszną w rzëc! - rzekla i ödkrącëla budla sznapsu. - Taczé żëcé, to nie je żëcé! Köżdi cos chce! Niech sa wezną za se, a mie dadzą póku. Kö jô doch nic öd nich nie chca, a öni dërch co od mie brëkują; jak nié to, tej tamto... Stôrô ja nalazla, na drëdżi dzeń, na drëfce kol Białka. - Żebë nawet smiercë sëna nie uszónowac! Sromóta a wstid! - rzekla stôrô Dórka i pócygna Tëpa za klatë. - Dodóm, a do witra sa doprowadzę do porządku jakö taczégö! Co tak jesz wzérôsz na mie spod lepa, jak-bë to jô cë mia co zrobione? A zdrzisz tima slépiama? Parchulcu jeden! Za czim jć> ca urodzëla? Kö lepi bëlobë mie bez ce. Na to Tëpa sa dwigla i chwiejnym kroka rëszëla pöd dodóm. W dómie wisôl szpédżel. Stôri i dôwno niemodny. Przëbiti na wiôl-dżim gözdzu miôl w se wicy czôrnëch pla-mów jak srébrznëch. Tëpa sa w nim przezéra; pódzarté nogawice, öbdojonô sëknia, szadé klatë...-Ju nawetka nicht nie pamiatô, jak jô móm na miono - blós Tëpa i Tëpa! To przez tegö stôrégö Ejka! A jô doch dosta jaczés miono? Miono je pierszé, co dostôwôsz, öno muszi bëc dobré i jô móm dobré miono... - Të jes Tëpa! - ödezwôl sa glos zeza szpégla. -Të jes mója. W möjim świece cë je lepi. Nie wëchadôj z niego. Nie biôj do tëch lëchëch lëdzy. Te nôleżisz do tego świata. Przëtknij skarnia do szpégla. Tëpa pöslëcha. Przëlożëla twórz do zëmnégö szkla. Wëdôwalo ji sa, że widzy jiny swiat. - Napij sa jesz përzna - rzek glos, tej cë sa mdze Iżi przez mie przedostać. Tu je jinaczi. Wszëtkö je dobré, bo të jes dobrô. Zdrzë -rzek glos - co jô nalôz? Czë të tegö nie szuka? To je pól twöji dëszë. Zdrzë, jakô öna je wesolô. Môlô... śmieje sa do ce. Widzysz? Pój - óchlil glos. Tëpa chca so jesz wëpic. Chcala tam sa przedostać. Ten cëchi glos wëdôwôl sa ji dobri i żëczlëwi. Prawie widza jinszi swiat. Wëba-wienié dló se - dobré. Widza swoja raka zeza szpégla - biólą i częstą z pómalowónyma nokcama. Na strzédnym pôlcu bëla zlotó obrączka z módrim oczka, a w nórce szpégla lótól sztëczk sëknie: tiulowi w kwiatë. Chcala sa przecësnąc. Całą sobą napiera na scana midzë szpégla. Zdówalo ji sa, że to są dwiérze, że tam je ji plac. Ömakla tasze, ale nie nalazla zódny budelczi. Wszëtkö wëpité. Stoją bezradno przed szpégla i trzézwia. - A niech to! - taczé cos mie sa ju móże nie trafie. To bëla szansa! - mamrota, czej w szpéglu odbiła sa gaba stóri Dórczi. -Terô të jes ju dalek dostónó! - rzekla stôrô, czej të do szpégla chcesz wlezc. Cë mó na maksa ódjebóné! - Hewóle, tako pobożno stóró białka, a taczé słowa użiwó - rzekla Tëpa. - Wstid a sromóta bë ce móg bëc. A jô prawie góda z kógum, co mie znaje. On mie rzek, że jo jem dobro! - Të sa dzys przëzdrzisz na Szimóna! - Dój póku! Jo na żódną pustą noc nie jida! Ten knôp bél niepöslëszny a frëch! Stôrô da Tëpie w pësk. Ta sa zgrzeba i szla do wsë. - Dój mie póku! - czëla cali czas jak zwönienié zwónu - Dój mie póku! Wojcech Mëszk Widzoł jo ja wczora f&Ę widza ja i dzysô W Dzél 9. slédny - Taczé je prawo, to jô wiém. Tegö të mie nie muszisz pöwiôdac. Prawö taczé je. A pitanié „dlôcze" nigdë nie dô ödpöwiedzë. Köżdi sóm so dopöwiôdô swöja prôwda. I żëcé twörzi podług te prawidła, co so sóm mô öbmëszloné. - Skuńczeła gôdka Kąkölka, chöcô widzec bëło, że wszëtczich swöjich mëslów wërzekłé jesz ni mia. - Kąkölkö - jô sa tej ödezwôł - Wë doch ni möżece na to pözwölëc, bë öni swöje prawa waszim prawa upichelë. Doch je jedno prawö. I köżden mô swöje - Jô buszny mdącë z taczich mądrëch słowów, co mie same z gabë bëłë wëlazłé, zaczął jem sa köl tegö usmiechac. - Të sa z te nie usmiechôj - przëgôda do mie - bö të zôs jes cëzy, a czej mie oni podług swöjégö stôrôdownégö prawa wezną, to pónemu to i na ce przińdze. I bôczë, że za wiele do pöwiedzeniô të tej mdzesz ni miôł. Bö świat sa swöjégö domôgô. - Zdrza na mie terô taczim östrim zdroka, taczim jak no tej Ana mia, wiercącym po sercu. Na ta-czé zdrzenié ödpöwiedzë ni ma, czej sa chce s uceknąc przed tim zdroka. Le jô ucekac nijak nie chcôł. I öna ö tim baro bëlno wiedza, bö gwës czejbë jô béł chcôł tej zwiornąc, tej öna bë mie tegö nigdë ni mia rzekłé do mie. Jô le stojôł i na nia zdrzôł. Na skarniô stôri köbiétë, chtërny swiat ju tëlé miôł wzaté, bëła terô piakniészô. Piakniészô tą dobrotą, le i swöją pöwôgą, chtërny sóm udostac ni möżesz. Na pöwôga sa w człowieku rodzy, ale w niechtërnëch zarô pö urodzenim umiérô, ödchôdô. Le u ni to pööstało. To rosło raza z nią i nigdë nie szło dalek od ni. Wiedno, czej do ni chto przeszedł, wiedno to nalôzł. I prawie tegö sa möże ny lëdze böjelë. Le chto jima kôzôł ze se to wënëkac. Jô dali mieszkôł u Adrisa, le béł jô hénë czësto sóm. Jegó białczi tej nie bëło, a Adris błądzył. - Adris - rzekła Kąkölka - widzysz të, terô të mëslisz swöjim rozëma, chtëren dzes tam tobie ucekł. Taczégö jô ce pamiatóm. - A bö co të możesz ö mie wiedzec - tëch słowów doch ön óstawic nijak nie rozmiôł. -Swiat zdrzi na naju, a më na nen swiat. Cëż möże bëc w nim jinszégó, jak le të czë jô. Jô cë gôdóm, kuńc je krótko. Czej słuńce zań-dze, zdżinie wszëtkö, raza z nama. Mie to mia rzekłé Truda. - A czedë të z nią ó tim gôdôł? Jak jô móga 11 długö pamiatac, të wiedno jes do ni gôdôł ö twöjim dobëtku, ö twöji chówie, ö tim, jaczi të jes porządny, le ö świece to wa gôdóné nigdë ni mielë. Tej skądka tobie sa terô uwidzało, że öna tobie ö świece i jegö kuńcu mia czedës rzekłé? - Te mëslë Kąkölczi lecałë z ni dosc chutkó. Równak öna wiedza, co gôda. Czej chca Adrisa na zemia udostac, a möże lepi równak östawic na tim zemsczim niebie, co ön terô pö nim chödzył, jakbë całé swöje żëcé miôł na nim spadzoné. Jo, tak bë to muszało bëc. Östawic gö lepi na tim zemsczim niebie, doch on wiedno mdze łazył po zemi, ti niebiesczi zemi. - Wiész, Ana, terô téż wszëtkö wié... - tëch słowów to równak Kąkólce to bëło za wiele, jak on ten głupi stôri mógł jesz ó ji córce gadać. Tej mu zaró przerwa: - Jidzë mie stądka zarô précz, jô ce czëc nie chca. Czej mósz mie co do pöwiedzeniô, to nié taczé tam bëlë co. Jidzë, bó sa zaró rozgórza. Jak ona mogła rzeknąc, że ona sa rozgórzi, skórno ona ju rozgórzonó bëła. Tego to jo nie wiedzół, le widzec bëło, że z Kąkólką to ju tak je. Czej ona co góda, to ju to muszało bëc richtich w żołądku przerobione i wëlôżôł le sóm dërżéh tego, co w ni sedzy na wiéchrz. Le mie wiedno bëło tego mało. Bó jakuż to bë bëc mogło, że le knap negó wszëtczégó przerobionego żołądka më mielë czëc, a całó ta néga tam głabók sedzała, do jaczi nicht przëstapu ni miół miec. Tej jem sa zapitół: - Kąkólkó, czë wë pó prówdze mëslice, że ón rozmieje tak jak wë go widzyce? Doch on was nijak ni mó strachu. Czej chto błądzy, tej jinaczi doch na świat zdrzi. - Të badzë ju dzysó sztël - przerwół mie Kówól. - Jes tuwó cëzy, a taką, jaką të drogą lézesz, to naji nijak nie óbchódzy. Më tuwó wiémë wszëtkó nólepi, nié, żebë jaczi przëwader nama prawił, co më tuwó sami wiémë. - Badzëta wa sztël. Nëkac zaró mie stądka. Waji trzech jo tuwó nie chca widzec. Tej ma szła. Kówól do sebie, jo do Adrisowégó chlewa, a Adris Bóg le wié dze. Może ón szedł so szëkac ti niebiesczi drodżi, co to nią Truda mia czedës jidzoné? Ale doch to bë nie bëło möżlëwé, żebë ón ta droga tak chutkó nalózł. Doch jak chtos do nieba nie jidze, tej do niego nie dońdze, chóba że bez przëtrôfk jaczi, bó i tak sa może zdarzëc. Sztefón dali rozmiszlół, co ón mó z tim Adri-sowim świata dali robie. Chcół ón utrzëmac pórządk, le ten to rozmiół le sóm Adris zrobić, tak to nie bëło möżebné, żebë tero ten mółi Sztefónk stół sa wióldżim Sztefana, chtëren mdze rozmiół sprawie, że świat mdze jemu teró słëchół. Le tak widzec miało bëc, że teró na świece, tim wiesczim świece, panować mdze raka Sztefana, chtëren doch béł teró nômądrzészi. Lëdze gó baro achtnalë, chóc ón niżódnému człowiekowi jesz pömögłé ni miół, në może kol tëch zwierzatów to mu sa tak czasa co udało. Tej jo, tak ón pomóc rozmiół. To bëła ta jego całó robota, chtërna ón miół rzetelno zrobione. - A czemuż Të sedzysz dali w nym chlewie? - Adris do mie przëgôdôł. - Nie je ten świat twój dze dali, na Warblewie? - Wiém, że jo tuwó jem cëzy, le czë jó bë tuwó ni mógł ostać? - Zrobisz jak le badzesz chcół, bó jó cë nie jem przéczny, to i tak sa skuńczi. - I tej ón so szedł dali. A jó muszół na tim jego jidzenim rozmëszlac. Doch to je niemöżlëwé, bë ta-czi widzałi chłop jak ón béł, muszół dali błą-dzëc. Tak to dali bëc ni mógło. Jó muszół sa wząc za pórządk w nym jegó świece. Trudë nie bëło, le ón béł. Świat doch béł taczi sóm. Może kąsk bez Trudë mu wëzdrzół jinaczi. Nie bëło tego, chto bë mu pódpówiódół, jaczi to ón je mądri, jak wiele ón znaczi, co ón taczégö nie zrobił. Le tak cos to i Sztefón mu muszół doch gadać. Le jo, le to nie bëła ta Trudzënô gódka. Ti ón ju nigdë czëc zós ni miół. Wies ni mia niżódnégö szëku. Wszëtcë robilë swoje, jakbë sa nick taczégó nie sta- ło. Köżden le dzes głabók schöwóné miôł to, co sa w kóżdim rodzëło i umierało dzeń za dnia. Le ö tim gadać nie bëło möżno. I tak to szło. Köżden dzeń przënôszôł to samo, nen sóm wid i na sama cemizna raza z wida spartaczoną. Rozdzelëc ji nijak nie szło. Czej sa pökôzôł sztót słuńca, zarô nachödzëła cemizna, w chtërny sa zdôwało, że słuńca ju nijak na nym zataconym świece nie badze. Zadżiniony tak głabók w nym świece cem-ny krôsë, nie szło widzec tegö, co je pëszné i wôrtné achtnieniô. Mógł tej letkö zabłądzëc, bö widu doch nie bëło. Nie bëło gö nijak, chóc pöwiôdelë, że ön je, le tak dalek, że brzëmiało to jakbë to béł jaczis ptôch zatacony, co tam dalek gra-je na lëpie piesnie, chtërne ön le sóm znaje grac. Melodii taczi niżóden méster bë nie zagrôł lepi jak on. Le ta melodio doch bëła w sercach zataconô w nym czôrnym zataconym świece. Le dze sedzała? Tegö oni nie wiedzelë, bö ó ni mielë czësto zabôczoné. Czasa le wadrowczik jaczi przëlôzł i jima pöwiôdôł o świece, dze taczich ptôchów je pö prôwdze wiele i one tam żëją, tak nôtër-no, że nicht sa jima nie dzëwuje, że öne są. Le ti biédny lëdze tego tej nie wiedzelë, doch cemizna bëła terô wiôlgô. Przëmuszony do żëcô w cemiznie cemny lëdze, chtërny nie bëlë równak cemny, żëlë pö swöjému, jakbë we widzę jaczims. Nen wid dôwôł Adris, le terô so szedł i jich z tim östawił. Chtëż terô mógłbë zastąpić na bliza, co jich raza trzima-ła? - Adrisu, czë bë të do mie nie przeszedł? - Nié. Jednégö razu ön równak przeszedł i przeszedł do sebie po całim świece, jaczi on go miôł doznóné, on przeszedł do se. Nie bëło wiedzec, czë to ju taczim pööstónie, czë to mdze le terô taczi nowi sztót jegö żëcô, le on przeszedł do se, wszëtcë bëlë tim baro zadzëwöwóny. Nie bëło go, a terô ón je i to jaczi pëszny, widzałi. Dobri, stôri Adris. Chto dôwno gö ju miôł zabôczoné? Na chójka, co tam na westrzódku wsë stojała, zdrza na niego óczama zelony jiglënë pö prôwdze baro zadzëwówónô. Öna zôs mëszla, że to je jaczis cëzy. Drzéwia ni mögło gö terô acht-nąc. Doch to béł cëzy. Z cëzym przëchôdô nôdzeja, le czasa ji felô, czej cëzy stónie sa swójim. Le drzéwia zdrzało na niegö z wiól-dżim zadzëwöwanim. I ón téż terô stojół przed tim drzéwiëca, i sa téż jemu dzëwówôł. - A za czim Të tu jesz stojisz? Doch jô miół dôwno chac cebie stądka wënëkac? Môsz rozëm, to jidze sa do lasu, do swójich. Wied-no tam tobie bëło lepi, le tobie sa zdôwô, że czej të tak so stojisz na westrzódku wsë, to tak ju muszi bëc. Wszëtcë są ju bez cebie pögłëpiony. Drzewo to je doch le drzewo. Le tim jidze napôlëc w piécku, tej mdze cepli, dlô wszëtczich tego drzewa sygnie. Nawetka dló tego cëzégó. Jo, to mdze muszół kureszce zrobić. Pórządk we wsë muszi bëc. Tej Adris przeszedł do mie: - A cëż të robisz w nym chlewie u mie, ni miôł të mieszkać u Kąkólczi? Wama sa wszëtczima w głowie póprzewrôcało. Wa so mëslita, że mie tuwó nie bëło. Jó jem tu béł i ti waji gódczi ju słëchac ni mógł. Świat wa chceta terô na nowo ustawiać. A doch ón ju je dówno ustawiony. Le muszi podług jego prôw żëc. Wa ne prawa znajeta. One są taczé, że jeden rządzy, a drëdżi muszi gó słë-chac. Jó tu jem ód robötë, wa ód robienió ny robótë. Tej to wszëtkó pudze jakbë to tak bëc muszało. Jitro pudzesz do Kąkólczi. Dzysó ju je dosc cemno. Tej możesz tu jesz óstac. - Jó nigdze nie puda - jó mu na to miół rzekłé. - Të so mëslisz, że możesz gadać co chcesz i jak chcesz, i wszëtcë mdą tegö słë-chelë. Tak to tuwó nie mdze. I nie mëslë so, że świat, chtëren të jes tu póbudowół, to je le jedna móżlëwösc. Tak to nie je. - A cëż të mdzesz tuwó pod mie robił. Jó cë dół möżlëwösc bëcô, a të so mëslisz, że môsz to dló se? - Jó prawie tak mëszla. I të mie nick nie dół. Wszëtkö, co jô móm, móm öd se. I taczé to muszi pööstac. -Tej nëkôj mie stądka zarô, taczich jô tuwö nie brëkuja. Skörno ön to miôł rzekłé, jô ni mógł jinaczi póstapic. Doch to bét jegö chléw, jegö żëcé, nié möje. Jô muszół wszëtkö östawic i jic. - I nie wracôj mie do wsë, bö jô, bö më, taczich tuwö nie brëkujemë. Rozmiejesz të to? -Jak jô bë ni mógł tak cos rozmieć. Wszëtkó, co chcesz, to gódósz, le równak nie jes mą-dri, bö të z mądroscą môsz tëli póspólnégó, co nôpiątk ód skórznie. Tam ód niegó sa możesz mądroscë uczëc. - Jidzë mie stądka, bo sa rozgórza. - Tuwó on so sóm szedł précz, mëslącë doch, że skórno jego słowa stówają sa prówdą, tej ju nick wicy ni muszi gadać, bó wszëtkó ju sa stało. Sygnie le wëpełnic jego słowa i tej prówda mdze wkół i wszadze. Tej jó dali nie żdół, le so szedł w nocë w strona chëczë Kąkólczi. Ona na gwës téż nie mdze zadowolono z mojego tam sa pókózanió. Le doch cëż to dló mie mó za znaczenie. Jem cëzy i cëzy mó swóje jinszé prawa, podług chtërnëch on sóm le może żëc i sobie sarnim bëc pana. Jo, jó terô béł jem pana samego se. Sóm jó mógł sobie rozkazëwac. I tak jó terô zrobił. Jó so pówiedzół: - Pudzesz do Kąkólczi. - I jó do ni szedł. Bëło to po prówdze letkó. Pówiedzec i sa zaró stało. Czegós jó sa równak ód tego całego mądrego jak sla Adrisa naucził. Widzec bëło, że równak kóżden może bëc méstra. Na zóczątku jó tej béł méstra sóm dló se. Cemnó noc ni möże bëc widno. Chöcbë ona chcą, taką bëc ni móże. Świat widzóny óczama cemnoscë je jinszi jak widzóny óczama we widzę dnia i słuńca. Taczi świat ödbiérô sa jinaczi. Wszëtkö w cemiznie mó swój plac niegwësny. Czej zdrzisz w przódk, widzysz to, co chcesz uzdrzec. Tego co je, ni ma, je le to, co chcesz uzdrzec. I jó tej zdrzół na ne cemné kwiatë, chtërnëch terô słuńce nie gëldzëło swójima parmieniama. Tëch teró nie bëło. Béł na niebie le nen mie-sądz tak baro apartny ód słuńca. Szło na niegó zdrzec bez mrużenió oka. A równak ón swiécył. Swiécył mócą słuńca, dzes tam zataconégó. Nachódzëłë na nien blónë, tej ón béł nyma blónama całi zakrëti. Le równak te blónë chutkó ódchódzëłë, bë zós dac wolą swójému pójmańczikówi. I ón zós miół swoja słuńcową móc. I tą słuńcową swoją mócą dzelił sa teró ze mną. A jó na móc ödbiérôł. Bó cëż jó miół jinszégó robie, jak le na słuńcową móc odbierać? Jinaczi nie szło. Świat cemnoscë i świat widu spartaczone teró we mie. Żëcé miało sa jitro zacząc na nowo, a doch jó nie umiérôł, jó żił. Tej jak to bë bëło möżno, bë świat jitro miół sa na nowo zro-dzëc, czej ón umarłi nijak nie béł. Tej nie szło umrzéc. Muszół le nen świat cemnoscë acht-nąc. I jó go achtnął taczim, jaczi ón je. Jaczim ón pó prówdze je, a nié jaczim ón mie sa zdówół bëc. Wszëtczé cénie co nachödzëłë mie na óczë, rodzëłë mëslë, chtërne lecałë do świata widu i świat widu möckö chcałë teró do se przënacëc, bë ón ju przeszedł, bë ón tu teró béł. Le ón przińc nijak ni mógł, bó gó tuwó nie bëło. Świat nocë mó swóje prawa i podług taczich prôw ón sóm teró żëje. Sprawë przëkrëté nocną płôchtą stôwają sa sprawama zataconyma. - A cëż të tu robisz pó nocë? - spita Kąkölka i zaró doda - Adris sa przebudzył. - Skądka wë to wiéce? - jó béł czësto zadzëwöwóny, bó ón sóm doch do mie przeszedł, a nié do ni. Le równak ta białka wie-dzała i widzała wiele wicy jak jó. Czejbë świat wëzdrzôł jak wëzdrzi pó prówdze, tej óczë muszałëbë na nien zdrzec często jinaczi. Czejbë tak miało bëc, to świat bë ju nie brëkówôł bëc nym świata, jaczim ón sa zdówó, że je, le béł ón bë nym prówdzëwim świata, zataconym świata. A tak muszół sygnąc taczi, jaczi je. I na gwës taczi świat sygnął teró Adrisowi, świat ro-jeniów, maroczeniowégö spiku. W tim przebudzonym świece ön terô próböwôł żëc. I nié le blós ön sóm, bö jemu sa terô zdôwało, że wszëtcë, chtërny köl niegö żëją, taczégö swiata brëkują. I na gwës ön miôł prówda. Ten swiat terô muszół jima sygnąc. Ön jima twörził swiat arastny, taczi chtëren dô jima wiele redoscë, szczestlëwóscë, ubëtku, tegö, czegö öni wiedno brëköwelë öd niegó, czej gö nijak westrzód nich nie bëło. Swiat tworzą. Rodzył sa terô. Ön pöwstôwôł z niczego. Le taczi terô miôł ön bëc. Wiedno muszało bëc tak, jak chto drëdżi, bö tak bëło Iżi, tegö sa jimac, mëslec tak, jak drëdżi chcôł, bë sebie öcalëc westrzód swiata öbrëmiającégö wkół. Cëż je pödzejoné. Swiat tworzą rodzył sa chutkó, tak jak słuńce, czej wstôwô, zarô sa robi widno, jakbë w jaczim ökamërgnienim wid öbléwô swöją pôchą całi öbrôz zemi. Jegö parmienie lôtają wszadze, dze le chcą, óbjimają kóżderny przëstapny plac, dôwając wid le z jedny stronë i östôwiającë cemizna z drëdżi - dlô swiata twörza. Ön tam żił, w ny céni czasa le wëlôżającë, bë sa pökôzac. Czej ön sa pökôzôł, to le nié dlôte, bë na niegö zdrzelë, le pö to, bë sa pökôzac, taczim, jaczim ön pö prôwdze chcôł bëc widzóny. I tak bëło ną razą. Twórz rodzył sa w cemi-znie i z ny cemiznë ön béł tej wëszedł. Na zóczątku łazył pö wsë nórtama, dzes dze go nie bëło nijak widzec, późni równak pökazywôł sa corôz to wiacy. - Cëż to bëło - gôdelë lëdze zadzëwówóny. - Doch to ni może bëc, żebë to béł twórz. Ö tak czims to czedës stôri lëdze pówiôdelë, że tak cos bëło. Le terô to je niemöżlëwé, bë tak cos żëło kól naju. Le twórz nie ódchôdôł. Ön sa nacył. Czasa przëchôdôł so na trapë szôłtësa, czasa na trapë kógó jinszégó i żdôł na ódemkniacé dwiérzów, bë chto gó le wpuscëc chcôł. Czej taczé dwiérzë sa ödmikałë, tej ön wchôdôł i sôdôł so kól piécka, bö tam mu nôlepi plużëło sedzec. Tej ón baro lëdôł, czej chto go swöją pają tak mileczno pómujkół. Tej ón mrëczôł jak taczi pujk. Cepło mu bëło ód ti paji, chtërna gö mujkała, a ón óddôwôł ji to, co miôł w se zataconé i co bëło jego i nim. Człowiek, chtëren zazdrzół w óczë twórza, stôwôł sa corôz to barżi dzyrsczi, rozmiół biótkówac, rozmiôł dërno zdrzec w öczë drë-dżich, bó nie zdrzół sobą, le óczama twórza, tegó co to sedzół kól piécka i jemu to cepełkó swojego bënë tej óddówół. - A pudzesz të do se, dodóm - pówiódół jeden drëdżému i słowa stôwałë sa prówdzëwé, tak jak czedës słowa Adrisa. To, co sa pówiódało, teró pó prówdze żëło swójim żëcym. Swiat twórza rósł dzeń kól dnia. Kóżden chcół gó miec u se doma, le tak bëc ni mogło, bó twórz sóm ju teró wëbiérôł, dze teró mdze żił a mieszkół. Rôz ón béł zaszedł do Kąkólczi i tam chcół żëc a mieszkać. Kąkólka bez mërgniacô ódemkła zasztëkóné dwiérze, czej uczëła klepanie na dwiérze: - Wlézë, bó jó ród bë ce uzdrzała. Wiele jo ó tobie mia czëté. Teró të przëlózł téż i do mie. Jeżlë chcesz, możesz tuwó sedzec, jó tuwó placu móm dosc dlô kóżdégó, chócó nié kóżden chce tuwó wlezc, bó mó mie strach. Le widzec, të tuwó przëlôzł, bó të sa mie nie bójisz. I tak twórz zamieszkół u Kąkólczi. Le Kąkólka ni mia dló twórza czasu. Reno ón wstójół i bleczół jak nen kot, bó jesz nie béł mujkóny bez Kąkólka. Ona le doch na niego le tak wezdrza i so pömësla - të to chóba za dobrze mósz. Jó móm ce jesz mujkac, tak to nie mdze. Tej twórz czuł strach. Widzec nen sóm strach do niego doprzëszedł, co tej mieszkół we wsë. Twórz miół téż strach Kąkólczi i ji samego mëszleniô. Teró ón chcół jic so précz, le dwiérze bëłë zasztëkóné i ón ni mógł nijak wëlezc, a baro tegó chcół. Tej ón skócził na okno i wëlôzł dzes dalek w las, dze mieszkają wspóminczi zarzekłé w drzéwianëch uzymkach. Tam ón teró mieszkół, a lëdzóm bëło baro teszno za nym twórza. Taro Karolëna Serköwskô DLô Zuzanë Płënała na letkö scati gondole i mëslała nym dozdrzała wiôldżégö biôłégö psa. „Co ö ódległoscë, jaką muszała pokonać. Z Italsczi ön tuwö robi?" - mëslała. jaż na Antarktida. Sniła ö ödwiedzenim Jak wëchôdała z bóta, purgnała sa na lodze jednégö znónégö pingwina, chtëren sa i zwrócëła. Zwierza zerwało sa jak łiskawica, nazéwół Memin i nade wszëtkö köchôł jesc żebë ja uretac. Pies pódół dzewusowi swoja głowónożnice. Na wëwiôd z nim zjéżdżelë sa möcną łapa i pomógł mu wstać. gazétnicë z całégö świata. Öna téż chcą. - Ach, dzakuja - rzekł buszno. - Alana! Jak Zuzana wiedzała, że jak mdze corôz dali öd u waji je zëmno! dodomu, to badze sa robiło corôz barżi zëm- - Pö prôwdze, le jak wiesoło! Można lepie no. Tej sa przërechtowiwa na to. Założëła lile- snieżélca... wą czopka z żôłtim pómpelka i letką, modrą - A na dodôwk tak slëskö, że möżna złómac chustka, a téż czerwöné, dłudżé rakawice - noga... jak prôwdzëwô dama. Lubiła prawie tak sa - Abö pöjezdzëc na szrëcach! czëc... Przed rézą mëmka radzëła ji, żebë na - A të co, „wieczny öptimista"? swója wizytną, różewą dwadzélową sëknia -Të ni môsz wëzgödłé. Nazéwóm sa Taro. włożëła cepłi mańtel abö przënômni gö ze -Aha. sobą wzała. Zrobiła pö swöjému i nie wza. - To miono móm dostóné na wspömink - Mëmkö, spökójno, móm wiôlgą deka, jednégö z dwuch znónëch japóńsczich chtërna farwama pasëje do möji czôpczi. pöcągöwëch psów, chtërne w 1958 roku tra- Czej mie badze zëmno, to sa nim ókrëja - fiłë na Antarktida i samöjistno przeżëłë zëma ödpöwiedzała z niecerplëwötą. w taczich leżnoscach. Nie lubiła, czej mëmka gôdała ji, co mô ro- - Baro to cekawé, co gôdôsz, le czë të bë bic. Doch ona sama nôlepi wié, czegö ji trze- mógł pómóc mie przenieść moja gondola na ba. „Wôżné, żebë czëc sa piakno" - to bëła ląd? ji przédnó mësla. Terôzku równak përzna -Je wiedzec! A të, jak sa nazéwôsz? zaczała żałować swójégó póstanowieniô, - Do cze Tobie to wiedzec? bo chłód stówół sa coróz wiakszi i deka nie - Spokojno, jo jem blós cekawi, chto syga. „O jenë! Tak wiele jô bë da za szklónka ódwiedzył naji ókólé. cepłi harbatë" - pómësla. „Na szczescé, -Zuzana. jem ju wnet na môlu, widza brzég." I narôz - Piakné miono, Zuzano. dała bôczënk na wióldżi plakat, chtëren - Jo, wiém. A terô wëbôcz, të baro wiele ödprôwiôł prôwdzëwi tuńc na lëfce. A na gôdôsz, a jó, jak widzysz, móm terô zajacé. nim nôdpis: „BÔCZËNK! ZNÓNY PINGWIN -To może jó ce pomogą? MEMIN ZACHÖRZÔŁ PO ZJEDZENIM ZA - Nié, dzakuja. WIELE GŁOWÖNOŻNICÓW. WSZELCZÉ - Le, czekôj, to móże pógôdómë jesz WËWIADË Z NIM NIE SĄ TERÔ MÖŻLËWÉ, përzna..? DO ÖDWÖŁANIÔ." - A ó czim të chcesz ze mną gadać? -Coza nieszczescé!-krziknała niepóceszonó - Hmmm... Wcygô mie fizyka, tej móże Zuzana. - Czë mie wiedno muszi jic lëchö? ö módrëch całach, orbitach, satelitach... Znerwówónó dopłënała do brzegu, na chtër- - Co?! 16 - Dobra, to möże ö żëcym, jigrze, poezji... - Poezjo je dIô letkówiérnëch, a jô jem pöwôżnym człowieka. Do uzdrzeniô! Rozgörzony dzewus pöszukôł sobie dosc tëlé wëgódnégö placu, jaczim bëło przerazlëwie zëmné igloo. Zamknął sa w nim dokładno i zaczął układać pitania do wëwiadu ze znónym pingwina. Reno Zuzana znôwu öbôcza psa, spôł przë ji dwiérzach. - Co tu robisz? - zdzëwia sa. - Jô spôł, le të mie môsz zbudzone, Młodô Damö - ödpöwiedzôł ji. - A dlôcze przed mójima dwiérzama? - Bö të bëła w möjim igloo. - Në tak cos! Të doch ni muszisz spac jak kró-lewión! - Ni musza, dlôte jem sa półożił kol cebie. - Mie sa bardo chce jesc. - Zarô cos wëmësla, dowiérzôj mie! Pies zrobił dzura w lodzę, złapôł czile rëbów i ubrunił je na timczasowi plôce. Dzéwcza zajôdało ze szmaka. Nie zdrzało na to, że nuzlô so czerwone rakawice i że jegö jasné włosë są pöszadzoné. Czëło sa swobodno. Zarô pótemu przëbôczëło sobie, pö co tuwö przëpłënało i wzdichnało: - Szkoda, że Memin, chtëren jé wiele głowönożniców, je chöri, ni móga sa ju dożdac pötkaniô z nim. Cekawé, czedë badze zdrów... - Nie jiscë sa, wnet gö pöznôsz. A terô jô móga z tobą pöbëc, jeżlë të pozwolisz - nie-gwësno zabédowôł Taro. - Möże bëc. I tak ni móm tu nick jinszégö do robieniô... - zgödzëło sa. - Wiész, jô przewiozła dlô niegö möje uköchóné apfelzynë. Chcesz? Dóm ce pöszmakac! - krziknało i z redoscą pönëkało do swöji göndolë, bë wëcygnąc z ni cytrusë. - Co to taczégö? - spitôł Taro i chwëcył brzôd. - Wëzdrzą jak môłé słuńca. - Ach, głëpulku - uśmiechnął sa dzewus. -To nié słuńca, chöc... można rzeknąc, że są ze słuńca spartaczone - bez niegö öne bë nie urosłë. Tam, dze mieszkom, je baro cepło, tej słodczich apfelzynów je u nas wiele. - Tej dze të mieszkôsz, w niebie? - Nigdë jô nie mësla ö tim na taczi ôrt. Cza-sama nawetka narzékóm, że musza żëc w taczi hëcë. Pömëslë, jak tuwö të bë uskwiérała - zaczichrotôł pies. - Tuwö wcyg je mróz. - Môsz prôwda - przëznała Zuzana. - Möże równak jô móm përzna szczescô w żëcym..., le nigdë tëlé, wiele mie trzeba. - Dlôcze? - Bö jesz ni móga potkać sa z Memina. A chcą przeprowadzëc z nim wëwiôd do möji szköłowi gazétczi. Może dzaka temu téż stóna sa znónó, jak ón. -Jak to? - Prosto... Żlë piszesz o kógums znónym, to sóm stôwôsz sa znóny, prôwda? - Mëszla, że tak nie je. I blós dlóte chcesz go poznać? - Doch jo. Dlôcze të pitôsz? - A nie chcesz dowiedzec sa, jaczi ón je? -To ju wiém. -Tej jaczi je? - Wcyg głodny. -1 co jesz? - Nie wiém, zadôwôsz dzywné pitania. Jem umączono, jida sa pöłożëc. Móże jitro udo mie sa z nim pogadać. Zuzana znowu zamkła sa w igloo jak króle-wiónka w swöjim zëmnym zómku. Le nie bëła spokojno. Pó głowie chódzëłë ji rozma-jité mëslë. W kuńcu zrobiło sa cemno. Le noc téż nie przeniosła ubëtku. Młodé dzéwcza wstało chutkó z rena. Weszło z igloo i znôwu óbôczëło krótko sebie psa. - Të jes ju wstónô? Bëlno, bó jó prawie chcół ca o cos spëtac - zaczął rëszno gadać Taro. Jak të mëslisz, czë na drëszba je musz sobie zasłużëc? - Co to za dzywné pitanié? - Jô prosto jem cekawi, tak jak tego, czë na Antarktidze uroscą czedës apfelzynë... - Co të pleszczesz, bez słuńca nie uroscą. Co do drëszstwa, nie wiém tegó, le miała jem czëté, jak chtos czedës pówiedzół, że w żëcym na wszëtkö je musz sobie zasłużëc. Czemu mósz w głowie taczé filozoficzne sprawę? - Nie wiém, le möże dlôte, że möja rasa mô taczé znanczi. - A jakô je twoja rasa? - Akita inu. Gôdô sa, że rozmieja miec „wëższi stón dëcha"... Bödôj móm jesz niespótikóną nieudżibłosc i jem szlachetny! Ale nie wiém, czë tak je. - Dlôcze? - Bö nicht tuwó ze mną nie mieszko, ökróm Memina, le ön dërch jé abö je chöri, tej ni mô czasu, żebë pöwiedzec mie, czë pö prôw-dze taczi jem. - Cekawé... Ale skórno të ju jes wspómnął ö pingwinie, czë të bë mógł mie do niegö za-prowadzëc? Möże je ju zdrowi. - Dobrze, móga to zrobić - ze zwieszonym ógóna ödpöwiedzôł pies. - Mieszko tam... Le... nim tam pudzemë, jô bë chcôł tobie cos rzeknąc. - Gadôj chutkó. - Cesza sa, że të jes przëpłënała. - Baro fejn, le czë möżemë ju jic? -Jo, möżemë. Weszlë do wiôldżégö igloo z wiôldżima stołama zafulowónyma wiôlgą wielë-ną głowönożniców. Nad stołama wisa-ła łapa ósłoniató wiôldżim przëcemka. Oświetlała öna leżącego na łóżku wiôldżégö, öblizywającégö sa Memina. - Dobri dzeń! Jak wë sa czëjece? - zapita wiesoło Zuzana. - Lepi, lepi, dzakuja. A chto pitô? - zdzëwił sa pingwin. - Nazéwóm sa Zuzana. Jô przëjacha z Italsczi, żebë przeprowadzëc z wami wëwiôd do szkółowi gazétczi. - A co chcesz wiedzec, panienko? - Memin rozłożił sa jesz barżi, zéwnął i zaczął chrapac. Dzewus budzył pingwina i zadôwôł pita-nia, a ten ödpöwiôdôł nadczidniacyma. Pies w tim czasu jôdł apfelzynë, na chtër-ne Memin nawetka nie wezdrzół. Po póragódzynnym pótkanim młodô gazét-niczka wëszła z wiôldżégö igloo z pö-czëcym nieudôwku. Nié tegö sa spödzéwa. - Jô zebra materiôł, jada dodóm, Taro - rzekła. - Co? Tak chutkó? A jó prawie chcół szëköwac wieczerza... - ódpöwiedzôł smutnym głosa pies, a jegö öczë zasklëniłë sa na sztót. - Co je robie, móm wôżné zadanie. Dzaka za pomóc. Bądzë zdrów! Zuzana wsadła w swoja gondola, wëprosz-cza sa i pópłënała. Pies jesz długo stojół przë brzegu i wzérôł jak dżinie za widnika ji zmiartó postać. Łapą scyskół skórka ód apfelzynów, jediną pamiątka, jako ostała mu pó dzéwczëcu. W swóji réze dodóm, Zuzana miała wiele czasu na przeniesienia. Wżerała w módrą blónka, chtërna towarzëła ji przez całą droga i mëslała nad przigódą, jako ja potkała. Próbówa ódpówiedzec sobie na wiele pi-taniów psa. Nie dôwałë ji one póku. „Dló-cze przeprowôdzô sa wëwiadë? Nié dlô uwôżaniô? To pó co? Dló czësti redotë? Z pasji do pisaniô?" Abó: „Czë na drëszba je musz sobie zasłużëc? Wiera nié... bó jó doch nie zasłużëła. Jó nienólepi sa do niego ódnószała, le on, nimó tegó, całi czas béł kól mie... pömôgôł mie... jak drëch..." Czej bëła ju doma, jak nóchudzy opisała wëwiód z pingwina i oddała gó do publikacji. Tekst nie sprawił równak wiôldżégó zacze-kawienió, jaczégó chcała. Tim barżi, że niewiele napisała, bó wnet nijak nie poznała I u bot n i ka głowónożniców. Za to poznała kógós jinszégö, nié mni cekawégö. A może nawetka barżi? Gódół o wiele cekawëch sprawach, le óna nie słëcha. Dopierze tero zaczała miec ta swiąda. Zrozmiała, że tęskni za zwierzëca. Z czasa to pöczëcé zaczało bëc corôz mócniészé, jaż w kuńcu zapragnała przenieść sa w óniriczny spik, w jaczim naprawi wszëtczé felë. Chca-łabë pówiedzec Taro, że je nólepszim towarzësza, jaczégó czedë le miała. Że nie żałuje czasu, jak bëła z nim na Antarktidze. Co wicy, że, jo, je baro szlachetnym psa... i ji nólepszim drëcha... Dariusz Mąjköwsczi Klub Ksążczi po kaszëbsku Łoni w Gardowi Publiczny Bibliotece w Wej-rowie zaczął swoje dzejanié Diskusjowi Klub Kaszëbsczi Ksążczi. To wiera jedurny taczi klub na świece. A tec może to bëc bëlnô Stegna na udostanié nowëch swiąd-nëch czetińców naji lëteraturë na całëch Kaszëbach. Wôrt jic za dobrima módłama. Wejrowsczi Klub rëgnął 13 rujana 2016 r. Udba jegö założeniô urodzëła sa - co wôrt pödczorchnąc - w głowach lëdzy robiącëch w bibliotece. Na zôczątku séwnika direk-torka tegö môla wastnô Danuta Balcerowicz zazwöniła do przedstôwców wëdôwi-znë Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô i wëdôwiznë Region z prośbą ö potkanie w sprawie möżlëwi wespółrobötë i pöwöłaniô Klubu, jaczi miôł sa zajimac czëtanim, kömentérowanim i diskusjama ö kaszëbsczi lëteratrze. Pömöc wëdôwców bëła brëköwnô do te, żebë zagwësnic pasowną wielëna ksąż-ków dlô nôleżników tegö karna. Kö w bibliotece - chöc kaszëbsköjazëköwëch pözycjów je wiele - ni ma dosc egzemplarów köżdégö titla dlô uczastników pötkaniów. Praktika pökôzała, że nie je to równak muszebné, bö niejedny nôleżnicë mają swöje ksążczi doma, a do te öbgadiwóné dokazë to colemało krótsze förmë abö dzélëczi wikszëch, publiköwóné np. w „Pomeranie" abö „Stegnie" i przistapné w internece. Chcemë równak wrócëc do historie pów-staniô DKKK.19 séwnika 2016 r. udało sa zorganizować zéhdzenié przedstôwców Gardowi Publiczny Biblioteczi w Wejro-wie, wspömniónëch wëdôwiznów i cząd-nika „Pomerania". Öbczas tegö pötkaniô óstałë przede wszëtczim nacéchöwóné céle Diskusjowégó Klubu Kaszëbsczi Ksążczi. A są nima m.jin. pöznôwanié i promowanie kaszëbsczi lëteraturë, uczba diskusje, wëmia-na pözdrzatków ö wëbrónëch dokazach. Pierszim teksta, ö jaczim diskutowelë ucza-stnicë zéhdzeniô DKKK, bëło öpöwiôdanié „Kôlp" Kristinë Léwnë. Jakno że bëło to pierszé zéhdzenié, dokôz ten östôł wëbróny przez organizatorów. Wszëtczé pózniészé są ustaliwóné w karnie uczastników, chtër-ny sami decydëją, co chcą przeczëtac na przińdny miesąc. Donëchczôs bëłë to: „Naju krëwia" Romana Drzéżdżona, „Psë" Stanisława Janczi, „W raju" Gregora Schramczi i „Odpust" Eugeniusza Gołąbka. Klubowe diskusje tikają m.jin. prowadzenió fabułę, symbolów i lëteracczich modłów, ja-czé jidze nalezc w dokazu. Wiele je téż kôr-biónków ö kaszëbiznie, jaczi użiwają autorze. DKKK to ötemkłé karno. Jego zeńdzenia są miesąc w miesąc. Kóżdi lubótnik lëteraturë może brac udzél w diskusjach. Wszelejaczé informacje o ternach pótkaniów i terminach pójówiają sa na internetowi starnie biblioteczi (http://biblioteka.wejherowo.pl/). Jeżlë chtos chce przed zéndzenim przeczëtac wëbróny do diskusje dokóz, może zgłosëc to w bibliotece i pöżëczëc pasowną ksążka. Rôczimë serdeczno do udzélu w póstapnëch zeńdzeniach Diskusjowégö Klubu Kaszëbsczi we Wjerowie, ale jesz barżi do usadzywanió jistnëch klubów kol se. Tak po prówdze syg-nie dogadać sa z direktora biblioteczi, żebë miec plac na zeńdzenia i przistap do ksążków, nalezc kógós, chto to póprowadzy (jedurné wëmôganié to miłota do kaszëbsczich ksążków) i karno chócle 3 nôleżników. II. CHCËWÖSC TÉJFIL: Ö, jô widza, wa ju öd rena iôtôta. Dobrze. Dzysô wójt przëjéżdżô, wezta mu tam téż szrajbnijta, że tam cos dobrze pöbudowôł. Jô mda chcôł w jich gminie sa zareklamować na tëch welacjach miss, niech ön doch widzy, że më za nim jesmë. SZËMÓN: Że më jesmë dlô niegö serdeczno öbiektiwny. TÉJFIL: Cëż të tam gôdôł? Dobra, jô musza dali nëkac. „Gazétny ekspres" badze naju chcôł wëgrëzc, jô jima dóm. Jô ju rzeknął samörządarzóm, żebë na nich öpasowelë, bö ti le za pögörchama w pölitice szëkają. SZËMÓN: Öni doch jaż tak za sensacją nie dulczą. JACK: Jak nié? Dulczą! Öni blós gnojëc rozmieją! TEJ Fi L: Ne, nie są, le co, jakös më so muszimë radzëc. Wez le ten tekst piszë, co jć> cebie wczora w mejlu wësłôł. SZËMÓN: Jo, ju pierszi dzél je fardich. TÉJFIL: Dobra, jô zarô musza jachac. Pamiatôjta - nôlepszi z waju badze przédnika tegö dzéla. Téjfil jidze. Pöd drogą köpie sprzat - drëkorka To je skażone. Czemu to nie chce chödzëc? JACK: Jesz mocni to trzepnij. Buc jeden mësli, że më mdzemë jak świnie z körëta żgrzéc. Śmieszny człowiek. Jô tam w żódnëch miónkach nie bierzą udzélu, chto mô bëc przédnika, ten nim badze i tëli. ARK: Në, tej môsz ju scwierdzoné, to wrócë do robötë. ACK: Justina, të miała tam tego materiału wiele do zrobieniô. Jô cebie kąsk wezna, co të zdążisz wszëtkö zrobić. JUSTINA: Nié, jô so pöradza. Ale dzaka. JACK: Dzaka.. në dobra, jak cos, tej gadôj. Jakbë co, pamiatôjta, nie dôjmë sa ögłëpiec. Köżdi mô miec stara, le żebë temu bucowi w slôdk nie wlażac, dobra? Tak sa möżema ugadac? ARK: Ko matakjesma ugôdóny, badzëju sztël. JACK: A të Justina? JUSTINA: Jo, Jaceku, jô zresztą cebie rzeka co jô ö tim mëszla. JACK: Oookej, a të Szëmón? Szëmón? ARK: Dój mu pöku, ön je baro zajati. 20 JACK: Le so zrobisz pauza, jo? Bez szarpaniô, robimë spokojno i nie riwalizëjemë. Më jesmë zgrónym karna. Telefon zwöni, wszëtcë ökróm Szëmôna czadzą i sa ô se wëwaliwają. Szëmón spokojno pödchôdô. SZËMÓN: „Codniowi kuriér" witôjce. Gburzë wëwalą jabka pöd skôrbówką? Zôs öni protestëją? Në, nié, jak nôbarżi jô rozmieja waszé pöstulatë. Dobrze, më sa tim zajimiemë. JACK: Dobra, słëchôjta, jô móm nôblëżi zaparköwóné, jô pojada, bö wa wiéta. W tim miesce to jak chtos darmök jabka wërzucô, to pół gödzënë i le ögrizczi östóną. Ark chce stanąć procëm. JUSTINA: Dobrze, të to zrobi. SZËMÓN: Jô jida co zjesc. Jakbë do mie zwönilë, tej jô za 10 minut ódzwónia. ARK: Wiele materiału môsz? Jak cos, jô cebie pómóga i te Michôłczi za cebie rozpisza. Të wiész, że mie taczé artikle letko jidą. JUSTINA: Nié, jô so póradza. Kąsk pauzë so musza zrobić. ARK: Jô téż. Jô widza, jak të na Jaceka zdrzisz. JUSTINA: Co?! Të mëslisz, że jô z nim?! ARK: Nié, to, że të jes pö ASP, to nie znaczi, że të jes turpistka. Le wiész, terô sa zrobią takô głupô stojizna. Ten pajac dërch krący, le to je widzec, że on chce to stanowiszcze. A jô bë nie chcôł relacjów w karnie skażëc. JUSTINA: Të mëszlisz, że ön cos kómbinëje? ARK: Jô tam nie lubią öbskarżiwac. Jć> znaja tego, co w Kréz TV robi, ön przódë w publëczny robił. Ön wié, że ten całi Jack to mógł tak namiészac, że w telewizje trzë personë pölecałë blós temu, żebë ön swoja programa miôł. JUSTINA: Në jo, ön miół ta swoja publicystika. A czemu ón zrezygnowół? ARK: Nie zrezygnowół. Oni go mielë wëwaloné. Jak ju widzelë, że całé karno nick nie je w sztadze robie, bo dërch le jima na race zdrzôł, a przédnikóm kablowół, tej sarnim przédnikóm to zbrzëgło. Wiész, jó tam nie chcą atmösferë psëc, le dló naji redakcje bë bëło nôlepi, jakbë ön pölecôł. Zresztą, jemu sa tuwö téż nie widzy, to bë köżdému pasowało. JUSTINA: Në jo. Ön bë pewno w telewizje chcół dali bëc. ARK: Dobra, jó jida te baterie do aparatu wząc, bó tu jó na nikogo ni móga liczëc. JUSTINA Z woni. Haló? Në, witôj Krisza. Słëchôj, wa tam kógós szuka do telewizje? Jó bë kógós doswiôdczonégö mia. Në, jó mu załatwia köl mójégö przédnika rekomendacja, a të wiész, to cos znaczi. Wëchôdô, pö jaczims czasu wchôdô Szëmón. Dobra, chcëwösc w miara ögarniatô, terô co tam bëło? Aaa... III NIECZËSTOSC ARK: Dobra, jó jada. Jack pewno zrobił ödjimczi przë skórbówce, jó jada na to potkanie kómbatańtów. Justina? JUSTINA: Jó bëła köl przédnika... ón mie wezwół. Në, dobra, to pójedzë. ARK: Jó bë chcół, żebë të nie góda ó tim, co jó cebie rzekł, bó të wiész... za czim atmosfera psëc. Öna i tak je skażono. Słëchôj, Szëmón je buten örbitë, ón nie mdze przédnika. Żebë blós Jack nie béł. Jakbë co przédnikówi gódóma zgodno, że ón sa nie nadówó. A kogo ón wëbierze, to ma ju uzdrzima. JUSTINA: Në jo. Jô widzała, że të jes utcëwi, jak jć> uzdrza, że Jack nëkôł jak głupi do tego sztrejku. ARK: Në, dzaka, ale to nick. Jô bë i tak nie jachôł żebë öbzérac jak gburzë sztrejkują, a te buce wlôżają i bierzą te jabka i na kilométer jidze wëcknąc, co to za cebulôcë jedny ladëją całé gôrsce jabków blós temu, że za darmóka. JUSTINA: Öchlgcë. Në jo, widzec chto tu je barżi reprezeńtatiwny. W tim czasu wchôdô Jack z trzema jabkama JACK: Baro dobré, chceta wa? ARK: Nié, jô sa pöspiéwóm. Wëchôdô. JACK: Në dobra. A Szëmón? JUSTINA: On jesz na frisztëku je. JACK: Në jo, ma zôs so gôdóma... Justina, wczora të ni mögła ze mną jic, le... JUSTINA: Öchlgcë. Jaceku, jô bëła dosc zamkłô dlô cebie. Përzna za baro, bö të nie zasłëgiwôsz na to. Të öglowö na wiele zasłëgiwôsz. Wedle mie të sa tu marnëjesz. JACK: Në, le tak pómale sa tam rozwijóm. Le Justina, może ma bë... nié, żebë të so co pömësla, le möże ma bë... JUSTINA: W mediach ni ma czasu Möże ma bë tu i terô, tak jak jesma! Jack bierze Justina na biórkö, kuszkô, maklô, wszëtkö sa dzeje przë drëkarce. Wchôdô Tejfil. TÉJFIL: Cëż tu je? Wejle, drëkarka chödzy. Jak wa to zrobią? To pewno muszół tak fest klepnąć, tej to zarô jidze. Jô gôdôł, to muszi trzasnąć, tu włożëc i tej to dondze. Jć> tu przeszedł, bö jô ju tam zwónił Justina. Oni ni mają placów, ale fejn, że të mu chcała dobrze zrobić. Wëchôdô. JACK: Co të chcą? JUSTINA: A... bo... JACK: Ten wrëk tak na mie cziwnął, to sa mie tikô. JUSTINA: Jo, bö.... bö jô ce köchóm! Le nie gadôj nikomu. Jć> tak baro chcała dlô cebie dobrze, że jć> cebie chcą plac załatwić w telewizje. Doch të z twöjim głosa bë sa nadôwôł. JACK: Dzaka. Le mie tu je dobrze. To znaczi, z tobą mie je dobrze. JUSTINA: Jaceku, pögôdóma pö roböce. Terô jô jida z tim wójta pögadac, co przédnikówi zanôlégało. JACK: Ale nié, jô möga za cebie... znaczi, dobrze, biôj. Ma jesma dogôdóny. JUSTINA: Jô cebie nie mda robia przék. Cëchö. Bucu jeden! IV ZÔZDROSC Ark wchôdô. ARK: Wejle, Jaceku, fejn że ma sa widzyma. JACK: Jo. ARK: Słëchôj, jô nie wiém, co ta Justina kómbinëje, ale muszima sa prosto ugadac. To nie jidze ö to całé stanowiszcze, le wiész... Ona sa nie nadôwô. Jô nie chcą lëchich rzeczów ö ni gadać... JACK: Jak të sa póswiacywósz. Të czegoś nie chcesz gadać, ale wiedno to gôdôsz. ARK: Tą razą pö prôwdze jô gôdóm. Öna mdze mögła bëc przédniczką, a to nie mdze dobré. Të wiész, jak młodô brutka sa rozsądnie, tej tu badze ji czażkö co rzec do słëchu. JACK: A czemu öna bë nibë mia bëc? Przédnik bë wëbrôł na przédną redaktorką nômłodszą w karnie? ARK: Dzysô jô widzôł, jak öna do niegö szła. Mie to sa baro nie widzy. Öna tu kögös próbuje zöchlëc. JACK: Kögö? ARK: Në, chödzy tam do niegö, sedzy dłudżi czas. JACK: Öna tam nie sedzy na tim, na czim të mëslisz! ARK: A të skądka wiész, że ona go nie chce zöchlëc? JACK: Bo öna kögö jinégö chce zóchl... znaczi, jô wiém! ARK: Jaceku, jô nie chcą fermeńtu puszczac, le ju pôra razë przédnik ji förë dôwôł. A czemu öna wiedno te swöje czitle abó leginsë öblôkô jak öna mô do niego sprawa? JACK: To bë znaczëło, że to całé, co öna ze mną... Të mie tu cëganisz! Cëskô gö na drëkarka. JACK: I zôs sa skażëła! Czemu të tak lëchö ö Justinie gôdôsz? ARK: Dobra, wicy luzu, chłopie. Prosto jô gôdóm, żebë të öpasowôł. Öna chce sa wgrëzc w ten stółk. A jak tima swójima tipsama sa w niego wbije, tej go ju nie puscy. Jô tam ö to nie biótkuja. Jak dlô mie, to nawetka Szëmón möże so nim bëc, le wiész... ma sa muszima dogadać, że óbadwaji rzeczema procëm ni. I to sygnie, kögö przédnik wëbierze, tegö wëbierze. JACK: Në dobra, spöx. TÉJFIL: Drëkarka znôwu skażonô. Co z nią je lóz? Areku, wez pój na sztërk. Jô tu musza pögadac ö twöjim placu w roböce. ARK: A, pewno, że jć> puda. JACK: Paralusz. Jego uszłota to je nômöcniészô strona. Zwöni. Haló, wasta redaktorze? Wë jesce w kolegium nôdgrodë Trojanowsczi, jo? Bo je takô sprawa, béł taczi jeden gazétnik i artikle w „Pömöranie" nie są jegö. Nié, jô ni móm cwiardëch dokazów, ale wôrt bë bëło to rzec przédnému redaktorowi, bö doch ta sprawa tak ni möże fąkcjonowac.. në, Bóg zapłać. Do uzdrzenió. V NIEUMIARKOWANIE JACK: Wczëszcziwô jabko. Në, tej terô wszëtkö je na dobri Stegnie. Jó so do swójich artiklów sadna. A dze je Szëmón? Ön tu nie przëchôdô? Wejle! On tam całi czas béł! Szëmónl Czuł të co? SZËMÓN: Nie przeszkadzôj mie, jó tu móm muzyka, cobë sa skupie, bo wa tu le trzóskujeta. JACK: A, dobra. Le sa nie sztresowac. Ark nie dostnie tego stanowiszcza do czasu wëklarowaniô, Justina mdze przez niegö uznónó za nienadôwającą sa, jó to pócwierdza i to sygnie. A jenë, to nie je letko bëc gazétnika. Gazétnik to je taczi pólitik. Pözëje jak wiôldżi pöliticë. Jó muszół znikwic butnowëch a bënowëch wrogów, cobë dac nórodowi to, na co zasłëgiwô. Prôwda. Dobrą publicystika. Öczëszczëc nasze publikacje z bëlecajstwa. A jenë, te jabka mie zarô öczëszczą... Wënëkiwô. ARK: Dobra, tam më sa dogôdómë. Justina wchôdô. Wejle, Justinka. Dzysô je taczi zalôtóny dzeń, że ma sa ni móżema potkać. Ku reszce, na czim ma skuńcza? JUSTINA: Areku, wez mie nick nie gadôj. ARK: Co sa stało? JUSTINA: Të sa jesz pitôsz? Jô jem prosto tim dnia umączono! Jô ju jem nawielonô tegö! Terô ma muszima dërch kombinować, żebë chtos lëchi za przédnégö redaktora nie béł wëbróny! Jô ju móm dosc tëch jigrów. ARK: Justinka, spökójno. Wiész, co môsz zrobić. JUSTINA: Jo, le co jô mda z tegö mia! Jô bë chcała cos z tegö miec. Jô wiém, że musza ö nim lëchö rzec, bo to je dlô całégö karna dobré, le co jô mda z tego mia! ARK: Në, lepszą atmosfera. JUSTINA Öchlenié. Areku... jô tak długo ju tu robią i ni mia jem jesz pödwëżczi. Mie nié ö to stanowiszcze jidze, le ö dobré słówko köle przédnika. Jô tam z nim nie żëja dobrze, ale jakbë të mógł ókróm tego, że Jack je lëchi, jesz rzec co miłégö o mie, to bë bëło dobrze. ARK: Në jo, le jô nie chcą tak, wiész, jemu wlażac. JUSTINA: Tej tak delikatno mu to rzeczesz. ARK: Öd tëch nerwów jô sa głodny robią. JUSTINA: Wez moja zupka. ARK: Dzaka VI GÓRZ ARK: Zupka niech sa chłodzy, a ma pögôdóma o ti sprawie. Të bë chcała, żebë ö ce dobrze rzec. JUSTINA: Jo, jô bë za to wiele dała. Jô musza zarô do artikla wrócëc, cëż sa zdrzisz jak baba w krziż? Miagölenié przë drëkorce. Wchôdô Jack. JACK: Jô widza, że drëkarka chódzy! Areku, cebie po prôwdze zôzdrosc bierze. Zózdroscysz, że jô i przédnik móma zaliczone Justina? JUSTINA: Co të pleszczesz? JACK: To kuńc naszégö ugôdënku! JUSTINA: Czemu? JACK: Nié naszégö, naszégó. Areku, të jes jesz górszi jak ta heksa. ARK: A jô móm na cebie namkłé, të mëslisz, że të môsz jaczé szanse?! JUSTINA: Wa jesta óbaji równy, wa sa bawita w pöliticzné kratë-watë, miast sa do robötë wząc! Jô przënômni nie marnëja tak wiele czasu na wlôżanié w rzëc i móm czas na robota. JACK: Dobra, spokojno, ma sa dogódóma. Jak widzec, riwalizacjô je nié do unikniacô, ale chcemë sa zachówiwac jak lëdze. ARK: Dobra, jôjida na cygareta. JACK: Jô sôdóm do robótë. Le spokojno. Kurwa! Rozpieprzô plakat, pô czim zwöni do przédnika. Në, witôjce. Jô sa wkurwił i rozpieprził wasz plakat, le spökójno, jô gö ódkupia. Në, miłégö dnia. Górz cëskô Jacëka. W tim czasu Justina spökójno sëpie solë do zupë Areköwi. JACK: To kuńc kuńców za kim të jes? JUSTINA: Të nie rozmiejesz? Za sobą! Jak kóżdi tuwó. ARK: Dobra, spökójno, do robötë. Szmakô zupa. Rozgörzony rzucô Jaceköwi smiecoch na głowa. Ten bierze zupa i wëléwô Justinie na głowa. ARK: Białce taczé rzeczë të robisz bucu? JACK: Të mie nie mdzesz gôdôł... aaaaa! \Nënëkiwô. ARK: Tak ön sa złi na mie zrobił? SZËMÓN: Nié na cebie. To nié górz nim rzucô, le jabka. ARK i JUSTINA: Szëmón?! JUSTINA: Të cos czuł, abö widzôł? SZËMÓN: Jo, wszëtkö, blós swöjich mëslów nié. VII ZGNILSTWÖ SZËMÓN: Dobra, terô pösobny grzéch. Zgnilstwö. JACK: Dobra, mie ju przeszło. Ark, słëchôj, jak cos to jć> ju nie chcą ti wöjnë midzë nama. Ma w uprocëmnienim do niejednëch za długö w ti branże robima na taczé glëpasé jigrë. Raka so pödôwają. Téjfil wchôdô. TÉJFIL: Jô cos w lëfce czëja, że z wama mdze czażkó. Czemu wa jesta taczi nabuzowóny? Möże to möja wina je? Co? Dobra, słëchôjta, mie sa z wama nie chce gadać, to jô z raką na sercu gôdóm. Wa so tu sedzyta i nick nie robita, a jesz umaczonëch udôwôta, a jô móm ful nerwów wiedno. Tuwó je kamera, kóżdi za régą rzecze, czemu bë miôł bëc przędnym redaktora i tak ma sa dogôdóma. Witro jô óbsądza. Wëchôdô. SZËMÓN: Tej co, białczi przodka? Wëchôdómë. Östôwô Justina, jesz przed ji wińscym Ark do ni gôdô. ARK: Të wiész, ma trzimiema raza. Wëchôdô. Justina sôdô przed kamerg. JUSTINA: Wasta przédniku, jô tu jem nômłodszô, le jô jem ambitno. Jô bë bëła w sztadze wicy rzec, le tu Jack mie cażkó pötraktowôł. Ön cwierdzy, że jô sa kurwią, żebë cos dobëc. Ön bë möże chcôł. Do tegö jô móm wrażenie, że on je głëpasy. Jô niechc ó karnie lëchö gadać, ón gwës sa nadôwô. Jô gö doch nawet chcą do ti telewizje zabédowac, le po tim jak on mie pótraktowôł... Jô równak mda dobrze zarządzywa karna i jó mda óbiektiwnô dló dobra całégö karna. JACK: Në, witôjce, jó baro chcą to stanowiszcze temu, że jó dłudżi czas na nie robił. Jó téż móm dobré relacje z karna, nimó tegó, że czasa chtos mie robi pod górka. Nóbarżi ta Justina - jó móm dzywné wrażenie, że ona dló tegó stanowiszcza wszëtkö zrobi, le ona doch je za młodo na to. Może pod mójim dozéra ona sa mdze lepi rozwija. Bo tero ona je straszno busznô i nie chce zrozmiec, że tu są lëdze z wikszim doswiôdczënka jak ona. Jó nie gôdóm ó se, le öglowö. ARK: Justina i Jack sa straszno pöwadzëlë. A jô jich chcą pögödzëc! Mie zanôlégô na tim, żebë më möglë fąkcjonowac jakno karno. Oni na se sadzą jak nienormalny. Choć mają prówda. Jack pö prôwdze nie je za mądri, co mu Justina wëpóminó, a Justina pö prôwdze... mie öna téż próbowała tak nieeticzno przekonać. Ale jô wierzą, że jakno karno më möżemë dobrze fąkcjonowac. SZËMÓN: Jô nie wiém, czë jô sa na przédnika nadôwóm, le öni pö prôwdze przédnégö redaktora brëkują. A jesz barżi to oni tam brëkują buchtów, żebë köżdi w swöji sedzôł. Jô nie wiém, czë jô to stanowiszcze dostna, le jô bë barżi chcôł dostac biórkö w drëdżi jizbie. EPILÓG ARK: Trzecy dzén, a stół upierdolony jak w TVNie. JACK: Żebë të czasa jak Durczok nie skuńcził. JUSTINA: Knôpi, uspókójta sa. Terô ju wszëtkö je klôr i më zarô mdzemë wiedzelë. SZËMÓN: Witôjtaż. Jô móm do skuńczenió artikel. Tam bëłë te przédné grzéchë... Jich bëło 8? Bö jô sa 7 dorechöwôł i nie wiém, czë jesz jaczis béł czë nié. JACK: Kurwa, Szëmón, to je 21 stalaté, môsz të jinternet w kómputrze? ARK: Spökójno, chcemë nie psëc atmösferë. JUSTINA: To je smiészné. Wiedno tim, co do zgödë zgrôwôł, béł Jack. SZËMÓN: Grzéch nie je blós szkodą, jakô je robiono jinym lëdzóm, le zmieniwô serce człowieka i z czasa znieczuliwô sëmienié. JACK: To bëło do mie? SZËMÓN: Sztël, jô sa próbują na artiklu skupie. 7 grzechów? Mie sa wëdôwô, że jesz jeden béł... nie wiém, czemu... TÉJFIL: Në, witôjtaż, sadôjta wszëtcë. Nié, nié na stołkach, tu na zemie, jak w przedszkölim. Në, pó tëch nagraniach jô móm jeden wniosk. Wa jesta debile. Wszëtcë ókróm Szëmóna nie wiedzą, jak kamera włączëc. Le może dobrze, bö jó cos czëja, że głëpóta to je nômniészi grzéch, z jaczégó wa sa mie môta wëspöwiôdóné. Przędnym redaktora bë miôł bëc Szëmón, jaczi gôdôł do włączonego sprzatu, le më póspólno z Krézową TV mdzemë robie sportowi magazyn i tu mdze wiele robótë, a téż dosc tëli dëtka. Jô mëszla, że to je lepszé dlô ce. JACK: Ona z nim spała! JUSTINA: Co? JACK: Të ze mną téż spała, żebë jó w tv robił! Le ok, jó nie mda robił tóklu, nówóżniészé, żebë utrzëmac dobrą atmosfera. ARK: To jó tu was do zgódë cygnął, a wa dali wëstwôrzôta, wa szudrë jedné! SZËMÓN: I zós Jack je taczi jak przódë, në i Arekówi wrócą dównó móc. „Codniowi Kurier", ód lat latecznëch taczi sóm. JUSTINA: Më sa nie zmieniwómë, bo taczim jaczi jesmë, jesmë nôlepszi. TÉJFIL: „Codniowi Kuriér". Tradicjô jakô parłaczi! KUŃC Małgorzata Wątor Wiérztë * / na stegriie to je tak czë jinaczi / Jak mie badze cażkö Pod stopama, Jak Ledze badą mie deptać jak rosa Jak bada rëdac kole drëdżégö Jak Ledze badą jak gösc nieöbëti w möjim dodomie Takjô bada czëc sa jak u sebie, Chöc möże bëc beznôdzejno, To öni bada pöpisëwac sa jeden przed drëdżim, Takjô natëchstopach puda Jak resztka dlô psa pö östatny bëLny dzén. % * \ \\ \ % > X\, * Cwiardi pözdrzatk Cwiardi pözdrzatk Je jak pijówka. Na dłëgszi czas möże Puszczac paczczi Jak Lëchi taLôr w krómie. JeżLë môsz czas Pławie sa w łakötach To miéj! Möja öbzëbłosc jak ösé gniôzdo. Ösadôj w pöjedinka. 1 Jerzy Stachurski §. i Wiérztë Czeczewö: Dodrzeniałë pierszé jabka Dodrzeniałë pierszéjabka Chtos zawöłôł: Jabłonka ögard ötemkła Lecą do niegö Ptôchë z jarzëbinë Z trôwë wësoczi Sôdają na gałązach Na murze Na dzëczi kreszce Terô möga rzec: Dali są pöla Za nima je droga I je jezoro Na nim dwa kôłpie Zanurzone w sómstwö Jak deszcze w nótë jeseni Dodrzeniałë pierszé jabka Terô möga rzec: W Czeczewie Zelnik jak köscelny Zbiérô na taca niedzelë Östatné dëtczi słuńca Czeczewö: Widzôł jem Lecącé böcóné Widzôłjem Lecącé böcóné Prosto w ötemkłé ökno jeseni Zajich biôłima céniama Wanożëłë w tim samim czerënku sadë Jô czuł Lecącé böcónë Nad rzéką, Nad dolëznama fuL dôczi Czedë wiater nëkôł Za widnik zéLnika Namalowôł jem Lecącé böcónë Przez papLe Przez aksamańt cëchöscë Jesz jedna wôżnô sprawa Badze témą gôdków Czeczewsczich proroków Naléze pLac W biôłirm ögrodze wiérztë 28 Czeczewö: Wierzą w niebo ful skowronków Wierzą w niebö ful skowronków I dlôte zymk je mapą krëjamnoscë Za chtërna parôt jesmë zapłacëc WiôLdżé dëtczi A twój przezdrzéwny zdrok Zmerkół że wszëtkö w Czeczewie Dzeje sa pódług pLanu Ptôch budëje gniôzdo Słuńce fulëje słodzëzna brzadu Białka jak winnica Pödchôdô pöd ökno óblëbiénca Wierzą w niebö ful skowronków Boje ful bëinotë Ösóbné Ôdmieniwóné przez czasë Liczbę i ôrtë To z jegö wiżawë Bóg rozsëpiwô Miodnosc i sól bółdzów Tuwó ö pórénku Zaczinô sa codzénny tuńc gódzyn Chtërnym przëzérają sa drogöwé lapë Tuwó zakwitł w ógardze W. Pierszi sniéżnik miłotë Deptownik po deszczu zalóny je wódą Płot Genka czekó na naprawa Sąsôdka G. zabôcza nafutrowac psë Bób dozdrzeliwó na polu B. G. słëchô radio pó pół czwiórti Brifka nie przeniósł réntë ó czasu starce A. Kóła przejéżdżającëch autółów Ukłódają melodia na piaclëni półnia Wierzą w niebó ful skowronków I dlôte cządë roku przëstanałë naji wachce Bë w góńbie dni i przëtrófków Ji lecadła niosłë redota Na wszëtczé stronë świata Bë wznószałë sa wësok I raza z miesądza Chtërnégó wid spódó Na szëja kóżdégó pódwórzô Bë jegó mieszkańcowie gôdelë: Jako to widzałó chwila Bóg je z nama W naszich checzach Niech głos ten dali pówtórzają Cziwutczi nad jezorama I skórce nad chówama jeżów i zajców Wierzą w niebó ful skowronków Bo w cëchöscë głabóczi przechódzy W śniegu biélë nôbiélszi W dniu ódmikónym śpiewa kurona Bëjem mógł powtarzać co dzeń Wierzą w niebó ful skowronków Wierzą w niebó Wierzą 29 STEGNA -T Spisënk zamkłoscë (2012-2016) numer 1/2012 [23] numer 2/2012 [24] Pomerania" 03/2012 „Pomerania" 06/2012 2 Eugeniusz Prëczköwsczi Dokôz mëslów i raczi 4 Br. Zbigórz Jósköwsczi Wiérztë 6 Marian Kwidzińsczi Po zdebku urastać w miłota 7 Tómk Fópka Miłota 10 Grégór Schramkę Kawel (dzél 2) 16 Teresa Wejer Dobro dobadze 20 Artur Jabłońsczi Arkón 22 Hana Kaszuba „Remusowé chëczë" (dzél 1) 26 Słôwk Förmella Zeżarté dzeckö banowi rewolucje (dzél 5) 30 Karolëna Serköwskô Wiérztë 32 Jan Dosz Zwiestniczi kaszëbiznë w Warszawie 33 Józef Cażczi Wiérztë 34 Robert Chrzanowsczi Małgorzata 36 Jan Dosz Zuzanna Rabsko - autorka bój ków stôrégö rëbôka 2 Ida Czajinô Wiérztë 3 Karolëna Serköwskô Wiérztë 5 Adóm Hébel Wiérztë 6 Eugeniusz Prëczköwsczi Wiérztë dlô dzôtk 8 Teresa Wejer Scynanié kani 11 Grégór Schramke Kawel (dzél 3 östatny) 18 Cëprión Kamil Norwid Piestrzińc Wiôldżi Wastny. To je Ex-machina-Naczidełkö (dzél 3) 22 Hana Kaszuba „Remusowé chëczë" (dzél 2.) 26 Słôwk Förmella Partiô Zgniłëch Pijôków 28 Bölesłôw Lesmión Mak 29 Pö kaszëbsku téż möżna... 31 Słôwk Förmella Zeżarté dzeckö banowi rewolucje (dzél 6) 34 Robert Chrzanowsczi Racybör 36 Jan Dosz Józef Łagöwsczi. Ö kaszëbsczich wierzeniach z kuńca XIX wieku numer 3/2012 [25] „Pomerania" 09/2012 2 Grégór J. Schramkę Wielewskô biôtka na gôdczi ju 35.rôz 4 Genowefa Czech Zlot czarowniców 5 Edmund Lewńczik Lëdzkô krziwda badze odpłacono 9 Lucy Maund Montgomery Ana z Zelony Grzëpë 14 Aleksandra i Dariusz Majköwscë Biblio dlô dzecy. Kajin i Abel 16 Grégór J. Schramke Sostra Davida Swintona 23 Słôwk Förmella Zeżarté dzeckö banowi rewolucje (dzél 7.) 26 Elżbieta Prëczköwskô Wëbörë miss 28 Cëprión Kamil Norwid Piestrzińc Wiôldżi Wastny. To je Ex-machina-Naczidełkö (dzél 4) 32 Tomôsz Urbańsczi Wiérztë 34 Robert Chrzanowsczi Warcësłôw II 36 Bölesłôw Lesmión Smöluszk 37 Jan Dosz Bölesłôw Slasczi. Badéra morza i Pomorza numer 4/2012 [26] „Pomerania" 12/2012 2 Natalia Kuczköwskô, Kornelia Wica Dze Bóg ni może, tam On... - to je jasełka jinaczi 10 Jerzi Höppe A tej sa ödemkfë wierzeje piekła 19 Aleksandra Majköwskô Biblio dlô dzecy. Noe i jego arka 21 Słôwk Förmella Zeżarté dzeckö banowi rewolucje (dzél 8.) 24 Jan Dosz Uczba w krôjnie Grifa 26 Ida Czajinô Balada ö smiercë Ksadza Prałata Hen-rika Ormińsczego 28 Lucy Maud Montgomery Ana z Zelony Grzëpë 31 Adóm Hébel Wiérztë 32 Artur Jablońsczi Kanóna 34 Słôwk Förmella Obronie kania! 36 Jan Dosz Badéra Zôpadnëch Kaszëbów 37 Hana Makurôt Wiérztë numer 1/2013 [27] „Pomerania" 3/2013 2 Jerzi Stachursczi Wiérztë 7 Eugeniusz Prëczköwsczi Méster kaszëbsczi muzyczi 9 GrégórJ. Schramke Cëż u ce, Zymku? 12 Aleksandra Majköwskô Biblio dlô dzecy. Wieża Babel 13 Wanda Lew-Czedrowskô W Klinczu artisticzno 14 Karolëna Serköwskô Krwawé mörë 17 Karolëna Serköwskô Wiérztë 18 Słôwk Förmella Zeżarté dzeckö banowi rewolucje (dzél 9.) 21 Słôwk Förmella FefLot (dzél 1.) 26 Biésów Smatk Czarzbón ë Dzéwcza 28 Stanisłôw Bartélëk Gloka 29 Lucy Maund Montgomery Ana z Zelony Grzëpë 31 Robert Chrzanowsczi Mscëwój II 34 Red. Nie zabiwają... M % •; 1 li « »•# l 'k «||I IV ..; '/ ' Hytt* .- iw ' J ł n % i m tk^ W0W " ! /•. R, Ir# # $1*^•/#>■■ :/ ; ;Ł?v/ Ł\rk £ i .t ;.i»' «> Ir //2ł#/v il<« . /