CENA 5,00 zł (w tym 5%VAT) Nr 7-8 (533) lipiec-sierpień 2019 ROK JANA TREPCZYKA 'w.miesiecznikpomerania.pl 977023890490607 ŁEBA-NA GRANICY KASZUB I BAŁTYKU _---- W NUMERZE: 3 Z Chojnic do Chojnic. Historia pierwszego Zjazdu Kaszubów POTKANIA DLÔ PISZĄCËCH PO KASZËBSKU 4 Pôcha kucha i cekawé öpöwiescë [z Łebë] Łukôsz Zołtköwsczi 6 Dzejac raza Rozgôdka z Reginą Szczupaczeńską ö łabôrsczim parce KPZ spisôi Dark Majköwsczi 25 Czile słów ö łebsczim parce Paulëna Waserskô 9 Smaki i aromaty Pomorza. W poszukiwaniu esencji pyszności w kaszubskiej kuchni rybnej Rafał Nowakowski 13 Pomorskie Kresy w przedwojennej „Zrzeszë Kaszëbsczi" (cz. 2) Piotr Schmandt 16 Rozestanié [Leszka Szmidtczi] z radia, ale nié z robotą Karolëna Serköwskô 19 Listy 20 Zwyczaje i obrzędy na Kaszubach. Pierwsza Komunia Święta Rajmund Głembin 26 Potkania kultur. Kaszëbë a Grizoniô Ewelina Stefańskó 28 Literatura. Krasnolud Ryszard Ronczewski 30 Wiedno w pöszëku. Zapraszamy do wstąpienia w skautowe szeregi Drëch Klebbów Matis 32 Jak feniks z popiołów... Z Krzysztofem Halickim o dziejach zamku w Gniewie rozmawiał Marek Adamkowicz 35 Z Jastarni. Pawilon kąpielowy w Jastarni (1926-1945) Marcin Herrmann 38 Bliżej morza. Poglębiarki ssąco-refulujące na Zatoce Gdańskiej Sławomir Lewandowski 40 Tacewnô pózwa „Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB (dzél 5) Stôwk Fôrmella 42 Gdańsk mniej znany. Stara Apteka w nowej odsłonie Marta Szagżdowicz 43 Rozmajité skarnie ë żëwöt Bruna Richerta we widzę bibliografii podmiotowi i przedmiotowi Całosc zebrôł ë zrëchtowôł Édmund Kamińsczi 46 Wôjnowi Kaszëbi. Wojna na wiedno rozesta go z kaszëbską tatczëzną Z Alfónksa Bladowsczim gôdôł Eugeniusz Prëczköwsczi 52 Pode drogą z Jerzim Stachursczim. Wanoga z Méstra (dzél 2) Tomôsz Fópka 56 Nordowé pôwiôstczi. Piwny geszeft (part 2) Mateusz Bullmann 58 Z Kociewia. Mówię jo, bo jestem z Kociewia Maria Pająkowska-Kensik 59 Nôdzeje kaszëbiznë. To pudze w dobrą strona Z Martą Majewską gôdôł Dark Majkôwsczi 60 Kaszëbizna dała mie dobri start Z Bartka Kunca rozpôwiôdelë Dómnik Lewicczi i Dark Majköwsczi 62 Z południa. Kaszubska Marszruta Kazimierz Ostrowski 63 Z pôłnia. Kaszëbskô Wanożnô Stegna Kazmiérz Ôstrowsczi, tłóm. A. Hébel 64 Historie z pogranicza. Wiejskiego nauczyciela żywot niezwykły O Willim Kurcie Poznaniu pisze Kazimierz Jaruszewski 66 Kaszubska wystawa w Moguncji/Mainz MBS 67 Lektury 75 Klëka 67 Sëchim paka uszłé. Pobaw sa, tatku Tómk Fópka 68 Z butna. Zjazdowô wëzgódka Rómk Drzéżdżónk Numer wydano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego. Dofinansowano ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji WOJEWÓDZTWO Ministerstwo POMORSKIE Kultury i Dziedzictwa Narodowego^ Dzél najégô karna z Danutą Reszke (pierszô z prawi) nad Sôrbsczim Jęzora PÔCHA KUCHA I CEKAWÉ ÔPÔWIESCË Kaszëbsczi gazétnicë ë radiówcë pötkalë sa na warköwniach dlô piszącëch pö kaszëbsku. Nie zafelało téż nëch, chtërny dopiérku stôwiają pierszé kroczi w nym warku. Na zaczątku czerwińca przëjechalësma do Łebë. Tą razą to tuwö zörganizowóné bëłë warköwnie dlô piszącëch pö kaszëbsku. Swôje pôznôwanié negô nadmörsczégö krézu zaczalësma öd Nowacëna, gdze pôtkalësma sa z prowadniczką Danutą Reszke, autorką knégów öpöwiôdającëch ö Łebie. Przë pałacu PałacwNowacënie 4 POMERANIA z XV stolata, jaczi wëbudowôł Wejer, dowiedzelësma sa kąsk ö ti rodzenie i ö kawlach tegö budinku, a téż zazdrzelësma bënë, do dzysdniowégö hotelu. Stam-tądka pöjachalësma do köscoła pw. sw. Mikołaja. Dzys ôstała pô nim le jedna scana. Przë szëmie chójnowé-gö lasu kôrbilësma ö stôri Łebie, sztormach, jaczé ja trapiłë, a do te ô dôwnëch lëdzach, jaczi mieszkalë nad mörza, i ö tim, czim sa zajimalë. Nie zafelało krótczi szpacérë sztrąda. Ne czileset métrów sygło, bë miec piôsk w gabie a w klatach. Norda - czasa słuńce, czasa deszcz, a wieje wiedno. Jak rzekła Danuta Reszke, statisticzno w Łebie w roku le bez szesc dniów je cëchö. Nie chce sa nama w to wierzëc, chöc pö prôw-dze z nym piôseczka nie je jaż tak lechö. Na Gôchach téż jesmë do tegö przënacony. Pich möże jinszi, le na żabach graje tak samo. Jidącë szasëją w czerënku miasta, zdrzimë na krómë pö jedny a drëdżi stronie. Cos w nas dëcha scëskô, czej widzymë farwné jednorożce, muszle z... na gwës nié z Bôłtëcczégö Morza, a w uszach zwaczi klekot iistôwiónëch tasków. Najô prowadniczka cos muszała zmërkac, bö prowadzy naju i pökôzëje nôstarszą chëcz w Łebie, a téż jinszé cekawé budinczi. Pömalinku wrôcô nama wiesołosc. Jidzemë szasëją, przë jaczi są kamë z ödcësniatima rakama pölsczich prezydentów. Nie wiedzec czemu nama trafił sa akuratno Woj cech Jaruzelsczi. }ak wszëtczich, to wszëtczich - mëslimë. POTKANIA DLÔ PISZĄCËCH PÖ KASZËBSKU Stôwómë przë placach sparłączonëch z miest-nyma lëdzama. Je Danuta Hrëniewicz, dochtor-ka weterinarii, jakô przëczëniła sa do ôdtwôrzeniô pölsczich nizynsczich owczarków. To ji namienilë ódsłoniatą w 2013 r. łôwka łebsczi „psiary". Na sztót zatrzëmalësma sa przed chëczą, w jaczi mieszkała w Łebie. Z czerwony cegłë, parterowô, z pódustrzecha. Czejbë nié najô prowadniczka a tôfla, przeszlëbësma wedle ni, nie zazérającë w bök. Wnetka tak samo jak köle nôstarszi chëczë w Łebie z 1723 r. Ta do częsta niczim sa nie wëprzédniwô. Wanoga po miesce muszała sa chóc w dzélu tikac Maksa Pechsteina, jednégô z nôbarżi znónëch nie-miecczich malôrzi ekspresjonistów, profesora Prësczi Akademie Kuńsztu. Wanoga jego szlacha prowadzy naju do kóscoła pw. Wnieböwzacô Nôswiatszi Mari-je Pannë. To tuwo wisy jego jedurny religijny óbrôz. Jakö farbë pösłużëłë mu ne użiwónë bez môlowëch rëbôków. Kąsk zmarachöwóny chutkóscą i wieloscą zwie-dzaniô sôdómë w piekarni prowadzony bez Henrika Płotka. Może tam nie leno kupie chléb abó kółôcze, ale téż zjesc lodë, cos miodnego czë wëpic kawa. Prawie przë ni sedzymë i öbzérómë zgromadzone bez Henrika rozmajité maszinë, jaczich dôwni sa użiwa-ło. Słëchómë jegö ôpówiescy o tradicyjnym piecze-nim bez konserwantów, ö tim, czë wiodro mô cësk na chléb, i ô jegö nôdgrodze dlô nôlepszi piekarnie w Polsce. Popijając kawa, szmakujemë prosté sznëczi z brzada. Krótko co wëjaté z pieca, piakno wërosniaté, a w szmaku... Na sztót zapömnielësma o morzu, Łebie, a nawetka ó miéwcë, chtëren cygnął swöja ópówiésc. Kąsk sromielësma sa sygnąc po póstapną, bo jesmë gwësny, że na dwuch bë sa nie skuńczeło. Zdrzimë pó jinszich uczastnikach warkówniów i widzec, że kóż-den z nich mëslôł jistno. Na kuńc ostało jesz potkanie z partama Kaszëb-skô-Pômörsczégö Zrzeszenió z Labórga i Łebë. Jedno je wiedzec, poza morza w tim óstatnym miesce może wiele öbaczëc i pósłëchac, a téż zjesc. Brzada wanodżi po Łebie jak wiedno mdą artikle, jaczé ukóżą sa na starnach „Pomeranii". Ale to nié wszëtkö, co udało sa óbaczëc i czego udało sa pósłëchac w nym nad-mörsczim krézu. Ti, chtërny tuwo przejadą, na gwës muszą zapëtac, dlôcz Pechstein namalowôł swój religijny óbrôz i czemu nie je to mileczny wspómink. A jeżlë gdzes na ulëcach abó na binie potkają Danuta Reszka, niech pócygną ja kąsk za jazëk, a möże öpöwié jima ö jantarze na swój im pôlcu. To czësto ósoblë wó historio... LUKÔSZ ZOLTKÖWSCZI Nôstarszô chëcz w Łebie Slédnym pónkta warköwniów bëło zwiedzanie blizë w Stilo Potkania dlô piszącëch pö kaszëbsku, jaczé ddbëłë sa w dniach 8-9 czerwińca w Łebie, bëłë udëtköwioné przez Minysterstwö Bënowëch Sprôw i Administracje. LËPINC-ZÉLNIK 2019 / POMERANIA 5 Öbczas warköwniów dlô piszącëch pö kaszëbsku, jaczé bëłë w Łebie w dniach 8-9 czerwińca, jesmë mielë leżnosc pogadać m.jin. z przedstôwcama labörsczégô partu Kaszëbskö-Pömôrsczégö Zrzeszeniô. Bëła westrzód nich Regina Szczupaczeńskó, chtërna jesmë pöprosëlë ö krótką kôrbiónka do najégö miesacznika. Tak bëło, ale wcyg zachacywómë, żebë Kaszëbi stądka rëchtowelë dzecë na konkurs doma. Môże i tuwö ba-dze lepi. W samim Labörgu téż je pôra szköłów, gdze ni ma uczbów najégó jazëka. Mómë tej jesz nad czim robie. O Jesz 30-40 lat temu w Labörgu lëdze sa czasto wëszczérzelë z Kaszëbów. To ju môta za sobą? Jô pamiatóm te czasë, czej Kaszëbi sa wstidzëlë tuwö przëznawac do swöjégö pöchödzeniô. Wiele lëdzy wolało nikomu nie gadać ö swóji kaszëbsköscë. To ju równak wëzdrzi jinaczi m.jin. dzaka taczim lëdzóm, jak Sztefón Fikus abö dzysdniowi przédnik partu Riszôrd Wenta, dzaka kontaktom z jinszima partama, koncertom kaszëb-sczich karnów, Zjazdom Kaszëbów, kaszëbsczim mediom, ale téż dzaka nié-Kaszëbóm, jak ójc Janusz Jadrëszk. Biwô, że prawie lëdze z butna wiele razë rozmieją achtnąc naja kultura i jazëk barżi jak më. Nama sa zdôwô, że to je cos normalnego, ale oni widzą, jak to je wôrtné. 0 A jak wëzdrzi wespółroböta z samórządama i roz-majitima institucjama w miesce? Baro dobrze sa nama wespółdzejô z władzama miasta 1 powiatu. Pömôgô téż nama Muzeum w Labórgu, a ôsoblëwie biblioteka. Z ji direktorką Zofią Biskupską ôrganizëjemë wiele czekawëch promöcjów kaszëbsczi 6 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 0 „Pomerania": Jak wiele lëdzy dzejô w labörsczim KPZ? Regina Szczupaczeńskó: Kol 180, ale - jak wszadze -nie znaczi to, że wszëtcë są mocno zaangażowóny. Osobie wie na promocje ksążków abó wëkładë przëchódzy le czilenôsce nôleżników. Wiémë równak, że nawet dló tëch pôranôsce lëdzy wórt je organizować zeńdzenia. Wiele lepi je z frekwencją öbczas integracyjnëch pótka-niów, jak ópłótk i dzeń seniora, abó wanogów. Próbu-jemë téż tej-sej parłaczëc te integracyjne potkania z promócjama. 0 Laborsczi part je czasto widzec na rozmajitëch kaszëbsczich wëdarzeniach. Jezdzëta na nie pöspólno, z transparentama. Në i corôz möcniészi je laborsczi kréz w konkursach dló dzecy i mło-dzëznë. Jeżlë jidze ö kónkursë, to baro pómógają nama szkolny. Na Rodną Mowa abó Méstra Bëlnégó Czëtanió przejeżdżają do Labórga uczastnicë z wnet wszëtczich gminów najégö powiatu... 0 Jesmë czëlë, że jedurną gminą, gdze ni ma kaszëb-sczégô w szkołach ani chatnëch do konkursów, je Łeba. Przez wszëtczé lata Rodny Mówë bela stądka le jedna uczastniczka. i NAJE KÔRBIÓNCZI lëteraturë. Czej robimë je raza, to pójôwiô sa na nich kôl 50 lëdzy. To je ju dobrze, jak na lëteracczé zeńdzenia. 0 Jesce wspömnalë öjca Jadrëszka. Wiém, że w Labörgu môta téż regularne msze z kaszëbską liturgią słowa. To je prôwda. Są téż u naju ôdprôwióné krziżewé dro-dżi pö kaszëbsku, a od 1996 roku rëchtëjemë w Böżé Cało jeden kaszëbsczi wôłtôrz, na jaczim je hasło zapi-sóné pö kaszëbsku. Latoś je to: „Nie sądzta, a nie badze-ta óbsądzony". 0 Chcemë wrócëc do Wajégö doswiôdczenia. Jesce gôdelë ö przëznawanim sa do kaszëbsköscë, a jak bëło z gôdanim pö kaszëbsku? Wiele görzi. Doma u möji mëmczi gôdelë leno pö kaszëbsku, ale z nama, dzecama, pö pôlsku, bô wnen-czas bëło taczé przekonanie, że jinaczi nie dómë so radë w szkole. Jô wszëtkö rozmieja, përzna gôdóm, ale móm téż taczi strach, że cos pöwiém lëchö i czasto przechodzą od razu na polsczi. • A öd czedë dzejôce w labörsczim Zrzeszenim? Öd 1995 r. Dzecë jem miała wnenczas ju kąsk wikszé, tej béł na to czas. 0 A jak wëzdrzi z dzecama w Labôrgu? Môta w Zrzeszenim jakąś udba na to, żebë öd nômłodszich lat wëchöwëwac so posobników? Mómë jedno przedszkole, jaczé öd lat rëchtëje dzecë na rozmajité könkursë. Te dzecë chatno bierzą w nich udzél i ceszą sa, jak mögą wëstapöwac. Je téż uczba kaszëbsczégö w czile szkołach. Wôżny je Przezérk Kaszëbsczich Köladów, jaczégö patrona je m.jin. miesacznik „Pomerania". Chcemë rozszerzëc jegö for- muła i zrobić pömörsczi przezérk, bö widzymë, że młodi lëdze chcą sa uczëc köladów i śpiewać, a na jich wëstapë przejeżdżają starszi i starköwie. To wszëtkö pömôgô w dzejanim. Wedle mie uczba kaszëbsczégö wiedno bë miała bëc zrzeszono z kulturą, a ösobłëwie ze śpiewa. 0 Öd dôwna môce stara zajimac sa kaszëbsczima muzycznyma karnama. Jak to dzysdnia wëzdrzi w Labörgu? Są tu sztërë karna - Zespół Pieśni i Tuńca „Ziemia Lęborska", „Levino" - chëba nôbarżi znóné z karnów, co dze-jają przë najim parce, „Frantówka", jaczégö jem czerow-niczką, i szköłowi zespół „Labörsczé Słunuszka". Wszëtczé są nają redotą, ale corôz wicy je problemów. Felëje nama profesjonalnëch muzyków, chtërny bë móglë nama pomagać. I tu musza rzeknąc pôra żalów pod ad-resą Nadbôłtowégó Centrum Kulturę we Gduńsku, jaczé bez wątpieniô zajimô sa wóżnyma sprawama, jak kultura krajów, co są nad Bôłta, ale ni ma widzec za baro starë o kulturową spôdkówizna najégó regionu, öd folkloru zaczinającë. Nadbôłtowé Centrum Kulturę je möcno europejsczé, wnet światowe, ale më - gospodarze tego terenu - ni mómë niżódnégö wspiarcô dlô najich zespołów. Wnet wszëtczé województwa, regionë w Polsce mają np. swoje przezérczi. Dlôcze tej NCK nie órganizëje przezérku karnów z Pómórzô? Może władze są ju przënaconé, że më tak abó tak sobie dómë rada. Ale to óznôczô, że rówizna najich zespołów badze coróz niższo. 0 Czej gôdómë ö kaszëbiznie w Labörgu, muszimë cos rzeknąc ö Öglowöpölsczim Lëteracczim Konkursu m. Strijewsczégö... Part rëchtëje m.jin. Dzeń Seniora. Krézowi konkurs Méster Bëinégö Czëtaniô w Labörgu (2018) LEPIŃC-ZÉLNIK2019 / POMERANIA / 7 t NAJE KÔRBIÓNCZI/ZACHË ZE STÔRISZAFË Mszô z kaszëbską liturgią słowa. Czëtô przédnik partu Riszôrd Wenta. 'N, Rokwrokjedenz wôłtôrzów na Bôżé Cało je kaszëbsczi. To baro wôżny konkurs dlô Kaszëbów. Öd 1986 r. bëłë w nim nôdgrodë za dokazë, co pörësziwają kaszëbsczé témë, a pô czile latach za kaszëbsköjazëköwé tekstë. I tak je do dzysô. Zajimóm sa tim kaszëbsczim dzéla öd 1998 r. i móm nôdzeja, że badze sa rozwijôł. Łoń-sczégö roku jesmë mielë równak leno sztërë dokazë. Móm prośba do piszącëch pö kaszëbsku, żebë wësłelë latos swöje tekstë. Dokazë są öceniwóné i nôdgrô-dzóné w kategorii poezji i prozë. Nôdgrodë są bëlné, financowé. Czekómë do 30 séwnika. Regulamin konkursu nalézeta na starnie Miesczi Publiczny Biblioteczi w Labôrgu (http://www.biblioteka.lebork.pl). O Dołącziwómë sa do ti prosbë. A czegö labörsczi zrzeszeńce bë chcelë öd „Pomeranii"? Czegô wama felëje w najim miesaczniku? Czedës w „Pomeranii" bëlë öpisëwóné kaszëbsczé karna. Wedle mie to béł baro wôżny i czekawi cykl, jaczi dokumentowôł kaszëbsczi folklor, chtëren je tak bökad-ny. Wôrt do niegö wrócëc. 0 Tekstë do tegö cyklu pisała téż Wastnô. Möże tej zgödzëce sa prowadzëc gô dali. Je tu z nama na warköwniach dlô piszącëch pö kaszëbsku przędny redaktor, chtëren słëchô ti gôdczi i cziwô głową, że baro mu sa ta udba widzy. Jesmë tej zgodą? Jô nie mëslała tu ö sobie... 0 Wiém, ale mëszla, że wôrt bë bëło wrócëc do we-spółrobötë z „Pomeranią". Nie wiém, czë dóm rada, ale spróbują. Öpisza nôprzód Zespół Pieśni i Tuńca „Ziemia Lęborska", jaczi latos öbchödzy jëbleusz 15-lecô, a późni uzdrzimë, czë pöw-stónie z tegö całi cykl. SPISÔŁ DARK MAJKÖWSCZI Köżden gbur a ösoblëwie gburka lubią sa czasa pöchwôlëc swöjima ptôchama. Tak je dzysô a tak bëło przódë lat. Hewö medal ze zbiorów Muzeum we Wejrowie z pierszi Kaszëbsczi Wëstawë Gołąbków i Ptôszi Chöwë. Na wëstawa bëła w 1927 roku, wiera we Wejrowie. Na rewersu meda-la widzec je bëłną ptôszą familia: je kura, kur z pësznym ögóna a jejich dzecë - czipczi. RD 8 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 1 ■ i i ^rom omorz^ poszukiwaniu esencji pijsznosci w Y\a S7U bs Kjej Kuchni rifbnej Kiedy Sieglinda Huntscha, zwana „Siggi", Zuzanna Maxen („Maksik") i Franciszka Ludkowiak („Frankie") złowiły w mętnym Bałtyku na nożyczki do paznokci olbrzymiego turbota, zastanawiały się, jak go przyrządzić: Frankie mówiła o wystrzałowym turbocie i zaproponowała, żeby udusić go w białym winie z kaparami. W jednym z licznych sklepów spożywczych, które z nadbałtyckiego kąpieliska Scharbeutz czynię centrum zakupów, widziała świeży koperek. Siggi chciała natrzeć go oliwą z obu stron, posypać bazylią z puszki i przy średniej temperaturze półgodziny piec w piekarniku. (...) Maksik nie brała do ust żadnej ryby, po której widać było, że to ryba: fu! Dlatego Frankie zaproponowała, żeby turbota sfdetować, pociętego w paski obtoczyć w jajku i pływającego w tłuszczu usmażyć, zacierając jego rybią tożsamość. (Gunter Grass, Turbot, przeł. Sławomir Błaut, Gdańsk 1995, s. 56)) Jakże sugestywne są te słowa! Wyraźnie widzę wielką płastugę bałtycką o szkaradnym wyglądzie, skórze pokrytej kamieniami, całą w cętkach i plamkach, gapiącą się na mnie swymi wyłupiastymi ślepiami. Jakże chętnie bym ją zjadł przyrządzoną na pierwszy lub drugi z wymienionych sposobów Cóż za problem! - powie ktoś. Przecież mieszkasz nad morzem. Możesz czerpać z jego bogactw bez trudu. Owszem, daję sobie radę. Częste kontakty ze środowiskiem zbliżonym do ludzi morza, nawet przy ograniczonym obecnie rybołówstwie, skutkują tym, że na moim stole często pojawia się świeża ryba. Również chwalony przez Grassa turbot. Zastanawiam się jednak nad tym, co osoby odwiedzające Kaszuby otrzymują jako egzemplifikację kaszubskich dań rybnych. Jest to istotne o tyle, że właśnie mamy miesiące wakacyjne, a więc na Kaszuby trafiły tysiące letników, którzy są złaknieni świeżej ryby. Nawet krótki spacer w nadmorskiej miejscowości turystycznej prowadzi do wniosku, że żyjemy gdzieś nad egzotycznym morzem, a nie nad zimnym Bałtykiem. Pojawiają się bowiem takie specjały, jak: owoce morza, płetwa rekina, karmazyn, miruna, panga, kergulena. Ale podczas tego samego spaceru raczej nie zamówimy sobie potrawy z łososia bałtyckiego, a raczej norweskiego, z farmy. Alternatywą dla polskich płastug poza flądrą jest sola, która pojawia się na zachodzie Bałtyku zagnana sztormami na Morzu Północnym. njbnöi W zapomnienie poszły, jak mi się zdaje, tradycyjne potrawy spożywane przez rybaków z półwyspu helskiego, na przykład zupa z łbów ryb podawana z roztartą ikrą bądź dorszowym mleczem. W to miejsce pojawiły się wykwintne zupy z owocami morza pozwalające na to, by nasz Kowalski mógł się czuć w Juracie jak na greckiej wyspie... Nie mniej popularnym sposobem podawania zupy (nazywanej w części Kaszub i na Kociewiu ribiónka) jest jej wersja naśladująca włoskie pomidorówki. Zarówno ilość, jak i aromat pomidorowej treści zabijają smak najlepszej nawet ryby, choć aby być uczciwym, trzeba dodać, że najczęściej otrzymujemy talerz zupy, w której ryba to „kłaki" kojarzące się raczej z obskrobkami ze szkieletów niż z rzetelnym kawałkiem ryby. Zupa rybna ugotowana na kawałkach kilku gatunków ryb bez mieszania, które powoduje, że ryby się rozpa- LËPII :-Z NIK 2019 POMERANIA 9 I SMAKU AROMATY POMORZA dają, może być bardzo smaczna. Najbardziej mi smakuje ta z dalekiego pogranicza Kaszub, jakim są Żuławy Gdańskie i Świbno z barem Dragon, w którym podają ją w formie klarownej ze smacznymi klopsami. Podobną, choć już na rybach jeziornych, oferuje Smażalnia ryb „u Edzia" w Ostrzycach. Klasyczny rosół z węgorza, który jest wyjątkowym specjałem tradycyjnej, świątecznej kuchni kaszubskiej, podają w Checzy Rybackiej w Borowie. Przystań Somińska podaje zupę rybną na ostro, a co najważniejsze ze sporymi kawałkami ryb. Niestety, do dziś nie znalazłem miejsca, w którym mógłbym zjeść endemiczne, bëlacczé flaczki z węgorza nazywane ksynë. Wiem, że odtworzeniem tej potrawy interesuje się Piotr Lisakowski z restauracji Gryfon w Jastarni. Rijka węd'zona, suszona, solona... Odwiedzając miejscowości wypoczynkowe, zobaczymy wiele wędzarni pracujących przy lokalach gastronomicznych. Ryba wędzona w znaczącym stopniu przyjmuje aromat dymu, w którym ją wędzono, a więc nie zawsze poznajemy prawdę o smaku produktu. Szkoda, że nie ma dziś chyba nikogo, kto dla celów gastronomicznych suszyłby flądry. Gdzie się podziały słupy, na których zawieszano żerdzie lub druty z oczyszczonymi flądrami?! Ryba suszona, tak popularna kiedyś na Nordzie z racji swej praktyczności gastronomicznej, nadawała się do bezpośredniego spożycia, gotowania, a także, co wedle wielu osób było najczęstszą praktyką, do opalania w kuchni kaflowej bądź na liściastych wagliszkach, czyli rozżarzonych kawałkach drewna liściastego. Bywało też tak, że rybę zawijało się w gazetę, którą po wypaleniu zeskrobywało się nożem. Wielka to strata dla miłośników dobrych smaków, którzy z racji braku surowca nie mogą spróbować tego tradycyjnego dania w restauracji, barze czy w trakcie ogrodowej biesiady. Może ktoś z Państwa słyszał o jakimś miejscu powszechnie dostępnym dla klientów, w którym można by skosztować jajecznicę (prażnica) na solonym węgorzu? Jeśli tak, to bardzo prosimy o informację, Dobrze wymoczony węgorz był dodatkiem do jajecznicy spożywanej na wielkanocne śniadanie, ale dziś, gdy z racji zmiany statusu majątkowego znacznie więcej osób może kupić smacznego węgorza, nie ma żadnych przeciwwskazań, by stał się elementem śniadań w lokalach lub agroturystykach wiążących swoją misję z rybami i ludźmi, którzy je pozyskiwali. Ryba pieczona i smażona Bardzo ważnym elementem tradycyjnej kuchni kaszubskiej były ryby pieczone. W gastronomii sezonowej bardzo rzadko oferuje się rybę pieczoną w piecu. Zdarza się to raczej w ekskluzywnych restauracjach, ale danie, które gość otrzymuje, jest tak finezyjnie skomponowane, że często nie wiadomo nawet, jak wymawiać nazwy poszczególnych składników, nie mówiąc już o tym, by zrozumieć intencje kucharza, by talerz przedstawił nam swoją opowieść. Wśród ryb podawanych na drugie danie dominują ryby panierowane podawane często z głębokiego tłuszczu, a czasami filety sauté smażone na patelni. Oczywiście ze względów praktycznych, ze względu na ilość wydawanych dań, turysta najczęściej dostanie ryby panierowane. Z przyjemnością spożywamy ryby przygotowywane domowym sposobem. Większość osób mówi, że woli ryby świeże od mrożonych (warto tu dodać, że nie da się zjeść w wakacje świeżego dorsza, ponieważ na większości naszego wybrzeża obowiązuje zakaz połowu tej smacznej ryby), choć nie demonizowałbym tego mrożenia, bo 10 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 i " ' <- Czysta esencja rybna z klopsikami z białej ryby (danie autora) Pieczone flądra i turbot (bar Dragon w Świbnie) SMAKU AROMATY POMORZA obecne technologie pozwalają to zrobić bardzo skutecznie, bez uszczerbku dla smaku lub aromatu ryby. Cieniuteńka glazura lodowa zabezpiecza rybę przed dostępem powietrza, które mogłoby być przyczyną jełczenia. Ryba przygotowana do smażenia posypywana cieniutką warstewką panieru, stanowiącego mieszaninę mąki i roztartej na pieprz bułki, zachowuje swój smak i aromat, ponieważ nie jest pokryta pancerzem z grubej przemysłowej panierki, która chłonie tłuszcz jak gąbka i robi danie gumowym i niezjadliwym. Znane mi są takie właśnie ryby podawane choćby w Chëczë kóle Szpërka w Rewie, w barze Dragon w Świbnie, choć tu ortodoksi mogą powiedzieć, że choć Gdańsk jest kaszubski, to już Żuławy Gdańskie - nie. Szczególnie dobre wrażenie robią na mnie też lokale zlokalizowane w strefie jeziornej. Szczególnie umiłowałem Bar - Rożno „U Boryny" w Zaworach. Ten lokal nazwałbym wręcz kultowym, gdy chodzi o podawane ryby. Kaszëbsczé piekłé rëbë - znak z tym napisem od lat stoi na poboczu Drogi Kaszubskiej biegnącej z Garcza pod Wieżycę. W jego cieniu, za mi-rabelkowym żywopłotem, ukrywa się niepozorna, pamiętająca przeszłą epokę budka, w której urzęduje król smażonej sielawy, okonia i szczupaka. Roman Dejk, który od lat karmi gości niezmiennie świetną rybą, nie stosuje skomplikowanych zabiegów kulinarnych. Jego panierka składa się z mąki, drobno zmielonej papryki, soli i serca do karmienia ludzi. Jeżdżę do niego od lat i niezależnie od tego, kiedy przyjadę, brunioné mutczi są zawsze tak samo dobre. Znam wiele lokalizacji, wielu kucharzy, ale myślę, że to właśnie ten człowiek może być symbolem smacznego dania rybnego bazującego na doskonałym kaszubskim surowcu w postaci ryb i jednocześnie na prostocie, która pozwala na to, by ryba smakowała rybą, a nie tak jak turbot Franciszki Ludkowiak - by straciła Sielawy (Smażalnia ryb „u Edzia") swą rybią tożsamość w grubo ciosanych zabiegach kulinarnych. Oczywiście na smażone ryby możemy się wybrać i w inne miejsca. Nie ominąłbym Drewutni w Olpuchu, gdzie podają równie smaczne sielawy i inne ryby z wielkiego akwenu wdzydzkiego, czy też bistro „U Rybaka" w Stężycy lub Smażalni ryb „u Edzia" w Ostrzycach. Nie sposób zapomnieć o Przystani Somińskiej, w której można spożyć rybę, siedząc na łące łagodnie spadającej do jeziora. Co ważne, zamiast hałaśliwej muzyki czwartej kategorii słychać tu prawdziwe dźwięki wsi. Pyszną sielawę konsumowałem przy pianiu koguta. Nieco dalej na południe leżą Swornegacie. Jeżeli chcesz zjeść sielawę, patrząc na piękne jezioro, to koniecznie musisz odwiedzić restaurację Leśna. Miejsca te charakteryzuje anglosaska zasada „less i better". Świeżej ryby nie trzeba udziwniać. Ona obroni się sama. Ptt4srbawlii, zciltqski i CTebadell ŚLEDŹ. Mówiąc o kaszubskich daniach rybnych, nie sposób pominąć śledzia w śmietanie, który prawidłowo jest raczej sosem śledziowym na śmietanie z dodatkiem loku, czyli wody z solenia śledzi, podawanym zpulkama, czyli kartoflami gotowanymi w łupinach. Jest to danie wysoce uniwersalne. Spożywane może być o wszystkich porach dnia. Jako danie pożywne, a także jako dodatek do wystawnej kolacji. To bardzo proste danie, składające się tylko z kilku składników, które trzeba po prostu wymieszać, okazuje się wyzwaniem dla wielu kucharzy. Sztipa można zrobić na różne sposoby. Może to być tak, jak w restauracji Kania w Przodkowie, gdzie dostajemy smacznie przyrządzone, wysoce poprawne i ogromne danie obiadowe, którym najadłby się żniwiarz, ale można też pobawić się detalem, jak w restauracji Trzy Korony Sielawy (Bar - Rożno„U Boryny") I/POMERANIA 11 1 SMAKI I AROMATY POMORZA Zapiekany śledź w occie (Tawerna Orłowska) w Wejherowie, w której śledzia podaje się w puchu. Muszę powiedzieć, że cierpliwość, którą wykazał się kucharz, siekając składniki na cząstki tak drobne, że aż zlewające się w jeden puszysty twór, obdarowała moje kubeczki smakowe odczuciem wręcz metafizycznym. Oczywiście w części poświęconej śledziowi nie może zabraknąć nowoczesnego przedsięwzięcia gastronomicznego, jakim jest Seafood Station w Sopocie. Choć dania kaszubskie stanowią tam ułamek karty, to jednak pojawia się śledź na czerwono i na biało. Ten na biało to śledź przyrządzony z wielką starannością, a przede wszystkim z dbałością o zasadę, że człowiek je oczami. Gdyby jednak miał walczyć o pierwszeństwo, to starłby się z talerzem z restauracji „Tu można marzyć" w Gdańsku-Oliwie, która swoją interpretacją stawia śledzia w śmietanie wśród potraw wysoce ekskluzywnych pod względem formy. Oczywiście w grupie championów śledzia w śmietanie nie może zabraknąć Kafëbë z Gdańska, które wdarło się na Główne Miasto z tym niszowym z pozoru daniem, ale nie wycofuje go z karty, co dowodzi tego, że tęsknimy za rzeczami oczywistymi, rzeczami, które znamy z domu. Nie da się też ominąć śledzia z ziemniakami z popiołu, którego swym gościom serwuje Sebastian Cichy w restauracji Nowosopocka przy deptaku w Sopocie. SZPROT. Mówiąc o przystawkach, nie można o nim zapomnieć. Zarówno o szprotach, które można zjeść w gdyńskiej Tawernie Orłowskiej, jak i tych z Zagrody Rybackiej w Gdańsku-Brzeźnie. Podawane na wzór śródziemnomorskich sardeli, leciutko tylko opieczone, są doskonałym fingerfoodem. Dziwię się, że ta tania ryba nie jest podawana właśnie jako czekadełko w każdym barze rybnym, w każdej restauracji. O krok dalej posuwa się Bëlok Piotr Lisakowski, który złociście uwędzone rybki zapakował w słoiczki wypełnione aromatyczną oliwą, by zatrzymać smak morza na dłużej. Z tym Lisakowskim to jest zresztą większa sprawa. Podobnie do Dejka nad jeziorami, Lisakowski uprawia na półwyspie sztukę kulinarną z pogranicza artyzmu. Jego śledź różowy podawany z aksamitnym szafranowym sosem stanowi odpowiedź na obce rolmopsy. Jeżeli jednak uważasz się za konesera, to nie zjesz w Gryfonie niczego, zanim nie przejdziesz przez całą ścieżkę produktową. Rozpoczyna się ona od tyndalizowanych, czyli wekowanych wątróbek dorszowych. Gdy spróbowałem ich rok temu, powiedziałem, że nic więcej nie jest mi do życia potrzebne... Obiady czy kolacje w Gryfonie nie kończą się deserem. Na koniec mistrz podaje swój specjał, czyli kiszone szprotki. To rzecz niewiarygodnie dobra i choć nie jest odnotowana u Sychty, to jednak można przypuszczać, że naszym przodkom zdarzało się zjadać takie ryby poddane działaniu enzymów, gdy solanka w beczce nie miała właściwych proporcji. Obecnie jest to działanie głęboko przemyślane i wielokrotnie sprawdzone. A efekt? Dziecięca radość odkrycia piątego smaku: urnami - esencji pyszności. Jakiś czas temu przeprowadziłem w sieci ankietę dotyczącą zgody na nowe wersje czy interpretacje tradycyjnych dań regionu. Większość opowiedziała się za nimi. Ja również uważam, że warto szukać nowego spojrzenia. Jestem przekonany, że wybierając miejsce, w którym chcemy zjeść, szukamy dań zrozumiałych obecnie, w XXI wieku. Chociaż zbyt głębokie wejście w kuchnię degustacyjną, molekularną, mimo że przyjemne, stanowi ryzyko, że nie doświadczymy tego, co było sensem tradycyjnej kuchni. Życzę dobrych wyborów, a tych, którzy natkną się na coś wyjątkowo smacznego, namawiam do przesłania na adres redakcji sugestii, by zająć się w naszym cyklu konkretnym daniem lub miejscem. RAFAŁ NOWAKOWSKI 12 POMERANIA IC-SIEf ! Śledzie w wersji na karnawał (danie własne autora) POMORSKIE KRES¥ W PRZEDWO|ENNE( „ZRZESZË KASZËBSCZI" (cz. 2) Początek roku 1934 przyniósł interesującą woltę ideową. Jako pismo niszowe, które nie uzyskało zamierzonego odzewu wśród czytelników, „Zrzesz Kaszëbskô" zaczyna się radykalizować i chyba (w osobach redaktorów) gorzknieć, co ma też wpływ na rozumienie pojęcia Kaszub i ich granic. Warto zacytować fragment jednego z dwóch artykułów wstępnych, zatytułowanego „Koniec z pomorskością". Wszelki ideowy ruch kaszubski, począwszy od Cejnowy poprzez Ruch Młodokaszubów i Bractwo Pomorskie aż do czasów obecnych, chorował w mniejszej lub większej mierze z niepowetowaną stratą dla sprawy kaszubskiej na tzw. pomorskość. Często też utożsamiano sprawy kaszubskie ze sprawami ogólno-pomorskiemi i na tej podstawie wciągano do kół pracowników na niwie kaszubszczyzny ludzi z południowego Pomorza, jak Kociewiaków, Borowiaków, Krajniaków, Cheł-mniaków etc. Ludzie ci, z małemi tylko wyjątkami, pracę utrudniali, bywało nawet, że o ich „pomorskie" pseudoidee cała praca wykoszlawiła się, lub zgoła rozbiła. (...) Doświadczenie uczy, ażeby już raz nareszcie zrobić koniec z tą pomorskością. Naszym terenem działalności winno być tylko etnograficzne Pomorze tj. właściwe Kaszuby. Kwestja kaszubska a kwestja pomorska - to dwie odrębne rzeczy! Niechaj Kociewiacy, Krajniacy i wszyscy inni „Pomorzanie" myślą sobie po pomorsku - my zaś będziemy myśleć odtąd tylko po kaszubsku i pracować w duchu wyłącznie kaszubskim. Koniec z pomorskością! Kaszubi to jednoznacznie potomkowie wielkiego plemienia (plemion?) Pomorzan. W numerze 3 z 1 marca 1934, w tekście „Z kultury i cywilizacji przodków naszych" podpisanym A.L. (oczywiście Aleksander Labuda) czytamy: Praojcowie nasi, Wendowie, zamieszkujący niegdyś całe tereny od dolnej Wisły aż hen poza Elbę (...). Tak więc pierwotne Kaszuby istniały w takich właśnie granicach. Dziś w tych granicach żyją m.in. przywołani już Kociewiacy i Krajniacy, którzy według wcześniej cytowanego tekstu nie są prawdziwymi Pomorzanami, czyli Kaszubami, choć są... Pomorzanami. Trudne to. Artykuł jest jednak interesujący, z uwagi choćby na przywołanie tekstu kronikarskiego Adama z Bremy, mówiącego o kilku miejscach ważnych dla historii Pomorza. Czytamy, najpierw o Wolinie: Miasto to jest bogate w towary wszystkich narodów północnych, a nie ma nic przyjemnego lub rzadkiego, czego by tam nie było. Z kolei Ibrahim ibn Jakub pisze o Gdańsku: Mają oni (Wendowie wschodni - [dopisek A.L.]) wielkie miasto nad morzem z dwunastoma bramami i portem. Dla tego portu posiadają bardzo dobre rozporządzenia. I dalej o kolejnych grodach pomorskich, czyli dla Labudy kaszubskich: Na wyspie Rugii w Arkonie wznosiła się kontyna Swantewita, w Redzie w ziemstwie Redarów stała u źródeł Dołęży na wyspie w jeziorze Lipczu kontyna Swa-rożyca, w Sztetinie wznosiła się obok trzech innych kontyna Trzygłowa, w Wolgaście nad ujściem Piany stała świątynia boga wojny Gerowita, a w Karenzy były razem trzy kontyny, z których w pierwszej czczono Rujewita, w drugiej Porewita, a w trzeciej Porenuta, który to czuwał nad wiernością małżeńską. Tak więc jesteśmy dziedzicami Wendów, oni byli Pra-kaszubami, kontyny Pomorza Zachodniego należą do naszej pamięci historycznej, zdaje się mówić Labuda. Numer 4 z 15 marca 1934 roku przynosi kolejny historyczny artykuł podpisany A.L., zatytułowany „Najazd Wendów na Kujawy i Wielkopolskę. Reakcja Piastów". Rzecz dotyczy czasów przed powstaniem państwa Mieszka i Wendowie występują tu, zgodnie z tytułem, jako najeźdźcy, a więc przeciwnicy równorzędni i to tacy, którzy Kresy mogą zdobyć, ponieważ mogą zdobyć nowe ziemie. Po to, między innymi, są najazdy. Zainteresowanie autora dotyczy przede wszystkim Kujaw, jako terenu opanowanego przez Wendów (Pomorzan, Kaszubów): Lecz kiedy i w jaki sposób dokonali Wendowie podboju Kujaw i ziem polańskich? (...) Przyjąć jednak możemy, że z początkiem IX wieku rozciągali Wendowie bezwątpienia panowanie swoje nad całem terytorjum dzisiejszych Kujaw i Wielkopolski. Tekst ów przybliża zrozumienie historiozofii i „historiogeografii" środowiska zrzeszińców: przy odrobinie szczęścia, gdyby wtedy udało się na dłużej zdobyć wymienione ziemie, Pomorzem można by nazywać również tereny będące dziś Wielkopolską i Kujawami. Historia jednak chciała inaczej. I to także więc kaszubskie Kresy...? Dramatem był podział Pomorza. W jednym z artykułów (nr 6 z 15 kwietnia 1934 r.) sam tytuł znakomicie charakteryzuje przyczyny owego pęknięcia: „Położenie Wendów wobec polityki Rzymu i przyjęcia chrześcijaństwa sąsiednich narodów". Od owych czasów zaczyna się osłabienie podzielonych Wendów - Pomorzan - Kaszubów, zwyciężają partykularne interesy, kalkulacje, sojusze, a mapa posiadania plemienia/ plemion będzie się stopniowo kurczyła. „Zrzesz Kaszëbskô" zamieszczała także teksty starszych, doświadczonych pisarzy i działaczy. Przykładem może być fragment pracy Aleksandra Majkowskiego Historia Kaszubów czyli Pomorzan (nr 11 z 1 lipca 1934 r.) zatytułowany Kołobrzeg, miasto z wielką przeszłością, niezmiennie przyciąga letników. LEPIŃC- ZELNIK2019 / POMERANIA /13 Z KASZUBSKIEJ PRASY Bp **''■ •■■♦-- \3łĘkśS8fc&~ d^y%vv\ * ^wv/"fi2ft^ner»vv^fv •■yrr/l Wyglądający dziś zupełnie inaczej, ale wciąż imponujący wielkomiejskim rozmachem Szczecin. Choczewo, ład i spokój na pruskiej prowincji. „Dziejopisarstwo kaszubsko-pomorskie". Majkowski, omawiając stan badań naukowych w odniesieniu do Pomorza, jasno określa swój stosunek do terytorialnego stanu posiadania dawnego Pomorza: Uczeni polscy zaś, opisujący dzieje północno-zachodniej słowiańszczyzny, jak Wilhelm Bogusławski i Sieniawski - ograniczyli się na dziejach szczepów pomorskich na zachód od Odry bytujących, wychodząc z błędnego założenia, jakoby granicę zachodnią Pomorzan-Kaszubów tworzyła od dawna rzeka Odra. Tak więc Kaszubi zamieszkiwali tereny ZA Odrą. W kolejnych numerach pismo kontynuuje publikacje fragmentów pracy Majkowskiego, który w porządku chronologicznym opisuje rozmaite plemiona pomorskie i ich losy, włącznie ze szczepami połabskimi, przedstawiając je wszystkie, mimo pewnych różnic, jako jedną całość, szarpaną i dzieloną przez dziejowe przeciwności. Wolinianie, Re-darowie, Lutycy, wszyscy oni są Pomorzanami - Kaszubami. jednak „właściwych", „prawdziwych" Kaszubów Majkowski sytuuje w nieco okrojonych granicach. W numerze 13 z sierpnia 1934 roku w rozdziale zatytułowanym „Szczepy kaszubskie w czasach historycznych" pisze: Na wschód od Wolinian aż do linji przedziałowej pomiędzy Pomorzem wschodniem i zachodniem siedzący szczep pomorski zwano w średnich wiekach Kaszubami, a ziemie ich Kaszubią. Majkowski nie był historykiem i dlatego miał pewne prawo raz nazywać Kaszubami obszar całego olbrzymiego Pomorza, a raz część Pomorza, gdzie rzeczywiście pojawiało się określenie Cassubia i gdzie mieszkał szczep, z którego wykształcili się dzisiejsi Kaszubi. Majkowski uważa, że dawniej nazwa Cassubia (ważna przy określaniu terytorium Kaszub!) była powszechna i zatarła się z czasem. Można wierzyć pisarzowi, można też jednak zapytać, skąd czerpał wiedzę na temat pamięci przodków wyrażoną następującymi słowy: Pomorzanie wschodni w XIII wieku jeszcze zachowali dobrze pamięć potężnego szczepu Kaszubów z stolicą w wspaniałem Bielgardzie nad Parsantami. Ale znaczenie nazwy Kaszubów zacierało się już wtenczas poza ówczesnemi Kaszubami tak, że w roku 1248 nawet książętom sąsiedniej Meklemburgii dano tytuł „panów ziemi kaszubskiej" (Dominos Cassubiae). Ważne jest tutaj spostrzeżenie, że nazwa Kaszub dewaluowała się mocno i traktowana była już w XIII wieku instrumentalnie, w zależności od apetytów dynastycznych. Kolejne fragmenty publikacji, poświęcone Pomorzu Zachodniemu, świadczą o poczuciu jedności Majkowskiego z władztwem Gryfitów i ziemiami, jakie w czasach współczesnych jemu i zrzeszińcom znajdowały się, zdawałoby się bezpowrotnie, w sferze niemal mitycznych Kresów utraconych. Na łamach pisma tematyka terytorium i granic Kaszub pojawiała się nie tylko w postaci dość obszernych tekstów z gatunku publicystyki i pisarstwa popularno-historycznego. Zdarzały się też krótkie teksty świadczące o stosunku redakcji do zajmującej nas kwestii. Oto w numerze 1 ze stycznia 1937 roku Brunon Sobczak w notce zatytułowanej „Herbe kaszebsko-pomorskjich knjazestvov" wymienia np. księcia Kazimierza V (1374-1377) knjeza sztetińsko-pomorskjigo. Istotna w życiu państwa, narodu czy grupy etnicznej jest kwestia ośrodków kultury, a także nauki. „Zrzesz" wskazuje (nr 8 z sierpnia 1937 r.), że takim ośrodkiem dla Pomorza (czyli Kaszub) była Gryfia, gdzie uniwersytet założony został przez księcia kaszubskiego, którego władztwo sięgało na tereny będące dziś częścią landu Meklemburgia-Pomorze Przednie: Pomorskji universitet v Grifiji (Greifswald) je za-łożoni 17 rujana (m. X) 1456 roku przez kaszebskjigo knjeza Vartisłova IX (1417 - 1457). Rektorę nominalnim vjedno beł knjez. Nę vuczebnję zworganizowoł Henrik Rubenov. Do tego czasu Kaszebji studjovelë na universitece v Pradze. Na łamach pisma ukazywały się również utwory literackie. W numerze 9 z roku 1937 zamieszczono „Z 'Arkone' - vejimk" Jana Rompskiego, wiersz nawiązujący choćby już tytułem do historycznego dziedzictwa Wielkiego Pomorza: Jakoś dzivno rovnak tu -to jinszi jakbe mol! Że je rodné zemjiszcze, że dzejov mô w se żôl? Pomorenkov zemjo, woj! szczescé lat knopjicznech. Lubjejąci kvjotku mój -zdroju szczepkov vinnech... Spjevov vdałech naju tur -te zemjiszcze łiżë! Kolebjonko v mojech snach, woj, zabelë ce v tczë... Zemjo, zemjo! Cos w se mosz, svojech tak przëcigosz Jako matka sercę le ë spjevąji dërgosz! Woj, te vjidze najech dnji, naj słuńce - njebo te! Czeję cebje - czejesz mje Lubotné zemjiszcze... W odniesieniu do terenów dawnego Pomorza redaktorzy „Zrzeszë" wysuwali również argumenty językoznawcze. 14 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 Z KASZUBSKIEJ PRASY 0 wspólnocie dawnych Pomorzan i współczesnych Kaszubów miała świadczyć choćby informacja zamieszczona w numerze 10 z 1937 roku: Ruian. Mjesąc ten bel znani tak w dovnech latach na wostrovje Ruji (Riigen) i znani: p. „październik", czes. „rzijen". Viraz nen pochodzi wod zvjerząt, v tim mjesącu sę „rujele'; polskji „ruja" (oestrum, oestrus ve-nerus). Redakcja „Zrzeszë" żyła oczywiście nie tylko historią. Praca dla Kaszub, wielkich również geograficznie, obejmowała tak popularne w dwudziestoleciu międzywojennym formy aktywności, jak organizowanie się w rozmaite stowarzyszenia i prezentację wiedzy poprzez odczyty Gazeta z listopada 1937 roku informuje: Z żeciho „Stanice". Wodbeło se 15. X. tr. inauguracejné zebranjé diskusejné Zrzeszenja Miełotnjikov Kaszebiznë v Tornju, na chternim przemovjeniépoyjitalné jak 1 referat na temat „Odrodzenie zachodnich Kaszub" vëgłoseł prezes „Stanice" v. Edmund Jonas. Potemu dosc żevô następja diskusejô. Rok 1938 przynosi w historii pisma kontynuację ideową, gdy mowa o Kaszubach historycznych. Być może również ze względu na narastające zagrożenie ze strony Niemiec nadal pojawiają się artykuły nawiązujące do bolesnych kontaktów z silnym niemieckim sąsiadem, choćby w numerze 5, gdzie sam tytuł mówi wiele: „Wo znjemczenjim Kaszebov nadwod-rzańskjich". Do Pomorza Zachodniego nawiązują w tym numerze także: „Retra - słoyjańskji Akropol" i fragment I aktu dramatu Jana Rompskiego „Vzenjik Arkonë". Przypatrując się pełnym troski, poczucia wspólnoty, ale i dumy tekstom zrzeszińców dotyczącym szerokiego pasa Pomprza aż po Rugię, nie można zapominać, że pismo nieustannie podkreślało przywiązanie do Kaszub współczesnych i ich stolicy, Gdańska, który znajdował się w obrębie innego niż większość etnicznych Kaszub organizmu państwowego. W „Zrzeszë" z września 1938 roku artykuł wstępny, zatytułowany „Nasz Gduńsk" poświęcony jest dowodzeniu, że Gdańsk jest przede wszystkim stołecznym ośrodkiem Kaszub i największe prawo ma do niego właśnie społeczność kaszubska, a prawo to wynika z historii, również tej zamkniętej w oliwskim grobowcu. Z tekstu przebija pewność, którą daje przekonanie o mądrych i nieuniknionych wyrokach Opatrzności: Kureszce je won nasz z punktu zdrżenjiho Wopatrzno-sce, chterna go przëpjisa Kaszebom. V tim rozmjenjim momë nobelnjeszi pravo do vszetkjiho, dze nama dele nają tatczeznę. Z ne title momëpravo tak do Gduńska, jak i do Sztetena, Bartu i Ruji. Choba dosc dobetno svjodczi wo tim historejô. Mamy tu więc jeszcze nawiązanie do znaczących ośrodków Pomorza Zachodniego, a w rozumieniu autora współ- LITERATURA WYKORZYSTANA Wydawnictwa zwarte Ellwart Jarosław, Kaszuby. Przewodnik turystyczny, Gdynia 1999. Majkowski Aleksander, Historia Kaszubów, Gdynia 1938. Mordawski Jan, Geografia Kaszub - Geografia Kaszëb, Gdańsk -Gduńsk 2008. Szymikowski Dariusz, „Zrzesz Kaszëbskô" w latach 1933-1939, Bolszewo 2010. czesne mu niekorzystne realia geopolityczne nie mają większego znaczenia, skoro historyczne prawo dziedzictwa jest po stronie Kaszubów. Jan Trepczyk w swojej poetyckiej twórczości, także obecnej na łamach pisma, nie unika nawiązań do historycznych „Wielkich Kaszub". W wierszu „Zrzeszińcom" (grudzień 1938) autor tylko jednym słowem nawiązuje do kaszubskiej geografii historycznej, ale jest to bardzo znaczące nawiązanie, operuje bowiem określeniem „Wendowie", odnoszącym się w historii raczej do zachodnich części makroregionu. Oto fragment: Vendov-Kaszebov nasz ôrt Vcignjemë na viżë, Sloda najô je te vort I Grif, ptoszę chiżé! Kaszubskie Kresy to temat poruszany również w powiastkach i gadkach. Jan Patock w tekście „Sen kanterë" (nr 3 z 1939 r.) akcję umieszcza, jakby nie patrzeć... za granicą, ówczesną granicą Rzeczypospolitej: Vpevni wsë kaszebskji v Pomerankach v kresu lemborskjim żiłstori kantera. Interesującą powiastkę skądinąd warto przeczytać w całości. Kresy Kaszub, a właściwie „Wielkie Kaszuby" obecne były na łamach „Zrzeszë Kaszëbsczi" przez cały okres istnienia pisma w okresie międzywojennym. Idea ta stanowiła centrum zainteresowań redakcji, a bieżąca publicystyka, polemiczna, ostra, bezkompromisowa, chwiejna i zależna od zmieniającej się sytuacji politycznej, była tylko środkiem, narzędziem mającym na celu walkę o większą podmiotowość Kaszub, ale i o ich przyszłe odrodzenie w granicach nierealnych w drugiej połowie lat trzydziestych. Dobrze mieć Kresy. Ziemie utracone, ziemie odzyskane, takie na których trwa lub trwała kiedyś walka. W walce tej wykuwało się coś, co tkwi w nas dziś i w pewnym stopniu nas kształtuje. Dobrze niekiedy pożałować sobie tych utraconych ziem, tych możliwości, szans i pomarzyć, że może kiedyś... Dobrze wreszcie pokrzepić się świadomością, że właściwie Kresy, w tym Kresy Kaszub, nigdy do końca nie przestały być nasze, że są nimi nadal w jakiś mistyczny sposób, że korowód duchów, że przeszłość to dziś, tylko trochę dalej. Kresy to też coś całkiem innego: zadanie, osiągalne choć trudne, wymagające codziennej, żmudnej pracy. Szczecin, Stargard, Koszalin, Słupsk, Miastko, Krajna, Trójmiasto, wszystko to są przeszłe, ale może i przyszłe Kaszuby. PIOTR SCHMANDT Ilustracje ze zbiorów MPiMKP w Wejherowie Wydawnictwa ciągłe „Zrzesz Kaszëbskô" 1933, RI „Zrzesz Kaszëbskô" 1934, R. II „Zrzesz Kaszëbskô" 1937, R. V „Zrzesz Kaszëbskô" 1938, R. VI „Zrzesz Kaszëbskô" 1939, R. VII LEPIŃC- ZELNIK2019 / POMERANIA /15 \ ROZESTANIE Z RADIA, NIE Z ROBOTĄ Fachówc ful gabą - tak ö nim mëszla. I richtich Kaszëba - möcny a dzyrsczi. Taczi béł, czej jô gö pozna lata temu. Mia jem strach, że przez cażką chórosc mógł sa zmienić, szczescé tak sa nie stało. Jesmë sa pötkelë pö dosc dłudżim czasu, tim raza nié we Gduńsku, a w Muzeum Kaszëbskö-Pómór-sczi Pismieniznë i Muzyczi we Wejrowie. Tu prawie 21 czerwińca swiatowôł swöje rozestanié z radiową prôcą. KASZËBIZNA POMOGŁA Leszk Szmidtka, bö ô nim je gôdka, zgödzył sa ze mną potkać jesz przed oficjalnym zaczacym uroczëstoscë. Jesmë tej sobie sedlë na muzealnëch stołkach i zaczalë korbie. Pierszé, co mie cekawiło, to pödrechöwanié jegö dzejnotë w Radiu Gduńsk. Dowiedzała jem sa, że déro-wała ona dwadzesce dzewiac lat. A póczątk béł w 1990 roku. Leszk sztudérowôł tedë historia na Gduńsczim Uniwersytece. Nôleżôł téż do Karna Sztudérów „Pömöraniô". Wiedno cygnało go w strona kaszëbiznë. Czej pöznôł gazétniczka Izabella Trojanowską i ta sa dowiedzą, że ön znaje kaszëbską möwa, chutkó sa wkrącył w świat gazétnictwa. Nôpierwi zaczął robie kurs w pól-sczi telewizji. To sa równak jemu nie widzało. Spróböwelë tej z radia. Szmidtka miôł sa zgłosëc do radiowca Dominika Sowë, chtëren zajimôł sa kaszëbską audicją „Na botach ë w borach" a téż „Klëką". Tak téż Leszk zrobił. Przeszedł pierszi rôz - nie udało sa potkać, drëdżi - téż nié. Za trzecym raza miôł wicy szczescô. Sowa dół jemu zadanie - miôł przërëchtowac dzél infórmacjów po kaszëbsku. Żebë sobie z tim bëlno pöradzëc, pöprosył ö pômóc Genka Prëczköwsczégö, co sztudérowôł na Gduńsczi Politechnice. I sa udało. Późni to ju lżi szło z tima kaszëbsczima audicjama. Dominik Sowa stół sa jego prowadnika pó radiowëch Stegnach - chóc béł to góról z póchódzenió, dobrze czuł kaszëbsczé sprawë. Leszkowi Szmidtce widzała sa ta szkoła, bó przez ten czas miół póznóné wiele cekawëch lëdzy. Dzél z nich ju nie żëje... Nôwôżnieszé w tim dlô mie belo to, żebëpoznać, a téż zrozmiec drëdżégö człowieka. Nie jidze ô to, żebë miec to samo zdanie na jaczis temat abô ta samą wiara, le żebë zrozmiec - pódczorchnął gazétnik. Wszëtce mómë jaczés môżlëwôtë, a jô miôł prawie ta kaszëbskę. Kaszëbsczi jazëk i wôrtnotë przeniosłé z pô-kôleniô na pokolenie baro sa przëdôwają - pöwiedzôł radiowe. Pö prôwdze, czejbë nié zôczątk ód kaszëbiznë, nie je wiedzec, czë bë béł tim, kim je teró. Swóje zadania miół za rzemiasło. Wedle niego to blós codniowó robota, chtërna muszała bëc wëkönónô na bëlny rówiznie. Jak cos robią, móm stara skuńczec to, co jo zaczął. I zrobić to tak, żebë sa tego późni nie sromie. Żlë môsz stara, to jidzesz w góra - gódół mie z przekónanim. WIOLDZI DZÉL ŻËCÔ Z RADIA GDUŃSK I szedł w góra. Ökróm kaszëbsczich zaczął téż robie pól-sczé audicje. Chóc jemu sa zdówało, że do póliticzi sa nie nadówó, równak taczich prawie programów robił nówicy. Bëłë to midzë jinszima póliticzné debatë na żëwó. Pomogło to jemu zrozmiec, że chóc pólitika je baro wóżnó, równak lepi sa z nią za blëskö nie trzëmac. Wësztółcół sa na historika, le wiedzół, że szkolnym nie mdze. Nie chcół. Nie bójół sa równak niżódnëch radio- 16 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 LEDZE wëch zadaniów - téż tikającëch sa sprôw czësto göspö-darczich. Zaczął tej prowadzëc audicja pöd titla „Ludzie i pieniądze". Bëła jem cekawô, jak w ekönomicznëch programach mój rozmówca sa nalôzł, skörno na sztu-diach wzął sa za historia... Do tëch trëchlënów téż mie wiedno cygnało - ödpówiedzôł. Mój tatk rozmiôł chutkö rechôwac w pamiacë. Naucził tego téż mie. 1 wëłożił mie te codniowé sprawë lëdzy. Wiele jem téż sa naucził ôd lë-dzy z Institutu Badérowaniów nad Rénkówą Gospodarkę - wspöminôł. Tak jô nazéwóm pôdjimnota: jidze ô to, żebë miec co do grôpka włożëc. To sa zaczinô ôd chëczë i jidze dali, globalno. Prowadzenie ti audicji ótemkło mie wiele dwiérzów. I przëdôwô sa terô, apartno znajemnotë, jaczé móm z tamtëch czasów. FUNDACJO I PÖMÔGANIÉ JINSZIM Bo terô je dzejanié w fundacji... - jô nawlekła. Jo, jem wespółzałóżcą fundacji „Inspirujące Przykłady", chtërna pôlégô na tim, żebëpomagać młodim lëdzóm w nalézenim swôjégô placu w żëcym, w robóce. Nôpierwi jôpomógł w klasę mójégó knôpa. Chcôłjem, żebë öbôczëlë, jak ten świat wëzdrzi, że są lëdze, co robią cos dłó sebie, a téż dlô jinszich. Mielë öbaczëc, co je wôżné, jak trzeba robie, żebë cos nowégó zbudować. Chôdzëlë jesmë tej pô rozmajitëch firmach i ôdbiwalë warköwnie. W jedny z taczich göscënów brôł udzél Macéj Grabsczi, miéwca Olivia Business Centre we Gduńsku. Tak sa jemu to dze-janié widzało, że namówił mie na zrobienie z tego wiôldżégó, regionalnego projektu. Pówiedzół, że wôrt robie to téż dlô jinëch uczniów. Gôdczi ó tim bëłë przeszło trzë lata przódë. Jesmë założëlë ta fundacja. Jô zaczął zbierać frmë i próbować. Më sa rëchtowelë całi 2017 rok. Ôd stëcznika 2018 roku to ju miało dozdrzeniałi sztółt. I to bëło ju prôwdzëwé dzejanié. Öd tego czasu mómë w ten projekt zaangażowónëch przeszło sto podjimiznów, a téż dwa i pół tësąca uczniów. Włączëłë sa szköłë nawet-ka te, co nie są z Trójgardu. Szkoda leno, że te kaszëbsczé firmë długô sa namëszliwają. Nie włączëłë sa jesz Kar-tuzë, Wejrowó, Kóscérzna. Ko robotnice podjimiznów tej--sej muszą przerwać swoja robota, żebë uczniama sa zając. Le to jidze. Chcą jesz młodim lëdzóm uswiądnic, co mogą robie. I że muszą szëkac tegô, w czim badą sa dobrze czëlë. I co jima mdze pasowało. Muszą leno miec ódwôga i chac. Nie rozkôscérzóm folwarków. A u naju wiele je frmów z 90. lat, taczich, gdze przédnik je tim nôwiakszim i nôwôżniészim. Öd taczich molów oni mają ucekac. Pókazëja jima, że wôrt je szëkac. Mają sami cos nalezc abö pózwôlëc, żebë chtos jima pomógł. Niech wi- dzą, że to je cos wôrt. I tedë môgą dobrze robie swoja robota. A nawetka bëc méstrama w swójich óbrëmiach. Do te niech jesz mają co do grôpka włożëc i niech je widzec uśmiech na jich lepach i redosc w sercu - rozprôwiôł Szmidtka. CHÖR0SC ZMIENIŁA WSZËTKÖ Le nim te nowé udbë przënëkałë, bëła jesz wiôlgô próba w żëcym gduńsczegó radiowca. Jak sóm ô se pisôł, przeszło piać lat temu skuńcził żëcé, a po prôwdze jeden z jego etapów. Za swoje wiôldżé dobëcé mô to, że pô chöroscë i trzech tidzéniach nieprzësebnoscë nazôd naucził sa chôdzëc i gadać. Jak jô kôrbiła z nim w Wej-rowie, widzała jem, jak wiele robötë włożił w wëzdro-wienié - kô dali je tim mocnym Kaszëbą, jaczégô jô chudzy znała. Równak radiowi rozdzél muszôł zamknąć. I dlôte prawie przëjachelë do Wejrowa jego kaszëbsczi wespółrobötnicë i drëchöwie - żebë pö-dzaköwac za ten czas i żëczëc, żebë sa jemu darzëło w pôstapnëch planach. Pö rozmajitëch doswiôdcze-niach Leszk Szmidtka zrozmiôł, że człowiek mó wiôldżé möżlëwöscë, żlë leno chce. A jeżlë badze jesz miôł drëchów, to sobie pöradzy. Dobrze wie, co terô chce robie: pomagać jinszim. To je tak - tłomacził mie - të sa zwrócył? Tej sa podnieś, përzna sa ótrzepi i dzejôj dali. I tak robią. A terô pókazëja to jinszim. To mie téż je potrzebne. Jô muszôł sobie pokazać, że jó sa jesz do czegoś nadówóm, że jem cos wortny. Tero móga dzelëc sa sobą z jinszima. Bo swoja bucha to jó ju miół -uśmiechnął sa. KASZËBIZNA W SERCU Téż w fundacjowëch dzej aniach Szmidtka mó stara ö kaszëbizna. Dlôte do projektu rôcził midzë jinszima in-fôrmatika Wójka Makurôta, chtëren ö programôwanim na warkówniach gôdô pö kaszëbsku. Do tegó jesz pöka-zëje młodzëznie to, czego jesz nie wiedza. Młodi lëdze ódmikają gabë i robią wiôldżé öczë, że tak cos jidze zrobić. Chcą, żebë sa uczëlë tegô codniowégó żëcô. A może to robie téż po kaszëbsku. W radiu jó miół stara codniowósc przedstawiać w rodny mowie. Bo to nie je leno folklor. Ö wseczëcach téż jidze gadać po kaszëbsku. Rozwij kaszë-biznë ni môże ódchadac ód tëch naszich sprawów, co mómë na co dzćń - pöwiedzôł. Dlóte mój rozmówca w swój im projekce dlô szköłów osobny plac trzimô dlô tëch z Kaszëb. Jó jem Kaszëba, to je dzél mie. Ni móm z tim jiwru. Pó kaszëbsku może gadać, módlëc sa, żëc -zesëmöwôł. LËPINC- ZÉLNIK2019 / POMERANIA /17 LËDZE Je cë żôl öddzakôwac sa z radia? - jô sa spita. Gazétnik chutkö ödpöwiedzôł, że nié. I dopôwiedzôł: Dwa, trzë lata temu jô sa wëszczérzôł, a dzysô rzekną pôwôżno, że mie ten przetrôfk pômógł, bôjô muszôł z radia skuńczec. A tak mie bë nawetka do głowę nie przeszło, żejô mógłbë robie co jinszégö. Jô nie chcôł bëc rencystą z laptopa na kolanach, co leno ôbzérô filmë. Terô przënômni mógł jem ötemknąc nowi rozdzél żëcô. ROZESTANIÉ Z RADIA, NIE Z DZEJANIM Na tim skuńczeła sa moja z Leszka kôrbiónka. Po ni nastała drëgô, z rôczonyma göscama. Nôpierwi wiesoło i w rodny mowie zaśpiewało karno „4 razy w roku". Bëła to spiéwónô poezjo autorstwa direktora wejrowsczégö muzeum Tomôsza Fópczi. Pótemu prowadzący potkanie Dark Majkówsczi prosył ö wëpöwiésc nić blós same- go Szmidtka, le téż lëdzy, co z nim wespółrobilë. Wspöminóny bëlë ti, co ju ödeszlë, zdarzënczi, jaczé ulecałë z głowë möże nié z przëczënë chöroscë, a czasu, jaczi ju minął... Bëłë rozmajité pëtania, wërazë wdzacz-noscë i doradë dlô tëch, co prawie rozwijają sa na gazét-ny Stegnie. Lëdze chcelë wiedzec, jaczé planë na przińd-nota mô Leszk Szmidtka, wraczëc darënczi, a téż żëczëc jemu wszëtczégô, co nôlepszé. Cesza sa, że to zeńdzenie nie bëło benefisa ani téż Pustą Nocą - zaszpörtowôł na kuńc bohater zeńdzenió. Są potkania, jaczé östôwają w nas na krótko. Są téż taczé, jaczé mómë w głowie długö, baro długo, a może wiedno. Mëszla, że dlô mie wejrowsczé zeńdzenie badze nôleżało do tëch östatnëch. KAROLËNA SERKÖWSKÔ TRZECH NOWËCH DOBIWCÓW STRZÉBRZNY TOBACZÉRË Öd 1994 r. gdińsczi part Kaszëbskô--Pömörsczégô Zrzeszeniô przëznôwô Medale Strzébrznô Tobaczéra Ôbra-ma. Dostôwają je institucje i lëdze, jaczi dzejają dlô Kaszëb i Pömörzô. 13 czerwińca do karna nôdgro-dzonëch dołączëlë: ks. Daniél Nowak, Eugeniusz Prëczköwsczi i Mirosłôw Piepka. Uroczëzna zaczała sa mszą w öksëwsczim köscele sw. Archanioła Michała. Öbczas Eucharistie spiéwôł Chłopsczi Chur „Dzwon Kaszubski". Pózni uczastnicë przeszłe na kólköscelny smatôrz, gdze je pöchöwóny Tóna Ôbram i jegö biafka Matiłda. Köl jich grobu wachtowelë w tim czasu ôgniôrze z Młodzëzno-wégö Pożarowego Karna PKM Gdiniô i stanicowé pöcztë partów KPZ z Gdini i Banina. Pótemu uroczëzna ödbiwała sa w Spödłeczny Szkole nr 43 na Pógó-rzim. Przédnik gdińsczich zrzeszeń-ców Andrzéj Busler przëwitôł göscy (bëlë m.jin.: senatór Sławomir Rëbic-czi, wiceprezydent Gdini Bartosz Bartoszewicz, przédnik Radzëznë Miasta Żukowa Witold Szmidtke, wiceprzéd-nik Radzëznë Miasta Gdini Stanisłôw Börsczi, gdińsczi i żukówsczi radny) i wracził legitimacje dwadzesce nowim nôleżnikóm partu. Laudacja Eugeniusza Prëczköw-sczégö wëgłosył przédnik KPZ w Kolbudach Jerzi Kreft, ks. prałata Da- niela Nowaka - prezes Kaszëbsczégô Forum Kulturę Jerzi Miotke, a Mirosława Piepczi - radny Żukowa Albin Bëchöwsczi. Latosëch dobiwców - co bëło pódczorchiwóné w laudacjach -sparłaczëło dzejanié zrzeszone z pia-stowanim i rozwijanim kaszëbiznë, pa-miac ö Piôsznicë i film „Kamerdiner", gdze wôżné bëłë öbëdwie te sprawë. W artisticznym dzélu wëstąpi-ło Karno Spiéwë i Tuńca „Gdynia" pöd przédnictwa Danutë Peplińsczi i Agnészczi Bradtke. Wôrt dodać, że na uroczëznie bëlë téż gósce z Podhala - Köło Wiesczich Góspôdëniów ze Spëtkówic i dzecë z karna „Krzesani". NA SPÔDLIM TEKSTU ANDRZEJA BUSLERA DobiwcowieTobaczérë Ôbrama: E. Prëczköwsczi, ks. D. Nowak i M. Piepka. Ödj. Ż. Janickô Köl grobu Tónë Ôbrama. Ödj. Ż. Janickô 18 POMERANIA red.pomerania@wp.pl PRZEZÉRKW SZLACHECCZIM BRZÉZNIE W towarzëstwie karna „Kaszuby" z Wiela-Kôrsëna 9 czerwińca ja-chała jem do Szlachecczégö Brzézna na XVII Przezérk Kaszëbsczégö Utwórstwa. Direktorka brzćzyńsczi szköłë Ana Borchardt serdeczno wszëtczich witała: mieszkańców Góchów i ökölégö, wójta henëtny gminë Lepińce Andrzeja Lemań-czika, proboszcza Mariusza Stalka, Zbigôrza Talewsczégö z Fundacji „Naji Göchë", przédniczka Ra-dzëznë Szköłë Wioleta Stoltman, direktorów i szkólnëch zdrëszonëch szkôłów. Przedstôwiającë historia donëchczasnëch zeńdzeniów, dzaköwała jich organizatorom, a ödczëtónô lësta negörocznëch do-brodzejów bëła téż baro długô. Zeńdzenie prowadzëła w piakny göchowsczi kaszëbiznie szkólnô Urszula Dorawa. Na zôczątk prosëła na bina göspödôrzi - śpiewające karno uczniów ze szköłë w Brzéznie. Cepło ostało przëwitóné ulëdóné karno „Kaszuby" z Wiela-Kôrsëna, prowadzone przez Urszula i Zbi-górza Stedzyńsczich, chtërno co sztërk stôwało na binie, śpiewające bókadosc kaszëbsczich piesniów, a westrzód nich „Pöjedzemë na Kaszëbë" Fracëszka Sadzëcczégö z dosôdzonyma trzema włôsnyma sztrofkama ö swöjim ökölim. Cekawie zaprezentowałë sa karna uczniów z Lepińców, a zazeleniło sa ód ruchnów, czej na bina wnëkałë „Bórowsczé marzebiónczi" czero-wóné przez szkolną w Bórowim Młinie Monika Richter. Wiedno z uwóżanim przëzéróm sa robóce na Góchach Éwë Swiątk-Brzezyń-sczi, ji rozmajitoscë zajaców z ucz-niama i wespółdzejanió ze szkól-nyma regionalistama. Prowadzone przez nia karno uczniów z brzćzyńsczi szköłë śpiewało i tańcowało. Równak nóbarżi tim raza zacekawił apartny w jich wëkönanim pókôzk „Kaszëbsczich nótów". Program wëdarzeniô dôwôł téż móżlëwóta póznaniô dokazów szköłowników ze Szlachecczégó Brzézna. Direktorka wracziwała nôdgrodë za udzél w jinëch prze-zérkach utwórstwa dzecy i mło-dzëznë. Milena Swiątk-Brzezyńskó recytowa wiérzta Stanisława Jan-czi, za chtërny interpretacja dosta nôdgroda na „Rodny Mowie" w Chmielnie. Absolwentka szköłë Karolëna Kossak- Główczewskô, znónô tu ju z bëlnégö dzejaniô dlô swój i Tatczëznë, zaśpiewa „Tango na głos, órkestra i jesz jeden głos" w swój im tłomaczënku. Wësznëkro-wała jem, że w szuflôdze Karolënë je ju dosc tëlé taczich tekstów! Wkół szköłowégó bój iszczą bëłë wëstôwczi dokazów starszich i mło-dzëznë. Szło kupie rozmajitoscë: pó-córczi, pödëszczi, pupë... Wszëtczi gósce i bëtnicë rozegracjów dostelë darënczi i przë smacznym bigosu a kuchach rozpöwiôdelë so ó bël-nym dzejanim na Góchach. FELICJÔ BÔSKA-BÖRZËSZKÖWSKÔ LEPIŃC- ZELNIK2019 / POMERANIA /19 \ (P^Mna Womma SëMa 6 I Komunia Święta w parafii św. św. Judy i Tadeusza w Chwaszczynie, 1958 rok. Z archiwum Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach Któż nie zna powiedzenia Mikołaja Reja: A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają? A Kaszubi? Kaszubi również mają swój język, a do tego bogate i wielorakie obyczaje związane z porami roku, czynnościami, świętami i uroczystościami itd. W tym artykule omówię obyczaje wiążące się z ważnym wydarzeniem w rodzinie, jakim było i jest przystąpienie dziecka do I Komunii Świętej1. Obrzęd przyjmowania Komunii Świętej - Ciała Pana Jezusa - praktykowany jest od początków chrześcijaństwa. To spełnienie życzenia Pana Jezusa wypowiedzianego podczas Ostatniej Wieczerzy: Bierzcie i jedzcie z tego wszyscy [...]. Bierzcie i pijcie z niego wszyscy [...]. To czyńcie na moją pamiątkę. W Dziejach Apostolskich (2,42) czytamy o uczestnictwie w łamaniu chleba i modlitwach [...]. W pierwszym liście do Koryntian (1 Kor. 11,20) święty Paweł pisze o zebraniach eucharystycznych, zwanych „łamaniem chleba" lub „Wieczerzą Pańską". Dalej pisze on: Kto bowiem je i pije (niegodnie), ten zawini wobec Ciała i Krwi Pańskiej. Niech zatem człowiek bada samego siebie, a potem niech je ten chleb i niech pije z tego kielicha. Słowa te wskazują na obowiązek sakramentu Pokuty i Eucharystii. Przed rokiem 1215 obowiązywała zasada, że przystąpienie do Stołu Pańskiego następowało z chwilą przyjęcia chrztu świętego, a tego sakramentu można było udzielić już niemowlęciu. Na Soborze Laterańskim IV w 1215 r. ustalono, że pełne uczestnictwo we wspólnej Wieczerzy Pańskiej jest możliwe dopiero w wieku bardziej dojrzałym. Z czasem zaczęto jednak obniżać wiek przystępujących do sakramentu ołtarza. Jeszcze na początku lat dwudziestych XX wieku do I Komunii Świętej przystępowano na Kaszubach w wieku lat trzynastu-czternastu. Uważano, że dopiero młodzież w tym wieku zdaje sobie sprawę z tego, czym jest Komunia Święta. W latach trzydziestych XX wieku nastąpiło obniżenie wieku przystępujących do I Komunii. Obecnie są to dzieci uczęszczające do trzeciej klasy, a więc 9-10-letnie. W niektórych jednak parafiach, np. w parafii Linia, jeden z dawnych proboszczów wprowa- 1 Słowo „komunia" jest pochodzenia łacińskiego i dosłownie oznacza „wspólnota". Wyrażenie „Idę do Komunii Świętej" należy rozumieć jako „Idę do wspólnoty", czy też „Łączę się z Jezusem Chrystusem". 20 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 ZWYCZAJE I OBRZĘDY NA KASZUBACH dził na przełomie lat 40. i 50. XX wieku dla dzieci w wieku przedszkolnym tzw. Wczesną Komunię Świętą. Zwyczaj ten przejęty został w następnych latach przez niektóre inne parafie, lecz nie utrzymał się na dłużej. [MeMoMumjłie . Już od stuleci przed przystąpieniem do I Komunii Świętej trzeba było przejść odpowiednie przygotowanie. Przystępowanie do niej w starszym wieku miało dawniej swoje uzasadnienie. Posiadanie własnego katechizmu czy nawet książeczki do nabożeństwa było raczej nie do pomyślenia. Poza tym sztuka czytania i pisania do połowy XIX wieku była obca większości Kaszubów. Uważano bowiem, że ta umiejętność nie jest potrzebna w wykonywaniu przez nich pracy, czy to na roli, czy w zawodach rzemieślniczych. Dzieci były potrzebne rodzicom jako wspomagająca siła robocza (od nich na ogół też uczyły się zawodu), którą by stracili, posyłając je do szkoły. Obowiązek szkolny dla osób w wieku od szóstego do czternastego roku życia zaczęto na Kaszubach sukcesywnie wprowadzać dopiero po roku 1825. Nauka religii. Przez wieki nauka religii odbywała się w kościele i była prowadzona przez kapłana. Dopiero później wprowadzono ją do szkół. Ksiądz wyjaśniał dzieciom Pismo Święte, a jeśli było to możliwe, to przybliżał je na przykładzie obrazów i malowideł na ścianach i suficie świątyni oraz ewentualnie na barwnych witrażach (te znajdowały się w nielicznych kościołach, głównie miejskich). Ten sposób przekazywania informacji zawartych w Biblii mogły sobie przyswoić jedynie starsze dzieci. Poza tym dawne parafie były bardzo rozległe. Niektóre dzieci musiały pokonywać drogę z domu do kościoła, przemierzając pieszo kilkanaście kilometrów, na ogół drogami polnymi i często przez las, co dla najmłodszych było niemożliwe. Wyjątkiem były „dzieci pańskie", czyli właścicieli dworów (ziemskich), które w przypadku większej odległości do kościoła dowożono na ogół bryczkami. Rzadkością było, aby przy tej okazji zabierano inne dziecko - parobków. Ze względu na ubóstwo i wielodzietność rodzin dzieci na ogół nie miały własnego obuwia. Te same buty służyły kilkorgu rodzeństwa. Najważniejszym obuciem były drewniaki, nazywane powszechnie korkami. Dzieci szły do kościoła boso, a tuż przed nim nakładały obuwie. Po pierwszej wojnie światowej przystąpiono do tworzenia nowych parafii i budo- wy w nich kościołów, zmniejszając tym samym dotychczasowe duże parafie. Pozwoliło to na zmniejszenie odległości od miejsca zamieszkania wiernych do świątyni. Trend ten powtórzył się w ostatnich kilkudziesięciu latach. Religii, jak wspomniano, uczono także w szkołach. W tym miejscu warto zatem nieco przybliżyć sytuację państwową i językową naszego regionu. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. całe Kaszuby, poza Gdańskiem, znalazły się pod panowaniem Prus, w których obowiązek szkolny istniał już od 1717 r. Stopniowo wprowadzano go też na zajętych ziemiach polskich. Obowiązywał na nich również dekret (z 1764 r.) wprowadzający w państwie pruskim język niemiecki jako urzędowy w sądach i urzędach, wkrótce potem także jako obowiązujący w szkołach. W roku 1815 w wyniku postanowień Kongresu Wiedeńskiego zlikwidowano (istniejące od 1807) Wolne Miasto Gdańsk, odtąd całe Pomorze Gdańskie, w tym Kaszuby, znalazło się pod panowaniem Prus. Zintensyfikowano germanizowanie ludności kaszubskiej. W 1837 r. na sejmiku prowincjonalnym w Królewcu podjęto uchwałę w sprawie usunięcia języka polskiego (uważano, że Kaszubi nie mają własnego języka, ich mową jest polszczyzna) ze szkół i z kościoła. Jednak, co trzeba podkreślić, w kościołach, w których byli polscy księża, przez cały czas zaborów nie zaniechano używania polszczyzny2. Nauka przygotowawcza przed I Komunią, zwana często katechezą czy krótko: religią, odbywała się z zasady przez rok, choć w niektórych parafiach do czasu I wojny światowej trwała przez dwa lata. Wiązało się to z przerywaniem nauki w okresie zimowym, który z reguły obfitował w obfite opady śniegu i siarczyste mrozy. Naukę religii przerywano też czasem w okresie sadzenia ziemniaków, sadzonkowania brukwi, kopania torfu i wykopków. Odbywała się ona raz w tygodniu w godzinach popołudniowych. Właściwą naukę prowadzoną przez księdza poprzedzało odmawianie przez dzieci różańca świętego. Przebieg modlitwy często obserwował z ukrycia proboszcz. Źle zachowujących się, np. rozmawiających ze sobą podczas modlitwy, karano w różny sposób. Często były to kary cielesne. Nie należało do rzadkości angażowanie dzieci do zamiatania obejścia kościoła lub pracy w ogródku księdza. Z biegiem lat rozszerzał się zakres przyswajanych przez młodych ludzi wiadomości. Przede wszystkim należała do tego pamięciowa nauka wielu modlitw, jak Modlitwa Pańska, Pozdrowienie Anielskie, Skład Apostolski 2 Por. Dr Józef Buzek, Historyja polityki narodowościowej rzędu pruskiego wobec Polaków, Lwów 1909, Michael Berthold, Schepp Heinz Hermann, Die Schule in Staat und Gesellschaft. Dokumente zur deutschen Schulgeschichte im 19. und 20 Jahrhundert, Góttingen 1993; Józef Golec, Rajmund Głembin, Dwa wieki sopockiego szkolnictwa, Cieszyn 2014. LËPINC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 21 ZWYCZAJE I OBRZĘDY NA KASZUBACH i kilkunastu innych, Dziesięciu Przykazań (Bożych), Przykazań Kościelnych, Przykazania miłości, aktów strzelistych itd., a ponadto pytań i odpowiedzi zawartych w Małym Katechizmie. Niektórzy z księży prowadzących naukę ograniczali się do sukcesywnego sprawdzania cząstkowych wiadomości. W ostatnich dziesięcioleciach wprowadzono egzamin końcowy będący warunkiem dopuszczenia dziecka do I Komunii Świętej. Kilka tygodni czy kilka dni przed uroczystością odbywała się próbna spowiedź święta. Moment ten dla większości dzieci był wielkim przeżyciem, często połączonym z płaczem spowodowanym skruchą, ale częściej z powodu tego, że dziecko nie wiedziało, z czego się spowiadać. Z rozmowy prowadzonej ostatnio przez autora artykułu z kilkoma duchownymi wynika, że większość „wykutego" materiału dzieci wkrótce zapominają. Jeden z rozmówców z ponadtrzydziestoletnim doświadczeniem kapłańskim powiedział: Dla mnie najważniejszą sprawę pozostaje dom, z którego dziecko pochodzi, oby był on miejscem, gdzie ziarnko wiary będzie mogło dalej wzrastać. UBIÓR. Dawniej przygotowując się do uroczystości, zastanawiano się jedynie nad tym, w co ubrać dziecko. Białe sukienki dla dziewcząt z ludu wprowadzone zostały dopiero na początku XX wieku. Wcześniej nie stosowano tego z kilku powodów: na co dzień dziewczęta chłopskie nie nosiły białych sukien, więc ich posiadanie byłoby stratą pieniędzy, poza tym w krótkim czasie zabrudziłyby się, a to byłaby następna strata. W XIX wieku w białych sukienkach do I Komunii szły jedynie córki niektórych rodzin bogatszej szlachty. Pozostałe dziewczęta wkładały suknię dowolnego koloru. Zawsze jednak najładniejszą, jaką dziewczyna miała, jeżeli w ogóle był jakiś wybór. Często pożyczono sukienkę od sąsiadów lub krewnych. Tak samo było wówczas, gdy weszła moda na białe suknie. Czasem dziewczęta nakładały jeszcze bo-lerko. Wszystkie musiały mieć wianek mirtowy lub z kwiatów. Chłopcy, podobnie jak dziewczęta, ubierali się w to, co najładniejsze. U jednego były to długie, a u drugiego krótkie spodnie, a do tego marynarka albo kamizelka lub ciemny sweterek. W miarę bogacenia się rodzin był to specjalny garnitur, na ogół koloru granatowego. Sukienki i garnitury zawsze stanowiły świadectwo zamożności rodziców dziecka. Autorowi tego artykułu uszyto 75 lat temu na jego uroczystość pierwszokomu-nijną biały garnitur marynarski, wykorzystano do tego nieużywane jeszcze lniane prześcieradło. Był to jedyny biały garnitur wśród ubrań innych chłopców mających spodnie krótkie, długie, a najczęściej poniżej kolan szyte często z przenicowanych spodni starszego brata lub innych osób. Dobrze więc się stało, że w niektórych para- fiach wprowadzono jednolite alby tak dla dziewcząt, jak i dla chłopców. Zapobiega to współzawodnictwu w ubieraniu dziecka, jakby strój był najważniejszym momentem tego dnia. W XIX wieku dodano do wyposażenia specjalną świecę komunijną trzymaną przez chustkę. Do niedawna jeszcze były to świece wykonane z wosku pszczelego. Dawniej na ogół nie urządzano przyjęć z okazji przyjęcia I Komunii Świętej, w związku z czym nie było żadnych przygotowań z tym związanych. Do rzadkości należało, że dziadkowie czy rodzice chrzestni odwiedzili dziecko komunijne. Także w pierwszych latach powojennych wiele rodzin było zbyt biednych, aby przygotować bardziej świąteczny obiad lub upiec ciasto. W niektórych miejscowościach tradycją się stało przyozdabianie drzwi wejściowych do domu, w którym mieszka dziecko przystępujące do I Komunii (lub ogródka przed domem). Dekorację stanowiły kwiaty, girlandy, chorągiewki. Bywało również, że czynność tę przejmowali sąsiedzi. 9 Uroczystości pierwszokomunijne odbywają się z zasady w maju lub w czerwcu. W sobotę przed niedzielą komunijną dzieci szły do kościoła do swojej pierwszej spowiedzi. Dziewczęta ustawiały się z jednej strony konfesjonału, a chłopcy z drugiej. Przy wielkiej ilości przystępujących do I Komunii Świętej spowiedź odbywała się (i odbywa) w różnych godzinach lub nawet dniach. Po spowiedzi była próba przebiegu przystąpienia do Stołu Pańskiego. W tym dniu w domu dziecka zachowywano spokój, nie kłócono się i nie krzyczano na nikogo. W niektórych parafiach istniała zasada, że dziecko musiało najpierw pójść do sąsiadów i przeprosić ich za to, co ewentualnie źle zrobiło. Ponieważ maj czy czerwiec jako pora I Komunii Świętej nie był obligatoryjny, uroczystość ta jeszcze do niedawna odbywała się w niektórych parafiach we wrześniu, a nawet w październiku. Pora jesienna związana była z tradycją składania proboszczowi podziękowania za jego całoroczny trud i obdarowywania go przez poszczególne rodziny utuczoną gęsią, kaczką lub kurami. Osoby niemogące w ten sposób wyrazić swej wdzięczności przynosiły do wyznaczonego gospodarza ziemniaki, które ten zamieniał na jednakowy gatunek i dostarczał proboszczowi. Były parafie, w których swą wdzięczność wyrażano innym prezentem materialnym. Do lat 50. XX wieku idący do Komunii Świętej, obojętnie czy dorosły, czy dziecko, nie mógł jeść ani pić od północy tego dnia, w którym miał przystąpić do Stołu Pańskiego. W niektórych domach w przededniu nie ja- 22 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 ZWYCZAJE I OBRZĘDY NA KASZUBACH OH Dzieci komunijne z parafii Rozłazino. Zdjęcie pochodzi z początku XX wieku. Fot. z archiwum autora dano nawet kolacji. Tak samo musiały postępować dzieci przystępujące do I Komunii. Było to niejednokrotnie powodem tego, że dzieci mdlały podczas Mszy św. i były wynoszone z kościoła, w następstwie czego nie mogły w danym dniu otrzymać sakramentu Eucharystii. Na ogół musiały czekać na ten moment do następnego roku. Od 1953 r. dyscyplina postna była łagodzona: najpierw papież Pius XII pozwolił wiernym na picie wody przed Komunią Św., a potem skrócił obowiązujący czas postu do trzech godzin, po II Soborze Watykańskim post został ograniczony do godziny. Wzorem bogatych rodzin, także biedniejsze zaczęły zapraszać na uroczystość domową, choć najczęściej bardzo skromną, najbliższych członków rodziny, w tym chrzestnych dziecka. Większość dzieci wraz z rodzicami do kościoła udawała się pieszo. Bywało, że również w tym dniu do kościoła niektóre dzieci szły w korkach, a dopiero przed wioską kościelną wkładały obuwie. Szczęście miały te dzieci, których krewni lub chrzestni posiadali konie. Przewóz do kościoła z zasady był jedynym prezentem, jaki dziecko otrzymywało ze strony właścicieli koni. Dzień I Komunii Świętej jeszcze do niedawna nie był, jak obecnie, dniem prezentów. Z czasem dziecko zaczęto obdarowywać. Początkowo była to najczęściej odzież lub bielizna czy rękawiczki. Czasem dziecko otrzymywało od najbliższych różaniec albo książeczkę do nabożeństwa. W latach trzydziestych XX wieku wprowadzono zwyczaj obdarowywania dzieci biżuterią lub pieniędzmi. Były to jednak wyjątki. Prezenty wręczano dzieciom dopiero po ich powrocie do domu. Zwyczaje, które zostaną przedstawione poniżej, są na ogół kultywowane do dziś. Przed Mszą św. pierwszoko-munijną dzieci zbierały się i zbierają przed plebanią albo przed kościołem, skąd proboszcz wprowadza je do kościoła. Jeżeli w danym kościele nie było specjalnych ławek dziecięcych, to w tym dniu wolno im było zająć pierwsze ławki dla dorosłych. W wielu parafiach płacono za miejsce w ławce (w niektórych kaszubskich parafiach ten zwyczaj utrzymał się do dziś). Właściciel dworu „wykupywał" pierwszą ławkę w kościele, dalsze przeznaczone były dla wójta i nauczycieli. Na pulpicie ławki znajdowały się tabliczki z nazwiskami uprawnionych do zajmowania w niej miejsca. W trakcie Mszy św. dzieci odnawiały akt chrztu, co czynią i dziś. Zapalają świece, które w czasie ich chrztu w ich imieniu zapalali rodzice chrzestni. Do dzieci podchodzi ministrant ze świecą ołtarzową, od której dzieci zapalają swoje świece komunijne. W innych kościołach dzieci podchodzą do paschału, od którego zapalają swoją świecę. W niektórych POMERANIA / 23 \ ZWYCZAJE I OBRZĘDY NA KASZUBACH 1 Proboszcz z Żarnowca ks. kanonik Krzysztof Stachowski w czasie Mszy pierwszokomu-nijnej Świeca komunijna parafiach wyznacza się starsze dziewczęta, które siadają na brzegu danej ławki i kolejno wyprowadzają młodsze koleżanki czy kolegów, prowadząc ich do paschału, a przed przystąpieniem do Komunii św. - do balustrady komunijnej, zwanej też balaską komunijną. Po przyjęciu Ciała Pańskiego wprowadzają ich znowu do ławki. W niektórych kościołach dzieci tuż przed przyjęciem Najświętszego Sakramentu recytują modlitwy. Czynią to z ławek bądź też klęcząc przed balaską ołtarzową, oddzielającą prezbiterium od nawy kościoła. Balaska kiedyś nakryta była białym obrusikiem, pod który przystępujący podkładali dłonie, a następnie przybliżali obrusik do podbródka. Bezpośrednio po Mszy św. lub częściej po popołudniowych nieszporach (dziś raczej po nabożeństwie majowym czy czerwcowym), na które dzieci ponownie musiały przyjść do kościoła, proboszcz obdarowywał je pamiątkowym obrazkiem - metryką z motywem z Pisma Świętego i własnym podpisem potwierdzającym, że dane dziecko, w podanym na obrazku dniu, przystąpiło do I Komunii Świętej. Obrazek ten po oprawieniu w ramki zawieszano w mieszkaniu, często nad łóżkiem, w którym dziecko spało, albo na innym godnym miejscu. Obrazek taki otaczano wielką czcią. W wielu domach wisiały i wiszą one przez pokolenia. Przez dziesiątki, a nawet setki lat dzień I Komunii niewiele się różnił od innych niedziel. Po przyjściu z kościoła zajęcia domowe toczyły się normalnym trybem. Większość mieszkańców wiosek była bardzo biedna, żyło im Chustka, przez którą niegdyś trzymano świecę. się ciężko. Do rzadkości należało, aby nawet w początkowych kilkunastu latach po II wojnie światowej w tym dniu przy kościele pojawił się fotograf, by zrobić zbiorowe zdjęcie dzieci z proboszczem lub kapłanami parafii pośrodku. Lepiej miały dzieci mieszkające w mieście -wielu z nich robiono w atelier fotograficznym indywidualne zdjęcie w stroju komunijnym ze świecą lub czasem z obrazkiem w ręku. W okresie międzywojennym w niektórych parafiach wprowadzono okres sześciu niedziel komunijnych. Chodziło o to, aby dzieci pierwszokomunijne przez sześć kolejnych niedziel przystępowały do Komunii św. Ze względu na zaliczanie „drobnych grzechów" do przeszkód w przyjmowaniu komunii odstąpiono od tego zwyczaju, utrzymując obowiązek przystępowania dzieci co cztery tygodnie do spowiedzi świętej, co było warunkiem przystąpienia do Komunii św. Przed II Soborem Watykańskim nie było zwyczajem, aby w kolejne niedziele przystępować do Komunii Świętej bez uprzedniego odbycia spowiedzi świętej. Moim zdaniem współczesna uroczystość I Komunii, choć wiąże się z pozyskaniem przez dziecko szerokiej wiedzy katechizmowej (chociaż niestety powierzchownej i dlatego krótkotrwałej), utraciła swoje istotne, duchowe i religijne znaczenie. Coraz więcej dzieci uważa ten dzień przede wszystkim za okazję do goszczenia wielu ludzi i otrzymania licznych prezentów, i to coraz bardziej wymyślnych i kosztownych. A szkoda... RAJMUND GLEMBIN 24 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 ZŻËCÔ ZRZESZENIÔ CZILE SŁÓW Ô ŁEBSCZIM PARCE Öbczas pötkaniów dlô piszącëch pö kaszëbsku w Łebie jesmë sa spôtkelë z białkama z tamecznego partu: przéd-niczką Heléną Köbielą i wiceprzédniczką Béjatą Smolarską. Bëła to leżnosc do pögôdaniô ö historii tegö öddzélu, planach na przińdnota i nôwôżniészich jiwrach, z jaczima muszą sa biôtköwac Kaszëbi w tim miesce. Öd lewi: Béjata Smolarsko i Helena Kobiela Pötkanié z przedstôwcama partu w Łebie i Labörgu Łebsczi part Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô pöwstôł na początku 90. lat. Tak pö prôwdze wszëtkö zaczało sa w gódniku 1990 r. óbczas zćńdzenió załóżców. Pierszą przédniczką ostała Teréza Trëlewicz, a pô ni prowadzëłë organizacja: Halina Klińskó, Helena Kobiela, Éwa Hóra-nin, Mariô Konkol, a dzysdnia zôs Kobiela. Wôrt téż wspömnąc, że wôżnym człowieka dlô łebsczégö partu öd samégö początku béł dzysdniowi przédnik Kaszëbsczégö Parlamentarnego Zespołu Kadzmiérz Kleina. Pierszą inicjatiwą łebsczich zrzeszeńców bëła organizacjo koncertu kaszëbsczich kóladów w 1991 r., a późni m.jin. konferencje kaszebskó-słowińscze i kaszëbskö--pölsczé. Part rëchtowôł téż zćńdzenia dôwnëch i dzysd-niowëch łebianów, a wiera nôwikszim wëdarzenim, w jaczé sa włącził, béł Zjôzd Kaszëbów w Łebie w 2005 r. Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie w Łebie wespółdze-jało rëszno ze Stowôrą Dokôz Kolpinga i môlowima pa-rafiama, ösoblëwie z parafią sw. Jakuba, chtërny KPZ pömôgało w organizacje rokrocznego „Kaszëbsczégö Camino" (terô Camino nie ödbiwô sa ju köżdégö roku). W ôbrëmienim tegö wëdarzeniô bëła mszô z kaszëbską liturgią słowa, nôuköwô konferencjo, stojiszcza z kaszëb-sczima lëdowima wërobinama i wiele jinëch atrakcji. Dzysdnia, jak rzekła nama Helena Kobiela, do partu nôleżi kol 40 lëdzy. Nôleżnicë pôtikają sa przë ôgnisz-czach, z leżnoscë Dnia Matczi, zakuńczeniegó sezonu i wilëji. Czasto wëjéżdżają w rozmajité môle na Kaszëbach. W östatnym czasu udało sa jima zwiedzëc Swöłowö, Klëczi i Wdzydze. Żëcé w parce nie je równak ógrańczone leno do nëch milecznëch zeńdzeniów. Part mô téż pöwôżné jiwrë. W Łebie dërch mieszko wiele Kaszëbów, dlô chtërnëch gwôsné pochodzenie je sromôtą. A jesz wiôldżi dzél mieszkańców je dbë, że w Łebie nigdë Kaszë -bów nie bëło, leno Miemcë. Ökróm te wiele lëdzy, óso-blëwie młodëch, czej kuńczi sa sezón, wëjéżdżô abó do robötë, abó do wësoczich szkółów. W tim czasu w Łebie baro mało sa dzeje. Nimó starów zrzeszeńców nie udało sa téż wprowa-dzëc uczbów kaszëbsczégó jazëka w niżódny szkole. Dze-jania, jaczé miałë zachacëc młodëch do kaszëbiznë i nôuczi, nie dałë brzadu. Je to jedurnô gmina w labör-sczim powiece, gdze kaszëbsczi nie je uczony. Jak jesmë sa doznelë ód mólowëch zrzeszeńców, abó felowało dze-cy, jaczé bë sa chcałë uczëc, abó nie bëło szkólnégó. Dzysô mało chto mô chac, udbë i czas, bë sa angażować i robie cos wicy dlô môłi tatczëznë - rzekła nama kómud-no przédniczka partu. Jiwra je téż felënk dotacji z butna. Łëdze, chtërny są zrzeszony w łebsczim parce, muszą dzejac blós za pieńdze ze skłódków. Nie öznôczô to równak, że zrzeszeńce sa póddówają. Może badze jima kąsk lżi dzaka wespółrobóce z labór-sczim parta, jakó ósta zaczató prawie óbczas pótkaniów dlô piszącëch pó kaszëbsku? PAULËNAWASERSKÔ LEPIŃC-ZELNIK 2019 / POMERANIA / 25 W uszłim roku, krótko przed nają rézą na zëmöwé seminarium „Kick-off"1 rëchtowóné bez stowôrë Youth of European Nationalities a Giuventetgna Rumantscha (młodzëznowô organizacjo Retoro-manów) do regionu Grizoniô w Szwajcarie, raza z Mateusza Łącczim ôdwiedzëlësmë wastna Wanda Lew-Czedrowską, zdrzącë za materiałama ô dôw-niészim dzejanim „Pömôranie". Tamô më ôbôczëlë wëjimk z gazétë z titla „Ze »Szwajcarii« do Szwajcarii". Tak më sa doznalë, że najô pomórańskó réza do Retoromanów nie je pierszô, że ju rëchli pómórańce mielë z nima łączba. Pötwierdzëła to wastnô Miłosława Börzëszköwskô-Szewczik, chtërna wdôrza swój udzél w szescösoböwi delegacji Klubu Sztudérów „Pömóraniô" na Easter Seminar w Zuoz w 1996 roku2. Równak pomorańscze, a öglowô kaszëbsczé łącz-bë z Retoromanama sygają jesz dôwniészich dzesac-latów. Wasta senator Kazmiérz Kleina napisôł na Facebooku ó tim, jak w 1979 roku jakö nôleżnik „Pômôranie" béł prowadnika Jeana-Jacąues'a Fure-ra w rézë pó Kaszëbach. Furer, chtëren béł nôleżnika Retoromańsczi Fundacje a badérowôł ösoblëwie re-toromańsczi jazëk3, ôbczas ti wizytë póznôł sa midzë jinszima z Jana Trepczika i Feliksa Marszałköwsczim. Miôł tedë öbôczëc Gduńsk, Kartuzë, Łątczińską Hëta, Chmielno a Wejrowö4 (ö relacjach Kaszëbów z J.J. Furera möże téż przeczëtac w artiklu prof. Józwë Börzëszkówsczégö Ruch romoński a Fundaziun Re-toromana w „Pomeranie" nr 6/1988). Tim szlacha möżemë duńc do 2019 roku, czedë Ambasada Szwajcarie w Polsce, Lia Rumantscha 1 Réza bëła ôpisónô przez Mateusza Łącczégö w artiklu Pomorańcy w Szwajcarii w „Pomeranie" nr 4/2018. 2 Z kömentôrza M. Bôrzeszköwsczi-Szewczik na Facebooku Karna Sztudérów „Pömôraniô" pöd wpisa z 29 strëmiannika 2018. 3 Wiacy möże przeczëtac na internetowi starnie: www.culturactif.ch/invite/furer.htm 4 Z kömentôrza K. Kleinë na Facebooku cządnika „Pomerania" pöd wpisa z 18 czerwińca 2019, 26 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 POTKANIA KULTUR (Retoromańskó Liga) a Kaszëbskö-Pömörsczé Zrzeszenie nawiązëją łączba. Midzë 14 a 17 czerwińca przedstôwcë nëch órganizacjów wëspółrobilë na Kaszëbach przë tim midzëkulturowim zéndzenim. Ta wizyta bëła téż spartaczono z obchodzonym prawie w tim roku stolatim organizacji Lia Rumantscha. Tim raza prowadnika béł Paweł Wajlonis, nôleżnik Öglowégô Zarządu KPZ. W piątk 14 czerwińca ô piąti pö pôłnim na Gduń-sczim Uniwersytece mia plac nôuköwô konferencjo pod titla „Dziedzictwo wspólnot mniejszościowych i regionalnych - Kaszubi i Retoromanie". Referatë tikające sa rozmajitoscë jazëkôwi w Europie, lëtera-turë, kulturë, rësznot a jazëka Retoromanów i Kaszë-bów przërëchtowelë dr Hanna Makurôt-Snuzëk, dr hab., prof. GU Wöjcech Żełaniec, Chasper Sarott (Szwajcarsko Ambasada), dr hab. Andrzéj Pórabsczi, Gianna Cardonau (Lia Rumantscha), Łukôsz Grza-dzëcczi a dr Jón Wólsczi. Nen dzél béł môderowóny przez przédnika KPZ prof. Edmunda Wittbrodta. Kôrbiónczi pô prezentacjach, dozéróné przez Paula Flueckigera, gazétnika „Neue Zuercher Zeitung", nômöcni tikalë sa promocje jazëka westrzód lëdzy, apartno młodzëznë, jiwrów, jaczé sa z tim parłaczą, historiczno-kulturowëch jinosców a rządowego wspiarcô dlô tëch dwóch grëp. Pöstapny dzeń béł ful robôtë dlô najich gôscy. Reno brelë udzél w pötkanim w Kaszëbsczim Do-domu we Gduńsku. Kôrbilë z wiceprzédniczką Kaszëbsczégö Institutu i z nôleżnikama KPZ mi-dzë jinszima ô mediach najich dwóch spôlëznów, ó jiwrach a jich rozrzeszeniach. Wanożilë téż kaszëb-sczima szlachama pö dzélu Przédnégö i Stôrégö Gardu. Pö zwiedzanim Gduńska rëgnalë w réza pö westrzédnëch Kaszëbach. W Szimbarku pötkalë sa z wiceprzédnika KPZ Łukasza Grzadzecczim i ja-chalë tradicyjną briczką, a w Wieżëcë óbezdrzelë Kaszëbsczi Uniwersytet Lëdowi. Ö sódmi wieczór bëlë ju na placu, dze ôdbiwô sa pómórańsczć scyna-nié kanie - w naji Chëczë w Łątczińsczi Hëce. Naji retoromańsczi gösce uzdrzeJë i rëchtowanié do widzawiszcza, i nają drëgą sedzba. Pö przedstôwie-nim öbrzadu nastôł czas gôdczi ô nim pö anielsku, tak cobë öbzérnicë zza grańce möglë zrozmiec, ö co jidze w tim zwëku. Późni retoromańsczi artista Cha da Fö w wieczorny aurze dół koncert w swöjim jazëku na binie buten Chëczë. To potkanie bëło bëlną kulturową wëmianą, bëło téż sparłaczoné z YEN-owsczim projekta Minority Messengers. Wiôldżé Bóg zapłać czerëjemë do GOKSiR w Chmielnie, a ósoblëwie do wastnów Editë Klasë i Gitë Michalewicz za pomóc w przërëchtowanim placu a jestku. W niedzela gósce uczastniczëlë w pötkanim Przędny Radzëznë KPZ w Chónicach. A w pöniedzôłk przëjachalë do Kaszëbsczégö Öglowósztôłcącégó Liceum w Brusach, dze gôdka bëła ô uczenim jazëka a rozszérzwianim kulturę. Chto wić, może to zéndze-nié dô brzôd na przińdnota w kontaktach w ti sprawie. Całô réza na gwës bëła bökadnô w wiédza i do-swiôdczanié öbu kultur, chtërne mögą sa wiele ód se nawzôj nauczëc. EWELINA STEFAŃSKÓ i^EPIŃC-ZELNIK 2019 / POMERANIA / 27 Nigdy nie miałem wątpliwości, że zadomowił się u nas na wiele lat przed czasem zabaw w samochody i garaże. Bo wtedy już mieszkały u nas na poddaszu i Kanapony, i Igi-Igi, a późnym wieczorem, w dni słotne i pochmurne, na parapecie małego okienka przysiadał Piotruś Pan. Po wielu latach zdarzyło mi się napisać, że każdy ma Latający Wiatrak i mknie nim w daleki świat, nie każdy wraca... Nie mogłem sobie z tym poradzić, z tym wracaniem, wybrałem się na spacer do Lasu Opery Leśnej... do Parku Leśnego... Piotrusia Pana. Minąłem kurniki, droga tu się rozwidlała, w lewo do Borodzieja, a w prawo na górę, do zagajnika młodych sosenek. Była tam nora, pamiętałem dobrze, na stoku wyginającym się na południe. Nora, przy której widzieliśmy się z Nim ostatni raz, Grzesiek i ja, bo nikogo więcej z nami nie było. Postanowił opuścić nas na dobre, z norki wystawała tylko głowa w czapce Krasnoludowej, bo to o Krasnoludzie jest ta wspomnieniowa opowieść. Grzesiek podbiegł do norki, chciał Go zatrzymać, mały Człowieczek nachylił się i coś mu szepnął, nie dosłyszałem, popatrzył na mnie, nad Grzesia pochyloną głową, podniósł znaczącym gestem rękę i skrył się w norce. Bardzo wolno wracał Grzesiek od norki do mnie, a było do przejścia raptem kilkanaście metrów. Stanął, rozłożył ręce i szepnął: „... ma". Na balkonie u Ba-boki, gdy razem oglądali samochody przejeżdżające ulicą, też tak rozkładał ręce i mówił „... ma" , co znaczyło „nie ma", zawsze wtedy, kiedy przejechał volkswagen garbus. Trochę później taki samochód nazywał się... „ssssfolkswagen". Baboka rozumiała się z nim bardzo dobrze, ona miała wtedy 60 lat, on niecałe dwa lata. Nad balkonem było małe okienko strycho- we, bardzo możliwe, że Krasnolud obserwował z tego okienka ich poczynania na balkonie i powoli poznawał Babocyne i Grzesiowe zwyczaje. Że też teraz to mu się przypomniało: „... ma", minęły już od balkonowych zabaw prawie cztery lata. Staliśmy, patrząc na wejście do norki, i ja też musiałem powiedzieć „... ma". Nigdy nie odważyłem się zapytać Grzesia o to, co powiedział do niego na od-chodne, może coś ważnego, a może tylko jakieś Kra-snoludowe pożegnanie. Rozwidlenie dróg... nie było już kurników, drewniane budy rozsypały się, z ziemi sterczały powyginane metalowe słupki niegdysiejszego płotu. Po całym dniu deszczowym i mokrym zaświeciło słońce, już prawie skryte za drzewami, niebo od wschodu pociemniało. Skręciłem w prawo, na starym buku rozwrzeszczała się sroka. Siedziała na gałęzi nad drogą i przekrzywiając łepek, urągała mi zjadliwie. Stanąłem, sroka umilkła i zaczęła boczkiem przesuwać się po gałęzi, skrzeczała cicho, wyraźnie niezadowolona z odwiedzin. Nie do ciebie idę - mruknąłem. Ucichła. Pokręciła się na gałęzi, że niby co takiego, kiwnęła ogonkiem i odleciała. Ruszyłem dalej, ale popatrując do góry, widziałem, że sroczka śledzi mnie, przelatując z drzewa na drzewo: Przy drodze leżały połamane gałęzie 28 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 LITERATURA i pocięte pniaki. Usiadłem, sroka zezłościła mnie, nie chciałem mieć świadka. Może norki już nie ma, a wtedy spotkanie z Krasnoludem będzie chyba niemożliwe, sroki to plotkary. Niewiele wiedziałem o Krasnoludzie. Nigdy nie mieszkał w naszym domu, ani w Wilnie, ani później we Lwowie. Zauważyłem go przypadkowo. Nasze mieszkanie w Sopocie, na poddaszu, miało powyginane ściany i okno na ogród, w zakończeniu mansardowego wycięcia w dachu. Przy oknie stało łóżeczko Grzesia, w pokoiku obok bawiliśmy się w samochody i garaże. Kładłem się na dywanie, na boku. Między kolanami i brzuchem był garaż. Grzesiek jeździł mo-delikami samochodów po dywanie, z wizgiem zdzieranych opon i piskiem hamulców zajeżdżał do garażu. Wyrczał głośno, podkręcając silniki samochodów na najwyższe obroty, tak że cały sweterek z przodu miał mokry od śliny tryskającej z „silnika". Jesienią na naszej mansardzie szybko zapadał zmrok, ale nie zapalaliśmy światła, podjeżdżające ulicą samochody przez chwilę świeciły w okno przy łóżeczku Grzesia i to światło, jak z latarni morskiej, zapalające się i gasnące, było najlepszym oświetleniem naszego garażu. Któregoś wieczoru, gdy było prawie ciemno, wszystkie samochody stały już równo ustawione w garażu na noc, a Grześ siedział przy wjeździe do garażu i, jak każdy kierowca po długiej trasie, rozcierał ręce zmęczone kręceniem kierownicą, podparłem się na łokciu i przez profil kierowcy zajrzałem do mansardy. Nadjeżdżający ulicą z dołu samochód rozświetlił na krótką chwilę pokoik sypialny Grzesia. Wtedy zobaczyłem go pierwszy raz. Siedział na poręczy łóżeczka, kiwał nogami i przyglądał nam się z uśmiechem. Krasnolud. Widziałem go poprzez Grzesia i później rozumiałem tylko wtedy, gdy Grześ był ze mną. Straciłem ochotę do dalszej wędrówki w poszukiwaniu norki Krasnoluda. Patrzyłem na las, a jednocześnie jakbym patrzył na siebie, z wielkiej odległości. Oddaliłem się od samego siebie. Krasnolud, przecież spotkałem go już dawniej. To Baboka, czytając nam Księgę z San Michele, poznała nas ze Skrzatem, przyjacielem starego gaduły Axela vMunthe'a. A tam, w pokoiku Grzesia, chyba go zobaczyłem, przecież ważne, aby chcieć zobaczyć... Siedząc na pniaku, byłem bardzo daleko myślami, na ulicy Grochowskiej we Lwowie, może jeszcze dalej w czasie już zamarłym. Od tego wieczoru, kiedy garaż był już zamknięty, Grzesiek wymyty i w łóżeczku... byliśmy wieczorami we trzech, Grzesiek, Krasnolud i ja. Bo wtedy, gdy w refleksie świateł nadjeżdżającego samochodu nad główką Grzesia zobaczyłem Go, chyba szepnąłem... Krasnolud. Pochyliłem się nad łóżeczkiem Grzesia. „No i co z tym Krasnoludem? Opowiedz". Bo czasem, gdy byłem w domu wieczorem, opowiadałem bajki na zaśnięcie. Siedząc na pniaku, myślałem o tych wieczorach zasypiania Grzesia beze mnie. Czy myślał o Krasnoludzie? Na długo zadomowił się ten dziwny Pańcio z lat marzeń w naszych rozmowach, bo to była już zupełnie realna postać. Miał bardzo ładny samochodzik, którym potrafił, specjalnym tunelem, przejeżdżać na drugą stronę ziemi. Aż w czasie spaceru do lasu, Bibi była z nami, odbiegła daleko i Grześ za nią pobiegł, właśnie wtedy, raptem zatrzymał się przy głębokiej norce i stwierdził, że Krasnolud odjechał od nas na zawsze. To właśnie było to „... ma". Potem długo szukaliśmy Bibi, naszej małej foksterierki, i znaleźliśmy ją zziajaną, kopiącą głęboki dół, od którego nie dawała się odciągnąć. Ale dlaczego Grześ podjął tę decyzję? Czy może otrzymał wiadomość, że Krasnolud już nas opuszcza? Do domu wróciliśmy prawie po ciemku, była potem kolacja, a gdy przyszedłem do pokoiku Grzesia, siedział otulony kołdrą, patrzył na mnie i tak milczeliśmy dosyć długo. W końcu westchnął, pokiwał głową... „Odjechał..." Mruknął jeszcze „Dobranoc" i odwrócił się, zakrywając głowę kołdrą. A teraz polazłem do Opery Leśnej szukać odpowiedzi na pytanie, na które już nigdy nie będzie odpowiedzi. Dlaczego Krasnolud od nas odjechał? Rozejrzałem się, sroki nie było w pobliżu. Zacząłem coraz szybciej iść w kierunku norki, w której zniknął. Jeszcze tylko musiałem przejść przez krzaki, narosły od tamtego czasu i były gęste, prawie nie do przejścia. Ale to było tutaj. Obok resztki pnia była norka, zasypana i nie tak głęboka jak wtedy, ale była! Nachyliłem się i cichutko zapytałem, czy jeszcze mnie pamięta, czy może znowu do mnie przyjść. Grzesiek odfrunął daleko, ale ja zostałem, może jakaś niewielka cząstka mojej teraźniejszości zasługuje na Krasnoluda? Nie było odpowiedzi. Podniosłem się, na gałęzi tuż nad norką siedziała sroczka. Popatrzyliśmy sobie w oczy, sroczka odleciała i wróciłem do domu, a wieczorem, tuż przed zaśnięciem, pomyślałem, jak to fajnie, że trafił nam się ten Krasnolud, to znaczy Grześkowi i mnie. RYSZARD RONCZEWSKI Sopot... przed urodzinami Grzesia, 2003 r. JiPIŃC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 29 WIEDNO W POSZEKU ZAPRASZAMY DO WSTĄPIENIA W SKAUTOWE SZEREGI Europa i świat przełomu XIX i XX wieku to miejsca, które przyrównać można do hiszpańskiej telenoweli. Ciągłe zmiany, zwroty akcji, nowe potrzeby i możliwości. Właśnie w tym czasie brytyjski generał sir Robert Baden-Powell, obserwując sytuację najmłodszych obywateli, nędzę, w jakiej żyją, a często pozostawienie ich samym sobie, postanowił umożliwić im rozwój, dać szansę na lepsze jutro. Właśnie te dwie fale, nowość epoki oraz kreatywność BP1, sprawiły, że powstał skauting, ruch, który po dziś dzień odmienia losy ludzi na naszym globie. Skauting bardzo szybko stał się popularny na całym świecie. Wkrótce dotarł też na teren będącej wówczas pod zaborami Polski. Tutaj został przyjęty ze szczególnym entuzjazmem, gdyż wpisywał się w ideę narodową. Pierwsi wielcy działacze, tacy jak ks. Kazimierz Lutosławski czy małżeństwo Małkowskich (Andrzej i Olga Drahonowska-Mał-kowska), w doskonały sposób przystosowali brytyjski ruch do polskich realiów. Do tej pory przedstawiłem fakty znane, dla wielu wręcz banalne. Teraz zaś przejdziemy do novum. Otóż na Kaszubach rozwinął się niezależny od polskiego ruch (sic!) skautowy, pod przywództwem Mariana Rosz-czynialskiego, postępowego działacza społecznego, męża Eufrozyny Malotka-Trzebiatow-skiej, dziedziczki dóbr łężyckich. On to przy współpracy z Antonim Abrahamem oraz Janem Woyke (główny filantrop kaszubskiego ruchu skautowego) i Janem Rhode (łężycki gospodarz, pierwszy drużynowy skautów ka- Skauci kaszubscy na pielgrzymce do Sianowa, gdzie zostanie poświęcona niesiona przez nich kopia figury MB Sianowskiej. Światowy Zjazd Kaszubów w Rumi. Skauci kaszubscy z przyjacielem Davidem Shulistem. szubskich) opracował metodykę skautową dostosowaną do potrzeb kaszubskiej młodzieży2. Pierwsza zbiórka odbyła się w lipcu 1913 roku w majątku Roszczynialskich w Łęży-cach k. Rumi, pierwszy zaś obóz letni - w 1921 nad jeziorem Marchowo Zachodnie w gminie Szemud. Kaszubski ruch skautowy początkowo był formacją wyłącznie męską, dopiero po II wojnie światowej działalność rozpoczęła drużyna kun -I Żeńska Drużyna Skautek Kaszubskich (należało do niej 15 dziewcząt, a jej drużynową była druhna Zofia Napierska). Zbiórki przeprowadzano w języku kaszubskim. Powstały liczne pieśni oraz przyśpiewki skautowe, również kaszubskojęzyczne, takie jak ta śpiewana przed ciszą nocną w obozie (pierwszą jej zwrotkę odśpiewywał każdego wieczoru komendant obozu, drugą - uczestnicy): W miono Bôsczé pôjta spac, W miono Bôsczé pôjta spac. W miono Bôsczé jidzemë spac, Reno trzeba nama wstać, Reno, reno, trzeba wstać. Wykształcił się jednolity ubiór (męski): brązowe krótkie spodenki, kremowa koszula, czarny kapelusz oraz brzozowa laska. Przygotowano również organizacyjną odznakę, która nawiązywała kształtem do „liliokrzyża" Świętopełka Wielkiego oraz kotwicy3. Skauci kaszubscy stworzyli ponadto własne tradycje, takie jak łamanie się chlebem podczas odmawiania modlitwy „Ojcze nasz" czy rozpoczynanie obozu od dzielenia się gorzką 1 Popularny skrót od Robert Baden-Powell, używany szczególnie chętnie przez skautów i harcerzy na całym świecie. 2 Źródło podanych informacji stanowi przekaz ustny p. Brunona Rhode (zmarł w 2018 r.) z Łężyc, ostatniego przedwojennego skauta kaszubskiego. 3 Współcześnie druh Krzysztof Plater-Zalewski zaprojektował nowy krzyż skautowy, nawiązujący do tego historycznego. Nie ma jednak pewności co do tego, jak dokładnie wyglądał pierwszy krzyż skautów kaszubskich, gdyż żaden nie zachował się do naszych czasów. 30 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 CZÓ DECH! m Ognisko skautowe z zaprzyjaźnionymi skautami irlandzkimi, którzy przyjechali do Polski na wędrówkę starszo-wędrowniczą. czekoladą (wypowiadając słowa „Aby więcej takich gorzkich akcentów na tym obozie nie było"). Ponadto każdy adept kaszubskiego skautingu przed złożeniem przyrzeczenia (w którym odwoływano się do Matki Boskiej Sianowskiej) musiał wypić wodę różaną. Istotną rolę w kaszubskim skautingu odgrywał teatr. Do przygotowywania inscenizacji wybranego wydarzenia z dziejów Kaszub drużyny dzieliły się na zastępy (6-7-osobowe grupy). Ten obozowy teatr przez skautów nazywany był ceynowiakiem (na cześć Floriana Ceynowy). Ciekawy zwyczaj wiąże się ponadto z mianowaniem skauta na wyższe stopnie. Kandydat do wyższej rangi po modlitwie przy drużynowej kapliczce (każda drużyna miała kapliczkę poświęconą swojemu patronowi) przechodził wraz z drużynowym do ogniska, gdzie skaut-mistrz przy użyciu czarno-żółtej klëczi pasował go na wyższy stopień. Po skaut-mistrzu czynili to wszyscy zebrani skauci mający już stopień, na który odbywało się pasowanie. Zwyczaje skautowe nie ominęły wilczków4. Oni to przed złożeniem obietnicy wilczkowej musieli przejść przez próbę, czyli wykonać kilka zadań: rozpalić ogień, wspiąć się na drzewo oraz wykazać się znajomością podstawowych modlitw. Powstało jeszcze wiele innych tradycji, o których w innym miejscu z chęcią opowiem. Skauting kaszubski tzw. starej odsłony trwał do 1960 roku, kiedy to nad jeziorem Strzepcz w Strzepczu odbył się ostatni obóz skautowy (funkcję jego komendanta pełnił wspomniany w przypisie 2 druh Brunon Rhode, podobno w miejscu obozu skauci pozostawili pamiątkowy krzyż, jednak dzisiaj nie ma po nim śladu). Ta piękna i kaszubska idea jednak nie przepadła. W 2016 roku pięcioosobowa grupa pod przywództwem skaut-mistrza Oskara Kozłowskiego postanowiła reaktywować kaszubski ruch skautowy. Powstało Skauci kaszubscy z ks. Romanem Skwierczem na Zjeździe w Rumi. Stowarzyszenie Kaszëbsczi Skaucë, do którego należy 20 członków i które wspiera grupa sympatyków (w tym większość to wędrownicy - dorośli skauci). Rok później w Lini zorganizowano obóz dla kaszubskich wilczków Wybito nowe krzyże skautowe, złożono kilkanaście przyrzeczeń skautowych (zgodnie z kanonem przyjętym w 1921 roku). Stowarzyszenie zajmuje się działalnością na rzecz dzieci i młodzieży na Kaszubach, organizuje rajdy, wycieczki i obozy letnie, a ponadto dzięki współpracy międzynarodowej, np. z Czechami czy Irlandią Północną, promuje kaszubszczyznę w Europie. W najbliższym czasie Kaszëbsczi Skaucë chcą wstąpić do Europejskiej Federacji Skautów Nie-zrzeszonych (na zaproszenie skautów czeskich). Stowarzyszenie jest organizacją głównie męską, jednak w jego ramach działa również pięcioosobowa drużyna skautek wędrowniczek (w Wejherowie). Skauting kaszubski to przestrzeń, w której każdy znajdzie coś dla siebie, to nie tylko możliwość pojechania na obóz do lasu, ale również szansa poznania ciekawych ludzi i rozwijania swoich pasji. Stowarzyszenie stwarza możliwość prezentacji swoich zainteresowań, a zatem także zarażenia nimi skautowych braci i sióstr. Opiekę duszpasterską nad Skautami Kaszubskimi sprawuje Poznańska Prowincja Braci Mniejszych (franciszkanów) oraz ks. Krzysztof Tusk SDB. Kaszubski skauting, jak wspomniano, powstał i rozwijał się niezależnie od polskiego, wykształcając własne tradycje i obrzędowość, których jako Kaszubi winniśmy strzec. Jako dzieci tej ziemi jesteśmy zobowiązani zadbać o jej dziedzictwo. Zapraszamy do wstąpienia w skautowe szeregi. Czó dëch! - Wiedno w pôszëku! DRËCH KLEBBÓW MATIS 4 Skautowa nazwa osób z najmłodszej grupy wiekowej - 7-11-latków). l|PIŃC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 31 / BHv Koloryzowane zdjęcie płonącego zamku w Gniewie. Fotografię, która w oryginale jest czarno-biała, wykonała Paulina Wajdeman ze strychu atelier mieszczącego się przy pl. Grunwaldzkim 27. Zdjęcie udostępnione dzięki uprzejmości Daniela Frosta i jego ojca. JAK FENIKS Z POPIOŁÓW... Rozmowa z dr. Krzysztofem Halickim, autorem książki Od upadku do świetności. Dzieje zamku w Gniewie od pożaru w 1921 do czasów współczesnych H W świecie naukowym jest pan znany jako badacz historii policji. Książka o zamku w Gniewie, która w czerwcu wyszła z drukarni, może dla niektórych być sporym zaskoczeniem. Rzeczywiście głównym obszarem moich badań naukowych jest historia Policji Państwowej. Jednak niejako przy okazji różnych kwerend w archiwach natrafiam na bardzo ciekawe materiały z policyjnych śledztw. Tak też było podczas pracy nad książką Dzieje Policji w Gniewie i regionie w latach 1920-2013 Krzysztof Halicki w swojej najnowszej książce podjął słabo przebadany temat pożaru zamku w Gniewie. (Bydgoszcz 2014). Odszukałem wówczas cenne dokumenty, które rzuciły nowe światło na pożar gniewskiego zamku. Obiecałem sobie, że kiedyś wrócę do tematu, który nie tylko jest słabo rozpoznany, ale też narosło wokół niego sporo mitów. W efekcie powstała książka, o której teraz rozmawiamy. H Pańska opowieść zasadniczo zaczyna się w momencie powrotu Gniewu do Macierzy. Patrząc z tej perspektywy, można powiedzieć, że na swój sposób jest ona wydawnictwem rocznicowym. Ukazuje się bowiem dokładnie w setną rocznicę podpisania traktatu wersalskiego. Jakkolwiek wydarzeniom z lat 1918-1921 poświęciłem najwięcej uwagi, to jest tu sporo informacji o czasach wcześniejszych. Dla pełniejszego obrazu wydarzeń musiałem bowiem przypomnieć, że kiedy w 1772 roku, po I rozbiorze Polski, Gniew przeszedł pod panowanie Prus, warownia pełniła najpierw funkcje wojskowe, później zaś służyła jako magazyn zboża. W 1855 roku częściowo rozebrano mury przed-zamcza i zburzono wieżę główną. W 1856 roku miasto sprzedało zamek Ministerstwu Spraw Wewnętrznych Prus za kwotę 60 tysięcy talarów, po czym został on zaadaptowany na ciężkie więzienie karne, które zlikwidowano wraz z rozpoczęciem I wojny światowej. W Gniewie pojawiło się wtedy wojsko niemieckie, 32 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 NASZE ROZMOWY którego zadaniem było przygotowanie linii Wisły do obrony przed spodziewanym atakiem rosyjskim. Następnie w zamku urządzono obóz dla jeńców rosyjskich... ■ ...i tu dochodzimy do zasadniczej cezury w historii zamku. Podpisanie 28 czerwca 1919 roku traktatu pokojowego zmusiło władze polskie do przyśpieszenia przygotowań prawnych do przejęcia ziem zaboru pruskiego oraz podjęcia ostatecznych ustaleń w tym względzie. Efektem prac legislacyjnych w Sejmie była Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 roku o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej. Na jej podstawie utworzono Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej z siedzibą w Warszawie oraz dwa województwa: poznańskie i pomorskie. Co ważne, postanowienia traktatu pokojowego precyzowały tylko ogólne zasady przekazania Polsce ziem byłego zaboru pruskiego. Sprawy szczegółowe omawiały od lipca 1919 roku polsko-niemieckie komisje, które obradowały w Toruniu, Gdańsku oraz Berlinie. W konsekwencji podpisanych zostało kilka porozumień dotyczących zasad przekazania władzy, regulacji spraw urzędniczych i innych szczegółowych spraw administracyjnych. 24 października 1919 roku zawarto w Berlinie porozumienie w sprawie wojskowego przekazania terenu Polsce. Określono także zasady przejmowania ziem przez władze polskie. Wcześniej, bo na przełomie lipca i sierpnia 1919 roku, rozpoczęły się wojskowe przygotowania do przejęcia Pomorza. Zadanie to powierzono wojskom podlegającym Dowództwu Frontu Pomorskiego pod dowództwem gen. Józefa Hallera. ■ Wojsko polskie pojawiło się w Gniewie w styczniu 1920 roku. Na krótko miasto nabrało charakteru miasta garnizonowego. W połowie 1920 roku przylegający do zamku Dom Karny w Gniewie zajął V i VIII szwadron strzelców granicznych. 17 listopada 1920 roku oddziały odeszły z miasta. Ku zaskoczeniu władz niespodziewanie na zamkowe wzgórze wkroczył I Syberyjski Pułk Piechoty. Później okazało się, że na podstawie porozumienia pomiędzy Dowództwem Okręgu Generalnego Pomorze w Grudziądzu a Departamentem Sprawiedliwości Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej warownia została przeznaczona na kwaterę dla żołnierzy. ■ 20 lipca 1921 roku wydarzył się dramat, który stanowi punkt odniesienia w pańskiej opowieści. Fakt, że żołnierze podpalili zamek nawet dzisiaj, po upływie niemal stu lat, jest czymś szokującym. Według ustaleń Policji Państwowej podpalenie było związane z nadużyciami w gospodarowaniu wojskowym majątkiem, które miały miejsce w Zarządzie Koszarowym. Sprawcy zdecydowali się na tak drastyczny krok, licząc, że w ten sposób uda się im zatuszować ogromne nieprawidłowości, przy czym prolog tych wydarzeń wyglądał następująco: w drugiej połowie lipca 1921 roku, kiedy rozmiary nadużyć finansowych Zarządu Koszarowego w Gniewie poznał dowódca I Syberyjskiego Pułku Piechoty, postanowił on złożyć doniesienie do Dowództwa Okręgu Generalnego w Grudziądzu o popełnianych przestępstwach gospodarczych. Na tej podstawie władze wojskowe zdecydowały, że wyślą do Gniewu specjalną komisję, która przeprowadzi śledztwo w tej sprawie. Na wieść o tym kierownik Zarządu Koszarowego w Gniewie przedostał się na drugą stronę Wisły i uciekł do Niemiec. Grupa, która chciała zatrzeć ślady przestępczej działalności, dała sygnał do podpalenia zamku. Zadanie to mieli wykonać Michał i Paweł Gołuńscy, syn i ojciec. W środę 20 lipca 1921 roku około godziny 20.20 zauważono, że z dachu zamkowego, po obydwu stronach wieży od strony rynku, wydobywał się dym. Niedługo potem w różnych miejscach buchnęły płomienie. Obraz spalonego zamku był przygnębiający. Z czterech wież spaliły się dwie. Ocalało prawe skrzydło, gdzie znajdowała się kaplica zamkowa i pomieszczenia znajdujące się pod nią. W tym miejscu spalił się tylko chór, ocalały zaś ławki i ołtarz. ■ Gołuńscy - jak pan wspomniał - nie działali sami. Nie. Za Gołuńskimi najprawdopodobniej stał plutonowy Franciszek Bukowski z Zarządu Koszarowego, Spalony zamek w Gniewie na zdjęciu lotniczym. Fot. z archiwum zamku w Gniewie l^ËPINC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 33 NASZE ROZMOWY H f f Odbudowany zamek przyciąga co roku rzesze turystów z kraju i ze świata. Szczególnym zainteresowaniem cieszą się organizowane w nim imprezy historyczne. który także był „umoczony" w malwersacje. Trzeba wszakże zaznaczyć, że w trakcie przeprowadzonego przez wojsko śledztwa nie zebrano wystarczających dowodów na to, że Bukowski brał udział w spisku mającym na celu samo podpalenie. Podobnie zresztą było z Michałem i Pawłem Gołuńskimi. Wobec niezadowalających wyników dochodzenia władze wojskowe oraz cywilne naciskały podległe placówki, aby te zintensyfikowały śledztwo. Władzom polskim zapewne zależało na tym, aby do opinii publicznej nie przedostała się wiadomość, że w Gniewie przez kilka miesięcy dokonywano przestępstw gospodarczych na szkodę skarbu państwa, które doprowadziły do spalenia zamku. Mimo że aresztowanym nie udowodniono bezpośredniego udziału w podłożeniu ognia, to wiele poszlak wskazywało na to, że Gołuńscy jednak byli w zmowie z Bukowskim. Ostatecznie śledztwo umorzono, a cała sprawa została wyciszona. ■ I to na tyle skutecznie, że niemal o niej zapomniano. Był to temat na tyle niewygodny dla władz, że w dwudziestoleciu międzywojennym już do tej sprawy nie wracano. I Skala zniszczeń zamku okazała się na tyle duża, że przez lata pozostawał on ruiną. Mimo to w czasie wojny i tuż po jej zakończeniu znowu pełnił on więzienną funkcję. Po zajęciu we wrześniu 1939 roku Gniewu przez wojska niemieckie. Zamek zaadaptowano na obóz tymczasowy dla ludności polskiej. Durgangslager Mewe, bo tak się ów obóz nazywał, zaczął działać 2 listopada 1939 roku. W pomieszczeniach południowego skrzy- dła zamku, w dawnej kaplicy, na parterze oraz w piwnicach Niemcy zorganizowali cele więzienne, w których przebywali w fatalnych warunkach mieszkańcy Pomorza Gdańskiego. Każdego dnia funkcjonariusze SS wyprowadzali więźniów na zamkowy dziedziniec, gdzie wyczytywano nazwisko osób skazanych na śmierć. Następnie ładowano ich na ciężarówki i wywożono na egzekucję do Lasu Szpęgawskiego. Wśród ofiar wymienić można chociażby księdza doktora Józefa Smoczyńskiego, wykładowcę historii dogmatów w Seminarium Duchownym w Pelplinie, którego aresztowano, gdy przebywał u rodziców w Gniewie, czy też naczelnika miejscowej poczty Lucjana Malaka i kupca Leona Feliksa Kowalskiego. Obóz w Gniewie funkcjonował do likwidacji w lutym 1940 roku. Przeszło przezeń około 2 tysiące Polaków, z tego zmarło na zamku kilkoro dzieci. Podczas likwidacji obozu więźniów wywożono do Generalnej Guberni, do obozów w Potulicach i Prabutach, natomiast pozostałych na roboty przymusowe w głąb Rzeszy. Tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej gniewski zamek pełnił rolę więzienia, w którym przebywali Niemcy oraz polscy działacze niepodległościowi ■ Wiele osób pamięta zamek z czasów, kiedy był on ruiną. I pamięta determinację ludzi, którzy postanowili, że go odbudują. W latach 1992-1997, z inicjatywy ówczesnego dyrektora Miejsko-Gminnego Domu Kultury w Gniewie Jarosława Struczyńskiego, gmina Gniew przy wsparciu Urzędu Pracy w Tczewie i Gdańsku, Muzeum Archeologicznego w Gdańsku i Stowarzyszenia Les Compagnons du Tour de France przeprowadziła prace porządkowe na zamku oraz rozpoczęto jego odbudowę. Dokonano wielu poważnych inwestycji, które wpłynęły na wzrost atrakcyjności wzgórza zamkowego i jego walorów turystycznych. W kolejnych latach wyremontowano inne budynki na wzgórzu, m.in. w roku 2012 przeprowadzono remont budynku Koszaro wca, przystosowując go na potrzeby Hotelu Rycerskiego. Dzięki zaangażowaniu wielu osób oraz uczniów miejscowych szkół uporządkowano drogi, dziedziniec oraz przygotowano trasę turystyczną. Po żmudnych pracach renowacyjnych gniewski zamek wraz z pozostałymi budynkami wrócił do dawnej świetności. Od wielu lat zamek w Gniewie stanowi wspaniałą atrakcję turystyczną i doskonałe miejsce do spędzenia wolnego czasu w historycznej scenerii. ROZMAWIAŁ MAREK ADAMKOWICZ 34 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 na ^Stacjajrötb^ nicza •Łazienki Mastët sVqnałoWJbur zo wych ss Usytuowanie pawilonu łazienek na mapie z 1930 roku. Źródło: mapywig.org PAWILON KĄPIELOWY W JASTARNI (1926-19£5) Takiego napływu gości kąpielowych morze polskie dotąd jeszcze nie widziało1 - w entuzjastycznym tonie donosił anonimowy korespondent „Warszawianki" pod koniec lata 1925 roku, kiedy łączna liczba gości odpoczywających we wszystkich nadmorskich miejscowościach szacowana była na 3000 osób. Napływ letników wymagał rozwoju infrastruktury turystycznej, stąd w pionierskich latach dwudziestych poczyniono wiele inwestycji mających zmienić rybackie wioski Mierzei Helskiej w morskie kurorty II Rzeczypospolitej. Jedną z nich był wybudowany na plaży w Jastarni pawilon kąpielowy, który przez blisko dwie dekady stanowił jeden z bardziej charakterystycznych elementów krajobrazu miejscowości. Inicjatorem budowy zakładu kąpielowego, zwanego powszechnie łazienkami, był Związek Celowy Eksploatacji Wybrzeża Morskiego - porozumienie samorządów nadmorskich stawiające sobie za cel planowy i zrównoważony rozwój gmin w zakresie ich rozbudowy, rozwoju infrastruktury komunikacyjnej i wsparcia rybołówstwa. Związek urzeczywistniał ten cel między innymi poprzez wzmacnianie zaplecza turystycznego miejscowości, w tym - urządzanie kąpielisk morskich. Jednym z przedsięwzięć organizacji była budowa łazienek „w każdej więcej uczęszczanej miejscowości wybrzeża"2. Decyzja o inwestycji zapadła 29 października 1924 roku, kiedy podczas posiedzenia Związku Celowego w Pucku przyjęto budżet na rok następny, asygnując prawie całą kwotę (blisko 15 z 18 000 zł) na budowę obiektu w Helu. Środki na inwestycję pochodziły z taksy kuracyjnej pobieranej od letników odwiedzających nadmorskie miejscowości. Z końcem marca ukończono prace koncepcyjne. Wybrany projekt, zakładający usadowienie pawilonu na 1 J.P., Z lata: Bałtyk - Hel - Kuźnica, „Warszawianka" 1926, nr 230 (z 25 sierpnia). 2 N.N., Rozwój Wybrzeża polskiego: Rozbudowa kąpielisk nad Wielkim Morzem, „Rzeczpospolita" 1925, nr 276 (z 8 października). IIPIŃC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 35 Z JASTARNI Pawilon Zakładu Kąpielowego widziany od strony lasu. Źródło: audiovis. nac.gov.pl Pawilon był parterową konstrukcją drewnianą, składającą się z usytuowanego centralnie, zbudowanego na planie prostokąta, budynku głównego o dwóch równoległych do linii wody skrzydłach. Budowla w Jastarni miała przeszło 67 metrów długości i ciągnęła się w kierunku zachodnim od obecnego przejścia na plażę numer 48. Ściany budynku głównego od strony morza były w całości przeszklone, podobnie jak wieńcząca jego półszczytowy dach wieżyczka. Budynek był kryty papą. Elewację zewnętrzną wykonaną z desek ułożonych metodą zakładkową pomalowano na ciemny kolor, z kontrastującym wykończeniem stolarki okiennej. Uwagę zwracają elementy zdobnicze. Stylizowane na końskie łby szparogi, korona zdobiąca szczyt przed wejściem, sterczyna umieszczona na dachu wieżyczki, deskowanie ścian szczytowych czy detale ganku (niespotykanego zresztą w budownictwie lokalnym) przywodzą na myśl architekturę ludową. Pawilon miał trzy wejścia od strony lasu. Centralne z nich prowadziło do budynku głównego, dwa pozostałe do skrzydeł obiektu. Budynek główny pełnił przede wszystkim funkcję gastronomiczną. Latem 1925 roku cena za obiad w pawilonie helskim wynosiła 2 zł 75 groszy, przy czym dzierżawca był zobowiązany do nieprze-kraczania cen obowiązujących we wsi (tego rodzaju zasady wprowadzono najpewniej również w Jastarni). W budynku głównym znajdowała się kuchnia ze spiżarnią i bufetem otwartym na usytuowaną od strony morza przeszkoloną werandę o powierzchni 50 m2 (rozbudowaną następnie do 85 m2). Prócz tego budynek mieścił trzy obszerne pokoje - być może jadalnie, pomieszczenia usługowe lub magazynowe. Wejścia boczne, znajdujące się w skrzydłach pawilonu, prowadziły do kas, gdzie uiszczano opłaty za wynajęcie kabiny (30 gr. za dwie godziny) czy wypożyczenie sprzętu plażowego. Ze sporządzonego w czerwcu 1928 roku protokołu zdawczo-odbiorczego wynika, że na stanie obiektów znajdowało się m.in. kilkanaście koszy plażowych, kilkadziesiąt trykotowych kostiumów, ręczników i szlafroków kąpielowych. Po uiszczeniu opłaty w kasie przechodziło się na otwarty od strony morza ganek, wzdłuż którego znajdował się ciąg przebieralni i ubikacje. Każde skrzydło mieściło 15 kabin, w zachodnim znajdowały się przebieralnie męskie, we wschodnim -damskie, wydzielono również kabiny rodzinne. Pomieszczenia miały około 1,2 m szerokości i niewiele więcej długości, od strony lasu były wyposażone w szprosowane lufciki umieszczone pod sufitem. W każdym z nich znajdowało się lustro i cynkowa wanienka. W celu ochrony traw porastających wydmy, na których znajdował się obiekt, wybudowano kilka ciągów wydmach, był jednym z dwóch rozważanych. Konkurencyjny wariant zakładał wzniesienie budynku na palach na plaży (wzorowano się na rozwiązaniach stosowanych w Wenecji), zrezygnowano jednak z niego w obawie przed zniszczeniem konstrukcji przez kry lodowe piętrzące się na wybrzeżu Bałtyku w okresie zimowym. Autorstwo projektu przypisywano budowniczemu powiatu morskiego Lucjanowi Mroczkowskiemu, a na wykonawcę inwestycji wybrano w drodze konkursu cenionego na Pomorzu mistrza murarsko-ciesielskiego Jana Pillara, budowniczego m.in. kościoła w Rytlu, Wygodzie, Kościerzynie i Pinczynie, starostwa w Gniewie, kilkudziesięciu domów mieszkalnych i budynków przemysłowych. Pawilon oddano do użytku w lipcu 1925 roku, a w rok później wzniesiono obiekt w Jastarni. Łazienki w Jastarni były wybudowane według tego samego projektu i przez tego samego wykonawcę co zakład w Helu, kąpielisko było jednak znacznie mniejsze, o czym świadczą zachowane fotografie, opisy i plany. Porównanie źródeł ikonograficznych ujawnia, że budynek w Helu miał wyraźnie dłuższe skrzydła niż siostrzana konstrukcja w Jastarni. Z ogłoszenia dotyczącego dzierżawy obiektu na sezon letni 1926 roku dowiadujemy się, że „łazienki posiadają 60 cel, werandę, 4 pokoje restauracyjne, biuro, ubikację do przechowywania bielizny i 3 pokoje fryzjerskie"3, z kolei w planach zakładu w Jastarni przewidziano dwukrotnie mniej przebieralni, co znalazło swoje odzwierciedlenie w jego długości. Projekt miał więc charakter uniwersalny - dawał się dostosować do obciążenia konkretnego kąpieliska. Obiekty planowano wznieść we wszystkich miejscowościach letniskowych wybrzeża, jednak koncepcja Mroczkowskiego doczekała się realizacji tylko w dwóch wymienionych lokalizacjach. 2 N.N., Wydzierżawienie łazienek na Helu, „Gazeta Powszechna" 1926, nr 83 (z 11 kwietnia). 36 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 Z JASTARNI schodów łączących pawilon z plażą, a ścieżki do niego prowadzące wyłożono drewnianymi pomostami. Latem teren kąpieliska był wygrodzony wysokim ogrodzeniem ciągnącym się od wydm do połowy szerokości plaży, a dodatkowe parkany wydzielały w jego ramach trzy strefy. Płoty zabezpieczały odpoczywających przed wiatrem, były też wyrazem pewnej pruderii - oddzielały część koedukacyjną od kąpielisk dla kobiet i mężczyzn. Nad plażą na kilkumetrowym maszcie powiewała w czasie sezonu polska flaga. Związek Celowy na sezon letni oddawał kąpieliska w Helu i Jastarni w dzierżawę. O pierwszych najemcach nie wiemy zbyt wiele. Jednym z nich był Feliks Leksan-drowicz, przedsiębiorca i restaurator, który w początku lat dwudziestych prowadził w Helu skład kolonialny i pierwszą polską restaurację „Dom Polski". Był członkiem komitetu wspierającego budowę katolickiej kaplicy w Helu, jak również przez krótki czas - w zastępstwie Klemensa Kohnke, który pełnił ten urząd przez wiele lat - sołtysem wsi. Za jego urzędowania, w lipcu 1925 roku, Hel odwiedził po raz pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Stanisław Wojciechowski. Leksandrowicz prawdopodobnie pochodził z Piły, a według Jerzego Bandrowskiego, który w 1926 roku przebywał w Jastarni, wcześniej pracował jako marynarz. Kolejnym najemcą obiektów był mieszkający na stałe w Bydgoszczy Antoni Czarczyński, który wraz z żoną zarządzał nimi od 1928 do przynajmniej 1932 roku, na co wskazują protokoły zdawczo-odbiorcze wyposażenia ruchomego obiektów. Czarczyński w 1931 roku sfinansował rozbudowę werandy restauracyjnej, stanowiącej niewątpliwie dużą atrakcję pawilonu, w którym organizował koncerty i dancingi. W latach późniejszych zarządzał wybudowanym w Jastarni Domem Zdrojowym, który działał przed wojną tylko przez jeden sezon - latem 1939 roku. JASTARNIA. Łazienki. Pawilon Zakładu Kąpielowego widziany od strony morza. Uwagę zwraca górujący nad obiektem maszt stacji meteorologicznej. Maszt miał wysokość 20 metrów i był zaopatrzony w długą na 8 metrów reję. Za pomocą kombinacji zawieszanych na rei znaków obsługa stacji sygnalizowała rybakom spodziewane zmiany pogody. Źródło: polona.pl Na mocy dekretu prezydenta Rzeczypospolitej z 21 sierpnia 1936 roku Mierzeja stała się rejonem umocnień, a rozbudowa infrastruktury militarnej pociągnęła za sobą konieczność likwidacji helskich łazienek. Obiekt w Jastarni mimo niewielkich uszkodzeń przetrwał czas wojny w dobrym stanie i został rozebrany dopiero w 1945 roku. Pawilon podzielił zapewne los wielu rybackich domów, które na wiosnę tamtego roku posłużyły jako źródło materiału do budowy ziemnych schronów uchodźcom, którzy w ramach niemieckiej operacji „Hannibal" ewakuowali się drogą morską via Hel na zachód (szacuje się, że przez Mierzeję przewinęło się ich nawet przeszło 300 0004). Łazienki były także źródłem budulca dla wracających z wysiedlenia mieszkańców Jastarni, którzy wykorzystywali pozyskany z nich materiał do naprawy domów zdewastowanych przez przechodzących przez półwysep uciekinierów. MARCIN HERRMANN 2 Por. Kardas M., Okupacja hitlerowska na Helu. Wybrane aspekty, „Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej" 2011, nr 2 (185), s. 182. ŹRÓDŁA Kuklik M., Dzieje Helu, część 166, „Helska Bliza" 2010, nr 6 (266). N.N., Hel. Łazienki morskie, „Gazeta Kartuska: bezpartyjne pismo katolicko-polskie dla powiatu kartuskiego" 1925, nr 36 (z 24 marca). N.N., Jubileusz zawodowy, „Pielgrzym" 1932, nr 91 (z 30 lipca). N.N., O budowę wielkich łazienek, „Słowo Pomorskie" 1924, nr 260 (z 8 listopada). N.N., Projekt budowy wielkich łazienek morskich na Helu, „Echo Warszawskie: bezpartyjny dziennik ilustrowany" 1925, nr 95 (z 5 kwietnia). N.N., Rozwój Wybrzeża polskiego: Rozbudowa kąpielisk nad Wielkim Morzem, „Rzeczpospolita" 1925, nr 276 (z 8 października). Orłowicz M., Plan rozwoju polskiego wybrzeża morskiego, Warszawa 1928. Struck R., Z historii naszego miasta: Łazienki kąpielowe, „Jastarnickie Nowiny" 2011, nr 11 (29). Wachowiak A., Kąpieliska morskie i turystyka na Wybrzeżu, w: Majewski A. (red.), XV lat polskiej pracy na morzu, Gdynia 1935. Archiwum Państwowe w Gdańsku Oddział w Gdyni, zespól: Wydział Powiatowy Powiatu Morskiego w Wejherowie, sygn. 210/144: Łazienki w Helu i Jastarni (inwentarz). Biblioteka Narodowa, sygn. DŻS XII 8b/p.7/18: karta pocztowa „Jastarnia. Łazienki". Narodowe Archiwum Cyfrowe, zespół: Koncern Ilustrowany Kurier Codzienny - Archiwum Ilustracji, sygn. l-C-289: Zakład Kąpielowy w Jastarni. Wojskowy Instytut Geograficzny, mapa „Półwysep Hel" 1:5 000, Arkusz 5 Jastarnia, 1930 r. LËPINC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 37 POGŁĘBIARKI SSĄCO-REFULUJĄCE NA ZATOCE GDAŃSKIEJ Leiv Eiriksson, jedna z dwóch największych pogłębiarek na świecie. Refulacja polega na dostarczaniu na plażę wielkogabarytowymi rurociągami mieszanki piasku i wody, która już na brzegu jest rozgarniana i profilowana przez maszyny budowlane. W ten sposób odbudowuje się plażę, która wcześniej została wyrwana z lądu przez siły natury. Celem tych działań jest ochrona brzegu morskiego przed erozją, wzrasta jednocześnie ochrona przeciwpowodziowa terenów sąsiadujących z linią brzegową. Mimo że odbudowane fragmenty brzegu z czasem ponownie zostaną wchłonięte przez morze, to ten rodzaj „syzyfowej pracy" opłaca się wykonać, aby na dłużej zachować morski brzeg w kształcie, jaki znamy. Tego rodzaju prace wykonywane są na całym polskim wybrzeżu Bałtyku. Na obszarze administrowanym przez Urząd Morski w Gdyni do refulacji przewidziane są w tym roku plaże w Jastrzębiej Górze, Ostrowie, Helu, Kuźnicy, Sztutowie, Stegnie oraz w Gdańsku - na Westerplatte, w Brzeźnie i Jelitkowie. Co istotne, sezon letni (czerwiec - 38 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 wrzesień) to jedyny okres, w którym możliwa jest realizacja takiej inwestycji. Od sprzyjającej pogody zależą bowiem efekty refulacji. Aby były one skuteczne i utrzymywały się na lata, najlepiej przeprowadzić prace z tym związane właśnie w tym okresie. W pozostałych porach roku prace, przede wszystkim ze względu na warunki atmosferyczne, na przykład w trakcie silnych sztormów, byłyby bezcelowe i prawie niemożliwe do wykonania. Zasadnicze znaczenia mają również aspekty ekologiczne związane na przykład z okresem lęgowym ptaków. Choć odbudowa morskiego brzegu widoczna jest na polskim wybrzeżu niemal każdego roku, to często wzbudza ona mniejsze lub większe kontrowersje. W miejscowościach turystycznych zazwyczaj lokalni przedsiębiorcy obawiają się, że zamknięta częściowo plaża odstraszy turystów. Z kolei niektórzy turyści zwracają uwagę na to, że urobek, który pojawia się na plaży, ma ciemną barwę i odstręczający zapach, co z kolei budzi podejrzenia, że może zawierać substancje szkodliwe dla człowieka i środowiska. Oczywiście są to nieuzasadnione obawy, gdyż piasek planowany do refulacji jest wcześniej przebadany pod względem chemicznym. Gdyby jednak zaistniała sytuacja, że wydobyty urobek jest w jakikolwiek sposób zanieczyszczony, to wówczas spuszcza się go na morskie dno z dala od brzegu. Ciemna barwa czy nieprzyjemny zapach to już inna kwestia. Urobek to mieszanka piasku i wody, która musi odpłynąć i odparować, a działanie promieni słonecznych i wiatru sprawi, że wydobyty piasek z czasem stanie się jasny. Refulacja wspomnianych wyżej plaż podlegających administracji Urzędu Morskiego w Gdyni zbiega się z inwestycją związaną z modernizacją toru wodnego do Portu Północnego w Gdańsku. W styczniu 2019 roku Urząd Morski w Gdyni podpisał bowiem dwie umowy na wykonanie robót budowlanych, które obejmują m.in. wykonanie refulacji polegającej na wbudowaniu w brzeg morski urobku piaszczystego pochodzącego z robót czerpalnych na torze podejściowym do portu. Prace na morzu odbywają się na długości niemal 6 420 m. W ramach inwestycji zaplanowano powiększenie szerokości toru w dnie do 600 m (obecnie jest to 350 m) i zwiększenie jego głębokości technicznej do 18 metrów. Umożliwi to dwukierunkową żeglugę jednostek oraz zapewni bezpieczeństwo statkom wpływającym do Portu Północnego w Gdańsku i wypływającym z niego. Wydobyty urobek trafia z kolei na plaże. W czerwcu zakończyła się refulacja plaż w Helu oraz w Brzeźnie i w Jelitkowie. Jeszcze pod koniec czerwca rozpoczęto prace na plaży w Jastrzębiej Górze i Ostrowie, a z początkiem lipca -w Kuźnicy, natomiast z końcem sierpnia prace zostaną podjęte w okolicy Stegny i Sztutowa. We wrześniu planowana jest refulacja plaży na Westerplatte. Aby zrealizować wspomniany wyżej zakres robót, od kilku tygodni na Zatoce Gdańskiej pracują dwie pogłębiar-ki ssąco-refulujące, które ze względu na swoje rozmiary wzbudzają zainteresowanie nie tylko miłośników okrętow-nictwa. Pierwsza z nich to Leiv Eiriksson, jedna z dwóch największych pogłębiarek na świecie (223 x 41 m), druga - Bartolomeu Dias, nieco mniejsza (147,6 m x 30 m), choć równie imponująca. Obie należą do belgijsko-luksem-burskiego przedsiębiorstwa pogłębiarskiego i inżynierii morskiej Jan De Nul NV, które zostało wyłonione w postępowaniu przetargowym zleconym przez Urząd Morski w Gdyni. Co ciekawe, Urząd Morski zakładał rozłożenie inwestycji na 18 miesięcy. Firma Jan De Nul NV zadeklarowała zrealizowanie jej w cztery miesiące. Wszystko wskazuje na to, że termin zostanie zachowany, ponieważ wykonawca ściągnął na plac budowy wszystko, co jest potrzebne do wykonania tej inwestycji: sprzęt ciężki, a nawet holownik, kilka pontonów i oczywiście rury do refulacji (niemal 900 sztuk o dł. 12 m każda). Wszystko dotarło do portów w Gdańsku i Gdyni na pokładach dziewięciu statków, które przypłynęły z Belgii, Włoch, a nawet ze Zjednoczonych BLIŻEJ MORZA Schemat działania pogłębiarki typuTSHD (ang. ATrailing Suction Hopper Dredger) Emiratów Arabskich! Podstawą sprawnej realizacji kontraktu są oczywiście wspomniane dwie pogłębiarki typu TSHD (ang. A Trailing Suction Hopper Dredger), które są najbardziej wydajnymi urządzeniami tego typu, ponieważ podnoszą i przemieszczają duże ilości urobku w krótkim czasie. Używane są głównie do pogłębiania gleb luźnych i miękkich, takich jak piasek, żwir, muł lub glina. Obie pogłębiarki wyposażone są w dwie rury ssące (zlokalizowane na obu burtach) zakończone głowicą wleczoną, które opuszczane są na dno morskie. Głowica wleczona jest po dnie i niczym odkurzacz, za pomocą systemu pomp, zasysa mieszaninę piasku, gleby lub wody i odprowadza ją do ładowni statku. Po całkowitym załadowaniu statek płynie do miejsca rozładunku. Materiał może być osadzany na dnie morskim przez drzwi denne lub odzyskiwany za pomocą techniki „rainbowing", czyli poprzez wyrzucenie pod ciśnieniem urobku w kierunku lądu (wygląda to mniej więcej tak, jak gaszenie pożaru za pomocą strażackiej sikawki). Materiał może być również usuwany z pogłębiarki przez pływający rurociąg, którego jeden koniec podłączany jest do głowicy zamontowanej na jej dziobie, a drugi znajduje się kilkaset merów dalej na rekultywowanym terenie. Ta ostatnia metoda jest stosowana w przypadku inwestycji w naszym regionie. To, czy efekt refulacji będzie wieloletni czy kilkumiesięczny (silny sztorm może zniweczyć kilkutygodniową pracę w ciągu paru godzin), jest tutaj sprawą drugorzędną. Główny cel inwestycji zleconej przez Urząd Morski w Gdyni stanowi bowiem modernizacja toru wodnego do Portu Północnego w Gdańsku. Odbudowa plaż to dodatkowy zakres, który pozwoli dużą część wydobytego urobku (3 850 000 m3) zdeponować na brzegu. Około 900 000 m3 trafi do dwóch rezerwuarów wyznaczonych na Zatoce Gdańskiej, tworząc rezerwę pod kolejne refulacje. SŁAWOMIR LEWANDOWSKI LEPIŃC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 39 Tacewnô pözwa „Kaszub", to je Zbigórz Talewsczi w papiorach SB Zaczatô w łżëkwiace 1985 r. przez słëpską Służba Bezpieku ópe-racjowô sprawa ô kriptonimie „Kaszubi" bëła wedle esbecczi słowiznë „sprawą óperacj owégó sprôwdzeniô". Wôrt tuwô krótëchno przedstawić, co to tak pö prôwdze öznôczało. Wedle instrukcji z 1970 r., jaczi muszelë trzëmac sa w tim czasu fónkcjonariu-szowie bezpieczi, sprawa tegö zortu zaczinónô bëła w przëtrôfkach, czej musz bëło pöcwierdzëc, czë udostóné przez bezpieka wiadła ö prowadzenim przez daną persona wrodzi dzejnotë abô ô rëchtowanim sa do ni są prów-dzëwé. Ökróm tegö sprawa óperacjo-wégô sprôwdzeniô prowôdzonô bëła téż tedë, czej musz bëło ugwësnic sa, czë analizo wónô przesprawa je skutka wrodżégö dzejaniô. W instrukcji ti zamkłi béł téż zôpis, że czej rozprô-cowiwóny mô bëc nôleżnik Pôlsczi Zjednóny Robötniczi Partie, musz je przesłać ô tim wiadło do pasownégö przédnika partiowëch strukturów. W przëtrôfku Talewsczégö béł to I Sekretera Wöjewódzczégö Komitetu PZRP w Słëpsku. Z tego, co jem wëżi napisôł, wë-chôdô, że wedle SB muszi udostac jesz jaczés nowé wiadła ö dzejanim fi-guranta, żebë sa ugwësnic, czë zajimô sa wrodżim dzejanim. A cëż to bëło za dzejanié? Dzél ju wiémë, ale w tim môlu trzeba zazdrzec dali w esbecczé teczczi, żebë wiacy wëdowiedzec sa ö „lëchi" dzejnoce najégö bohatera. Przede wszëtczim przédnik słëpsczégö partu Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrze-szeniô swójim dzejanim doprowadzył do te, że zmócnił sa cësk katolëcczégö Kôscoła na nôleżników ti organizacje. Fónkcjonariuszowie scwierdzëlë, że kler mô wiôldżi cësk na wszëtczé parte KPZ, a wiakszi dzél jegö dzejarzów rëszno dzejô w parafiach i katolëcczich stowôrach i przë leżnoscë pódczor-chiwô wiôlgą rola Köscoła w biôtkach ö pôlskösc Westrzédnégö Pômôrzé-gö. Przédnicë KPZ, w tim téż Talewsczi, sprawilë téż, że kler wëstapiwô w społeczny dzejnoce Kaszëbów. Żebë udokaznic swôje dbë słëpsczi esbecë wëmieniwelë w swöjich aktach wiele faktów Pierszim z nich béł iidzél dzejarzów KPZ w órganizowónëch w Wëższim Dëchównym Seminarium w Pełplënie zeńdzeniach pelplińsczich. Jak wiera pamiatómë, uczastnika jich béł téż Zbigórz Talewsczi. Jinszima do-kazama na „klerikalizm" kaszëbsczich dzejarzów bëło to, że wiele zrzesze-niowëch zetkaniów ë rozegracjów ódbiwało sa w kóscelnëch budinkach, a jesz uroczëznë ódsłoniacô pomników i môlów nôrodny pamiacë miałë dëbeltną nôtëra - kóscelną i świecką. Chódzëło tuwó gwësno ó rëchtowóné z udzéla Talewsczégo óbchódë, jaczé ódbiwałë sa na Gôchach a jaczich uczastnikama bëłë téż diecezjowé wëszëznë. Pósobnyma sprawama, jaczé óstałë dozdrzóné przez esbecja, bëło to, że pomnik ófiarów II światowi wojnę na Piszczati Górze kól Bórzëszków miôł sztôłt krziża i że nôleżnicë KPZ nalinają na póuczënowé wëszëznë, bë „sklerikalizowac" szkółë w niechtër-nëch gminach województwa. Jesz jin-szim kureszce dokaza na „klerikalizm" słëpsczégô partu KPZ bëło dlô SB to, że Köscół miôł nibë dac jaczés dëtczi na stanica dlô niegó. W aktach sprawë ó tacewny pozwie „Kaszubi" zamkłé je téż óglowé opisanie kaszëbsczi rësznotë w óbén- dze słëpsczégó województwa. Wedle zrëchtowóny przez tameczną SB w rujanie 1985 r. analizë fąksnérowałë tej na tim terenie sztërë partë KPZ. W dokumence nie óstałë prówdac pó-dóné miona môlëznów, w jaczich óne dzejałë, ale chódzy tuwó wiera ó partë w Słëpsku, Labórgu, Lepińcach i Jase-niu, chtërne powstałe w rëchlészich latach. Z jinszich zdrzódłów (ju nić es-becczich) wiémë, że w 1985 powstałe jesz partë w Bëtowie i Stedzyńcach, tak tej po jich usadzenim KPZ miało jich w słëpsczim województwie szesc. Wedle wiédzë bezpieczi KPZ miało tej w ti óbćńdze wnetka 300 nóleżni-ków, równak za ósoblëwie rësznëch dzejarzów uznónëch ostało blós szesc lëdzy. Sztërzej z nich, to je Zbigórz Talewsczi, Jerzi Dąbrowa-Januszew-sczi, Riszôrd Wrzesyńsczi i Zbigórz Stedzyńsczi, przënôlégelë do PZRP Ökróm nich do pó prówdze aktiw-nëch dzejarzów Zrzeszeniégô wedle SB nôleżelë przédnik Wójewódzczégó Komitetu Demökraticznégö Stronnictwa Jerzi Mazurkewicz i znóny pisórz kaszëbsczi dzejający tej w Stowórze PAX Sztefón Fikus. Podług słëpsczich fónkcjona-riuszów póliticzny policje Lëdowi Pól-sczi w KPZ dzejałë ósobë ö wësoczi niwiznie, co bëłë w sztadze miec cësk na lëdzy w swój im ókrażim. Równak z pózdrzatku wëszëznów nie bëło to dobré, bó möglë rozkóscerzac kleri-kalną abó separatisticzną propaganda. Temu téż bezpieka wëzwëskiwa swoje möżlëwótë, żebë ja wëhamówi-wac. Pômôgelë ji w tim ji krëjamny i „służbowi" wespółrobótnicë, jaczich mia w redakcjach słëpsczich cządni-ków, taczich jak „Zbliżenia", „Gryf", 40 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 KASZEBIW PRL-U „Pobrzeże", „Głos Pomorza" i „Rocznik Słupski", a téż w kószalińsczi roz-sélnicë radiowi. Blós miesacznik „Pomerania" östôł pödóny jakno cządnik, w jaczim publikowóné bëłë artkle pisóné w katolëcczim dëchu1 przez Talewsczégö. Piszące ö tekstach najé-gô bohatera, esbecë nadczidlë téż, że muszôł przë nich czile razy zadzejac ökragôwi urząd kontrole publikacjów ë widzawiszczów, to je cenzura. Skörno ju jesmë köl ti témë, wôrt przëzdrzec sa jednemu z dokazów Zbigôrza Talewsczégö do „Pomeranii" prawie z 1985 r. Tak sa skłôdô, że widzec je w nim môle, gdze ingerowa cenzura, bo redakcjo zrzeszeniowego cządnika wëzwëskiwa prawö (z jaczé-gô wiele wëdôwiznów nie körzësta-ło) do zaznacziwaniô tëch placów. Articzel Talewsczégö mô titel „Przeżyłem to samo" i ôglowô je ô obchodach roczëznë wróceniô Gôchów do Pôlsczi sparłaczonëch z ôdbudowa-nim pömnika sw. Jana Nepomucena w Bôrowim Młënie. Autór tekstu przedstôwiô w nim midzë jinszima żëcowé kawie społecznego dzejarza z ti wsë Władisława Pażątczi-Lepiń-sczégö. Cenzura w nym dokazu dzeja czile razy. Rôz przë leżnoscë cytatu z wëpöwiescë Pażątczi-Lepińsczćgó, czej rzekł ön, że musz je odbudować pomnik w Börowim Młënie, chöc miôł ön swiąda, że w dzysészich czasach mdze z tim dragö. Wiakszi kriticzi jawernotë ôsmëdzesątëch lat cenzura ju nie puszcza, a óradzą do ingerencje béł articzel ustawu ö cenzurze z 1981 r., w jaczim möwa bela ö chwôlenim przestapczégö dzejaniô abö ó zachacëwanim do niegö. Ökróm tegö urząd kontrole publikacjów ë widzawiszczów wtrącëc sa muszôł w dzél tekstu, w jaczim gôdka bëła ö kawlach Władisława Pażątczi-Lepińsczćgó na początku II światowi wójnë w 1939 r. Wiémë, że człowiek nen nigle dostôł sa na zemia zajatą przez Niemców, przez jaczis czas béł w pójmanim w Sowiec-czim Związku. Je gwësné, że w nëch czasach nie bëło wolno ó tim nawet-ka nadczidnąc i jaż w dwuch molach krótko se cenzura wëcała dzél artikla. Tim raza óradzą do ji dzejaniô béł articzel ustawu o cenzurze, w chtërnym napisóné bëło, że wëzwëskującë wól-nota słowa i drëku w Lëdowi Polsce, nie bëło wolno wëstapówac procëm ji przëstojnikóm, to je Sowiecczému Związkowi i jinszim „socjalisticznym" krajom. Widzymë tej, że cenzura mia z tekstama przédnika słëpsczégö partu KPZ kąsk jiwrów i musza je zmieni- ZbigórzTalewsczi wac, bë zwëskałë „richtich" sztôłt, a to, jak wiémë, ostało dozdrzóné téż przez dozérającą go krëjamno bezpieka. Kuńczące dzél tekstu tikający sa związków KPZ i gazétnictwa, wôrt jesz wspómnąc, że wedle tego, co zamkłé je w esbecczich papiorach, dzejnota Zrzeszeniégö bëła w tim czasu szerok rozkôscérzónô w cządnikach, radiu i telewizje. Wspómniony je tam téż wëdôwóny ód czerwińca 1981 r. przez słëpsczi part KPZ „Informator". Wedle wiédzë SB do 1985 r. wëszłë co nómni trzë jego numrë, ale ukôzywałë sa one bez niżódnëch zezwóleniów, jaczé bëłë wëmôgóné przez óstré przëpisë prawne z tego czasu. Öb czas krëjamnégó dozéra-niô kaszëbskó-pómórsczi rësznotë w óbćńdze słëpsczégó województwa SB zwrócą téż uwóga na nôukówé badérowania ji nôleżników. Bëła ona dbë, że zrzeszony z KPZ historicë pódsztrichiwają bëlną rola Kóscoła w dzejach Pólsczi, a usëwają z nich wszëtczich niekatolëcczich bohaterów. Brzôd jich robótë miôł nibë wedle kômunystów dawać Niemcom, co mielë do Pölsczi pretensje ó nordowé ë zôpadné zemie, bëlné argumen-të w jich biótce w ti sprawie. Żebë to zmienić, krëjamné służbë udbałë so pódskacëc strzodowiszcze ekumenicz-nëch historików do badérowaniô pôl-skôscë Pômörzégô i do tegó, żebë brelë öni udzél w uczbówëch konferencjach órganizowónëch przez KPZ. Miało to wiera sprawie, żebë pöjawiłë sa tam „richtich" pózdrzatczi na dzeje Pólsczi i regionu, zgodne z żëczbama wëszëz-nów. Ökróm tegó w aktach zamkłó je téż czekawó nadczidka, z chtërny wëchôdô, że SB i ji partiowi przéd-nicë chcelë zmiészëc dzejnota w KPZ i Klubie Katolëcczi Inteligencje taczich lëdzy, jak Zygmunt Szultka i Urszula Mączka. Wezdrzi na to, że udało sa to zrobić, bó wedle esbecczich papio-rów przez zlecenie rédżi zapëzglonëch ôrganizacjowëch zadaniów i wiakszé zaangażowanie w dzejanié P[ôlsczégô] H[istoricznégô] T[owarzëstwa] aktiw-nota nëch lëdzy w KPZ i KKI zmiesza sa do biernégó nóleżnictwa. Jak mó-żemë sa dzysó domësliwac, to wiera prawie SB dzaka swój im krëjamnym wespółrobótnikóm doprowadza do te, że dostelë oni tëlé zadaniów, co miałë jich „ódcygnąc" ód „lëchi" dló Lëdowi Pólsczi dzeinotë. SŁÔWK FORMELLA* * Autór je starszim archiwistą w archiwalnym dzélu gduńsczćgó partu Institutu Nôrodny Pamiacë. 1 Wszëtczé wëzwëskóné w teksce cytatë wzaté z pölsköjazëköwëch zdrzódłowëch tekstów skaszëbił autór. lËPINC- ZÉLNIK 2019 / POMERANIA / 41 GDAŃSK MNIEJ ZNANY STARA APTEKA W NOWEJ ODSŁONIE W centrum miasta Gdańska został odrestaurowany niedostępny przez ostatnie Apteki. Obecnie należy on do Teatru Wybrzeże. Odwiedzimy to miejsce, by się tu było uzyskać. Z MŁYNKA DO AKWARIUM Spacer rozpoczynamy na Targu Węglowym. Wznosi się tutaj główny gmach Teatru Wybrzeże. Zbudowany został w 1966 roku na miejscu zniszczonego w czasie II wojny światowej Teatru Miejskiego. Twórcą budynku był architekt Lech Kadłubowski, generalny projektant odbudowy Drogi Królewskiej w Gdańsku. W latach sześćdziesiątych gmach zachwycał swą nowoczesnością, a Kadłubowski w uznaniu za swą nowatorską pracę otrzymał nawet Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. Pierwotny budynek teatru z 1801 roku przypominał swym kształtem młynek do kawy, i tak go określano, natomiast współczesny w XX wieku był nazywany akwarium - z uwagi na przeszkloną ścianę frontową. WYBUCHOWE PIGUŁKI Nasze kroki kierujemy na uliczkę Teatralną, która biegnie między Teatrem Wybrzeże a Wielką Zbrojownią. To właśnie tam ukryta jest Stara Apteka. Została zbudowana w 1636 roku. Jej historia ściśle się wiąże z pobliską zbrojownią, a nie z teatrem. Wytwarzano tutaj bowiem proch i kule armatnie, które Gdańszczanie nazywali pigułami. Na mapach zamiast prochowni pojawiało się określenie Stara Apteka. Choć budynek ma skromną fasadę, jednak warto się przyjrzeć portalowi. Pod herbem miasta Gdańska zobaczymy dwa moździerze, z których wylatuje dym. Z lewej strony wyrzeźbiona postać ma ręce skierowane w dół, a z prawej uniesione w górę - jakby ta osoba została wystrzelona. To oznaczenie miejsca, gdzie niegdyś powstawały ładunki wybuchowe. Stara Apteka została odbudowana po zniszczeniach wojennych w 1966 roku i służyła jako pomieszczenie magazynowe pobliskiego teatru. Obecnie w zabytkowym obiekcie mieści się zaplecze i foyer, skąd przechodzi się do nowej sceny teatru, która graniczy bezpośrednio z Wielką Zbrojownią. Stara Apteka to kolejna scena Teatru Wybrzeże, który może się prócz niej poszczycić Dużą Sceną, Sceną Malarnia (obecnie remontowana), Czarną Salą, sopocką Sceną Kameralną oraz sezonową Sceną Letnią w Pruszczu Gdańskim. TEATR OTWARTY Zwiedzając Starą Aptekę, można podziwiać wyeksponowane fragmenty średniowiecznych murów miejskich. Obiekt mieści się na linii dawnych for- tyfikacji, które nie spełniały już swej funkcji w XVII wieku. Tylna ściana Starej Apteki to fragmenty muru wysokiego, który wznoszono w Gdańsku od 1343 roku. Jak wykazały badania archeologiczne, ściana przednia usadowiona została na murze niskim fortyfikacji. Ponadto odkryto ślady fosy miejskiej oraz baszty, które niegdyś broniły w tym miejscu dostępu do Głównego Miasta. W czasie zwiedzania możemy też zobaczyć scenę z niewielką widownią na 150 miejsc. Niewątpliwą atrakcją jest również możliwość wejścia na taras widokowy, skąd możemy podziwiać szczyt Starej Apteki z innej perspektywy. Cały kompleks objęty jest ochroną konserwatorską, Stara Apteka została wpisana do Rejestru Zabytków Województwa Pomorskiego. Foyer budynku wykorzystywane jest także do prezentowania wystaw czasowych. Obecnie można tu obejrzeć wystawę plakatów Ryszarda Kaja (1962-2019), polskiego wybitnego malarza, grafika i scenografa. Budynek Starej Apteki do 26 lipca otwarty jest codziennie w godz. 9-17. Wstęp jest bezpłatny. Informacje o dostępności po 26 lipca pojawią się na stronie www.teatrwybrzeze.pl MARTA SZAGŻDOWICZ 42 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 lata budynek tak zwanej Starej dowiedzieć, jakie lekarstwa można ROZMAJITÉ SKARNIE Ë ŻËWÖT BRUNA RICHERTA WE WIDZĘ BIBLIOGRAFII PODMIOTOWI Ë PRZEDMIOTOWI Nym dokôza zjiscywóm rôczba Słówka Förmelle, autora 19 artiklów na starnach „Pomeranii" w łatach 2016-2017 (numrë 497-515) pm. Pômachtóny żëwôt Bruna Richerta, jaczé powstałe na materiale archiwalnym wedle aktów Insti-tutu Nôrodny Pamiacë we Gduńsku. Wiele czetińców gwës sobie stôwiô pitanié, jaczi béł Brunósz Richert i co robił warkówó jakno gazétnik ë kulturalny dzejórz na kaszëbsczi óbeńdze, nim sa dostół w sydła kómunisticzny Służbę Bezpieczi. Jakno dokumentalista ni móm prawa taksować jego dzejanió, ale möga bëc pomocny ze wskôzą dlô uczałëch badérów, gdze szëkac o nim wiédza, i co z tegö służało kaszëbiznie, bó cos jednak dzejôł, czë to pöd swöjim przëzwëska, czë pseudonima abó kriptonima, te wëzgódczi miół jem stara rozpëzglac jak niżi. SKRÓTË ÖGL0WÉ art - artykuł aut. ust. - autorstwo ustalone b.r. - kryptonim Brunon Richert masz. - maszynopis c.d.n. - ciąg dalszy nastąpi rkps - rękopis Veleta - pseudonim Brunona Richerta Walter, Bruno Walter - pseudonim Richerta Wierzba - pseudonim Richerta Wojciech Kos - pseudonim agenturalny Richerta Brunon Richert (pierszi ód lewi) z białką na göscënie pć> latach u Méstra JanaTrepczika i jegö białczi, V11985. Wojciech Sudomski - pseudonim agenturalny Brunona Richerta od stycznia 1965 r. SKRÓTË BIBLIOGRAFICZNE „Chëcz" - „Chëcz", Dodôvklëteracko-nawukovi„Zrzeszë Kaszëbskji", Wejrowó 1945-1947 [od 1 stycznia 1946 r. zmiana winiety na: Chëcz. Dod. „Zrzeszë Kaszëbskji dlô „Kaszëbskji Rodzenë", R. 11:1946, nr 1 z 5 146 r. dol947] COPB - Cezary Obracht-Prondzyński, Bibliografia do studiowania spraw kaszubsko-pomorskich, Gdańsk 2004 „DiJ" - „Dziś i Jutro", Katolicki Tygodnik Społeczny, Warszawa 1945-1947 Dz.Bałt. - „Dziennik Bałtycki", 1946, 1948, nr 189 [za COPB s. 238] LL - Literatura Ludowa, R. II, nr 1-2, Warszawa 1959 LSW - Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1986 Pomer. - „Pomerania", lata 2016-2018 Por.Roln. - „Poradnik Rolnika", [b.r.], arkusz 14, s. 209--213, ił. 6. „Rejsy" - „Rejsy", Ilustrowany dodatek „Dziennika Bałtyckiego" 1948 TW - „Tygodnik Wybrzeże", R.II, 1983, Nr 15(23), s. 16-19 z 10IV 1983 ZK - „Zrzesz Kaszëbskô". Pismo dla Ludu Kaszub- skiego, Wejherowo 1945-1947 ZDRZÓDŁA Brunon Richert, VI1985 BIBLIOGRAFIO PODMIOTOWO Publikacje autorsczé ë raköpisë w chronologicznym ujacym 1945 1. Nasza rzeczywistość, ZK, R.VIII, nr 1 (4 X), s. 1. 2. Nie ma Kaszub bez Polonii - a bez Kaszub Polskji, ZK, R.VIII, nr 2 (6 X), s. 1. 3. [Brunon Richert] Ewangelia na niedzielę dwudziestą po świątkach napisana u św. Jana w rozdz. 4, 46.53, ZK, R.VIII, nr 2 (6 X), s. 3. 4. Precz z domysłami! ZK, R.VIII, nr 3 (9 X), s. 1. 5. Do czego dążymy [art. programowy], ZK, R.YIII, nr 4 (11 X), s. 1. 6. Dozérejta Domôcezna, ZK, R.VIII, nr 4 (11 X), s. 4. 7. Redakcja [Br.Richert], Czytelnicy [odezwa do Kaszubów o prenumeratę], ZK, R.VIII, nr 5 (13 X), s. 4. 8. A jednak zła wola..., ZK, R. VIII, nr 6 (16 X), s. 1. 9. Odważnie naprzód!, ZK, R. VIII, nr 7 (18 X), s. 1. 10. My też mamy zasługi [w walce z hitleryzmem], ZK, R.VIII, nr 8 (20 X), s. 1. 11. Młodzi się organizują, ZK, R. VIII, nr 8 (20 X), s. 4. 12. Szukajmy winowajców, ZK, R. VIII, nr 10 (25 X), s. 1. 13. Chcą wrócić do kraju, ZK, R. VIII, nr 11 (27 X), s. 1. 14. Wutcijme stateczno ich pamiac..., ZK, R. VIII, nr 12 (30 X), s. 1. 15. Pamięć ich jest na wieki... [Hasło strony nekrologu], ZK, R. VIII, nr 13 (1-2 XI), s. l.[Tu podsumowanie pierwszego miesiąca wydawania pisma i apel o dalsze jego wspieranie] 16. Redakcja, Apel do czytelników, ZK, R. VIII, nr 13 (1-2 XI), s. 2. 17. Nasza siła, ZK, R. VIII, nr 14 (3 XI), s. 1. 18. Kaszubi - bohaterzy!, ZK, R. VIII, nr 15 (6 XI), s. 1. 19. Nowa epoka w dziejach kaszubskich, ZK, R. VIII, nr 16 (8 XI), s. 1. 20. Gdańsk jest nasz! ZK, R. VIII, nr 17 (10 XI), s. 1. 21. [Br. Richert] Dział Religijny..., ZK, R. VIII, nr 17 (10 XI), s. 3. 22. Pojednania i zgoda, ZK, R. VIII, nr 18 (13 XI), s. 1. 23. Jestem Kaszubą [art. programowy], ZK, R. VIII, nr 20 (17 XI), s. 1. 24. Kongres Kaszubski (za Komitet Organizacyjny red. Brunon Richert), ZK, R. VIII, nr 20 (17 XI), s. 2. 25. [B.R.] Dział Religijny..., ZK, R. VIII, nr 20 (17 XI), s. 3. 26. Myśli o kaszubskiej rzeczywistości [art. progr.], ZK, R. VIII, nr 22 (22XI),s. 1. 27. Myśli o kaszubskiej rzeczywistości. 1. U podstaw, ZK, R. VIII, nr 23 (24XI),s. 1. 28. Kongres Kaszubski (za Komitet Organizacyjny red. Brunon Richert), ZK, R. VIII, nr 23 (24 XI), s. 1. 29. Myśli o kaszubskiej rzeczywistości. 2. Istotne zagadnienie ogólnopolskie, ZK, R. VIII, nr 24 (27 XI), s. 1. 30. Na 25 numer „Zrzesze', ZK, R. VIII, nr 25 (29 XI), s. 1. 31. Historyczne perspektywy (z cyklu Myśli o kaszubskiej rzeczywistości) i Redakcja, Do naszych Czytelników i Przyjaciół, ZK, R. VIII, nr 26 (1 XII), s. 1. 32. Dziejowy tragizm, ZK, R. VIII, nr 27 (4 XII), s. 1. 33. Historejô Kaszëbov. Przedmowa, ZK, R. VIII, nr 27 (4X11), s. 4. 34. Nasze blaski i cienie (z cyklu Myśli o kaszubskiej rzeczywistości), ZK, R.VIII, nr 29 (9 XII), s.l 35. Niechlujstwo moralne, ZK, R. VIII, nr 29 (9 XII), s. 2. 36. Historejô Kaszëbov. 1. O Słowianach, a) Początki Słowian, ZK, R. VIII, nr 29 (9 XII), s. 4. 37.Wszyscy Czytelnicy „Zrzesze Kaszëbskji" na Kongres do Wejherowa, Rôczba i program, ZK, R. 1. VIII, nr 30 (11X11), s. 1. 38. Dlaczego Kongres odroczono na 12 i 13 stycznia! [1946 r.], ZK, R. VIII, nr 32 (15 XII), s. 1. 39. O zasadę moralną, ZK, R. VIII, nr 32 (15 XII), s. 2. 40. Na przełomie, ZK, R. VIII, nr 33 (18 XII), s. 1. 41. Dzieje Kaszubów, a) Zasięg plemion słowiańskich w dorzeczu Łaby w wieku VI-X, ZK, R.VIII, nr 33 (18 XII), s. 2 [c.d.n.) 42. Słowa prawdy, ZK, R. VIII, nr 34 (20 XII), s. 1. 43. Myśli gwiazdkowe [art.], ZK, R. VIII, nr 35 (Boże Narodzenie), s. 1. 44. [Za Komitet Organizacyjny. Red. Brunon Richert] Kongres Kaszubski 12 i 13 stycznia w Wejherowie, ZK, R. VIII, nr 35 (Boże Narodzenie), s. 3. 45. Drogi „Orzeł" (z cyklu Trybuna ludu kaszubskiego), ZK, R. VIII, nr 35 (Boże Narodzenie) s. 5. 46. Sytuacje międzynarodowe w chwili obecnej, ZK, R. VIII, nr 36 (29 XII), s. 1. 47. Z najigo kołovażô..., „Chëcz", R. I, nr 1 (6 X), s. 1-2. 48. Musimy Odrodzić Kaszubską Kulturę, „Chëcz", R. I, nr 2 (13 X), s. 1. 49. Na drodze ku rodzimej kulturze, „Chëcz", R. I, nr 3 (20 X), s. 2. 50. Na drodze ku rodzimej kulturze (dokończenie), „Chëcz", R. I, nr 4 (27 X), s. 2. 51. Ruja - svjati wostrov [o słowiańskiej Rugii], nr 4 (27 X), s. 4. 52. Z Kronik Oliwskich, „Chëcz", R. I, nr 5 (3 XI), s. 1-2. 53. Z Kronik Oliwskich, „Chëcz", R. I, nr 6 (10 XI), s. 1-2. 54. Z Kronik Oliwskich, „Chëcz" R. I, nr 7 (17 XI), s. 1 -2. 44 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 ZDRZÓDŁA m 55. Wu Bracinov słowińcov, „Chëcz" R. I, nr 8 (24 XI), s. 1-2. 56. Z Kronik Oliwskich, „Chëcz", . I, nr 8 (24 XI), s. 2. 57. Z Kronik Oliwskich, „Chëcz", . I, nr 9 (8 XII), s. 1-2. 58. Z Kronik Oliwskich, „Chëcz", R. I, nr 10 (15 XII), s. 1-2. 59. Rozwój historyczny kultury kaszubskiej, „Chëcz", R. I, nr 11 (22X11), s. 1-2. 60. Boże Narodzenie na Kaszubach, „Chëcz", R. I, nr 12, s. 1-2 (25 XII). 61. Przymierze z Nową Ziemię, „DiJ", R. II lub III, 1946/1947, nr (?), s. 5 (?). 1946 62. Noworoczne życzenia, ZK, R. IX, nr 1 (11), s. 1. 63. Przed Kongresem, ZK, R. IX, nr 2 (3 I), s. 1. 64. Odezwa, ZK, R. IX, nr 3 (51), s. 1. 65. Wszyscy na Kongres!, ZK, R. IX, nr 4 (81), s. 1. 66. Nowe perspektywy, ZK, R. IX, nr 5 (101), s. 1. 67. Pokłosie kongresowe, R. IX, nr 9 (191), s. 1. 68. Podziękowanie Komitetu Wykonawczego Kongresu Kaszubskiego [za Komitet Wykonawczy red. Brunon Richert], R IX, nr 9 (191), s. 4. 69. O właściwą atmosferę, ZK, R. IX, nr 10 (22 I), s. 1. 70. O właściwy stosunek, ZK, R. IX, nr 11 (241), s. 1. 71. Kaszubi dla wspólnego dobra, ZK, R. IX, nr 12 (26 I), s. 1. 72. Co nas boli? [Rolnik], ZK, R. IX, nr 13 (291), s. 1. 73^. Rzecz najważniejsza, ZK, R. IX, nr 15 (2II), s. 1. 74. Dlaczego o „Pomocy Zimowej" głucho? ZK, R. IX, nr 16 (5II), s. 1. 75. Sprawa Iranu, ZK, R. IX, nr 16 (5 II), s. 2. 76. Niewłaściwe postępowanie! (z cyklu Trybuna ludu kaszubskiego), ZK, R. IX, nr 16 (5 II), s. 3. 77. Nasze stanowisko wobec spisu ludności, ZK, R. IX, nr 17 (7II), s. 1. 78. Przed wyborami, ZK, R. IX, nr 18 (9II), s. 1. 79. Z dnia [B.R.], ZK, R. IX, nr 18 (9 II), s. 2. 80. Podział, który musi zginąć, ZK, R. IX, nr 19 (12 II), s. 1. 81. Na widowni międzynarodowej sprawa Grecji [B.R.], ZK, R. IX, nr 19 (12 II), s. 2 82. Krzywdząca niesprawiedliwość (z cyklu Trybuna ludu kaszubskiego), ZK, R. IX, nr 19 (12II), s. 3. 83. Aleksander Majkowski - Wielki Kaszuba, ZK, R. IX, nr 20 (14II), s. 1 84. Z dnia [B.R.; notka], ZK, R. IX, nr 20 (14II), s. 2. 85. Sprawa godna uwagi, ZK, R. IX, nr 21 (26II), s. 1. 86. Z dnia [notka], ZK, R. IX, nr 21 (26II), s. 2. 87. O naszych sprawach, ZK, R. IX, nr 26 (28 II), s. 1 [Tu o kole Kaszubskich Literatów i Pisarzy „Vjitrzniô" oraz o Instytucie Kaszubskim im. dr. Aleksandra Majkowskiego, który będzie w sobie mieścił muzeum kaszubskie, bibliotekę naukową, pracownię etnograficzną, uniwersytet ludowy i pracownię przemysłu ludowego]. 88. Sprawy słowiańskie. Łużyczanie chcą należeć do ONZ, ZK, R. IX, nr 26 (28 II), s. 3. 89. „Rybno" (poświęcenie i otwarcie świetlicy Związku Samopomocy Chłopskiej), ZK, R. IX, nr 26 (28 II), s. 4. 90. Kaszubi na Zachód, ZK, R. IX, nr 27 (2 III), s. 1. 91. Społeczna moralność, ZK, R. IX, nr 28 (5 III), s. 1. 92. Czy za „miskę soczewicy"?, ZK, R. IX, nr 29 (7 III), s. 1. 93. Instytut Kaszubski - jego cele i zadania, ZK, R. IX, nr 29 (7 III), s. 3. 94. Przemiany społeczne a katolicyzm, ZK, R. IX, nr 30 (9 III), s. 1. 95. Zagadnienie własności, ZK, R. IX, nr 30 (9 III), s. 3. 96. jeszcze o rehabilitacji, ZK, R. IX, nr 31 (12 III), s. 1. 97. O rodzinę chodzi, ZK, R. IX, nr 32 (14 III), s. 1. 98. Sprawa katolicyzmu, ZK, R. IX, nr 33 (16 III), s. 1. 99. Przedstawiciel Kaszubów Amerykańskich w Wejherowie, ZK, R. IX, nr 34 (19 III), s. 1. 100. Kaszubi w Ameryce, ZK, R. IX, nr 35 (21 III), s. 1. 101 .Jesteśmy na prostej drodze, ZK, R. IX, nr 36 (23 III), s. 1. 102. Florjan Ceynowa, Ojciec ideowego ruchu kaszubskiego, ZK, R. IX, nr 37 (26 III), s. 1. 103. Kaszubi w czasie okupacji + Prasa podziemna na Kaszubach w czasie okupacji, ZK, R. IX, nr 37 (26 III), s. 3. 104. U źródeł nieporozumień, ZK, R. IX, nr 38, (28 III), s. 1. 105. Do Czytelników, ZK, R. IX, nr 39 (30 III), s. 1. 104. Nasza ofiara krwi, ZK, R. IX, nr 41 (4IV), s. 1. 107. Sądy Obywatelskie, ZK, R. IX, nr 42 (6IV), s. 1. 108. Sądy Obywatelskie, ZK, R. IX, nr 43 (9IV), s. 1. 109. Siew, ZK, R. IX, nr 43 (9IV), s. 1. 110.Pamięci wielkiego naszińca ks. Kazimierza Bieszka (1890-1946) (charakterystyka osoby), ZK, R. IX, nr 45 (13 IV), s. 1. 111. Szkodliwe nastawienie, ZK, R. IX, nr 46 (16IV), s. 1. 112. Trybuna ludu kaszubskiego, ZK, R. IX, nr 46 (16IV), s. 3. 113. Wpływ ostatniej wojny na kaszubską psychikę, ZK, R. IX, nr 47 (18 IV), s. 1. 114. Prawdy Zmartwychwstania, ZK, R. IX, nr 48 (30IV), s. 1. 115. Na 3 maja, ZK, R. IX, nr 51 (1-2 V), s. 1. 116. Na widowni międzynarodowej. Jak będzie wyglądała przyszłość Palestyny?, ZK, R. IX (7 V), nr 53, s. 2. 117. Chcą wrócić do Ojczyzny (z cyklu Trybuna ludu kaszubskiego), ZK, R. IX (7 V), s. 3. 118. Okruchy (z cyklu Dni bezmięsne), ZK, R. IX (7 V), s. 4. 119. W rocznicę wielkiego zwycięstwa, ZK, R. IX (9 V), nr 54, s. 1. Richert ze swöją białką, V11985 LEPIŃC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 45 ZDRZÓDŁA 120. Wiara ludu kaszubskiego, ZK, R. IX, nr 55 (11 V), s. 1. 121. Wielka manifestacja religijna Kaszubów, ZK, R. IX, nr 55(11 V), s. 4. 122. Wyjaśniamy, ZK, R. IX, nr 56 (14 V), s. 1. 123. Francja w obliczu politycznej niepewności (z cyklu Na widowni międzynarodowej), ZK, R. IX, nr 56 (14 V), s. 2. 124. Słowa gorzkiej prawdy, ZK, R. IX, nr 56 (14 V), s. 3. 125. Aktualne sprawy rolnictwa, ZK, R. IX, nr 57 (16 V), s. 1. 126. b.r., Sprawy sanitarne (z cyklu Notatnik reportera), ZK, R. IX, nr 57 (16 V), s. 4. 127. Ku pokojowi, ZK, R. IX, nr 58 (18 V), s. 1. 128. Przegląd polityczny, ZK, R. IX, nr 59, s. 2 (21 V). 129. W służbie ludu kaszubskiego + b.r., Prosto w oczy Znalazł się jeszcze jeden, ZK, R. IX, nr 60 (23 V), s. 1. 130. Błąd trzeba naprawić, ZK, R. IX, nr 61 (26 V), s. 1. 131. b.r., Na gburstwie; w rocznicę istnienia Spółdzielni „Rolnik" w Wejherowie, ZK, R. IX, nr 61 (26 V), s. 3. 132. b.r., Nadrenia wyciąga ręce do Francji (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 62 (28 V), s. 2. 133. Niesłuszny zarzut [o aktywności Kaszubów], ZK, R. IX, nr 63 (30 V), s. 1. 134. Kaszubi mówią... [o problemie kaszubskim], ZK, R. IX, nr 65 (4 VI), s. 1. 135. Po wyborach w Czechosłowacji (z cyklu Na widowni międzynarodowej), ZK, R. IX, nr 65 (4 VI), s. 2. 136. Wumar człovjek - ale żëc mdze Jegö Dëch + nekrolog ze zdjęciem śp. ks. prałata dr. Kazimierza Bieszka ur. 25 IX 1890 umar 24 I 1946, pöchöwóny (28 I w Wiesbaden), ZK, R. IX, nr 66 (6 VI), s. 1. 137. b.r. [Brunon Richert], Uroczystości żałobne na Ziemi Kaszubskiej w Kielnie, ZK, R. IX, nr 66 (6 VI), s. 3 138. Kaszubi mówią... [dokończenie z nr. 65], ZK, R. IX, nr 67 (7 VI), s. 1. 139. (b.r.) [Brunon Richert], Nowy głos Churchilla (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 68 (13 VI), s. 2. 140. Przemiany, ZK, R. IX, nr 69 (16 VI), s. 1. 141. Mamy zdecydowaną odpowiedź, ZK, R. IX, nr 70 (18 VI), s. 1. 142. (b.r.), Obrady paryskie (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 70(18 VI), s. 2. 143. O katolicyzm radykalny na Kaszubach, ZK, R. IX, nr 71 (20 VI), s. 1. 144. Oświadczenie [w sprawie referendum, dotyczy pytań] + [brak podp.] Delegacje kaszubskie u Premiera Osóbki Morawskiego, ZK, R. IX, nr 72 (23 VI), s. 1. 145. O inteligencji kaszubskiej, ZK, R. IX, nr 74 (27 VI), s. 1. 146. [b.r.], Ks. pułk. Józef Wrycza (z cyklu Nasze sylwetki współczesne), ZK, R. IX, nr 75 (30 VI), s. 2. 147. Demokracja, ZK, R. IX, nr 77 (7 VII), s. 1. 148. [b.r.], Tomasz Rogala (z cyklu Nasze sylwetki współczesne), ZK, R. IX, nr 77 (7 VII), s. 2. 149. „Kain", ZK, R. IX, nr 78 (11 VII), s. 1. 150. Konferencja pokojowa (z cyklu Powiat polityczny), ZK, R. IX, nr 78 (11 VII), s. 2. 151. Wyrobienie polityczne, ZK, R. IX, nr 79 (14 VII), s.l. 152. Procedura konferencji pokojowej + Zaproszenie na konferencję pokojową (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 79 (14 VII), s. 2. 153. Stara i nowa demokracja, ZK, R. IX, nr 81 (18 VII), s. 1. 154. Veleta [pseud. Brunona Richerta, aut. ust.], Sprawa Ru-gii (z cyklu Powiat polityczny), ZK, R. IX, nr 81 (18 VII), s. 2. 155.* [br. r.], Grupa „Zrzeszińców" pracuje (z cyklu Kultura i Sztuka na Kaszubach) + Pierwsze powojenne publikacje kaszubskie, ZK, R. IX, nr 81 (18 VII), s. 3. 156. Przed Konferencją pokojową (z cyklu Świat polityczny), ZK, R. IX, nr 83 (25 VII), s. 2. 157. Dominium Baltici, ZK, R. IX, nr 84 (28 VII), s. 1. 158. Odrodzimy naszych braci Słowińców (z cyklu Kaszubska myśl polityczna), ZK, R. IX, nr 84 (28 VII),s. 2. 159. Przeciw niemieckiej propagandzie, ZK, R. IX, nr 86 (1 VIII), s. 1. 160. (b.r.), Żołnierze Warszawy + Oliwa, Msza pontyfikalna, 28 lipca, z okazji „Święta Morza" w Katedrze, ZK, R. IX, nr 86, s. 2. 161. Derdowszczyzna, ZK, R. IX, nr 87 (3 VIII), s. 1. Rec.: Bukowski A., „Arkona", 1946, nr 11, s. 12; Jaszcz: „Odrodzenie", nr 35, 1946 [za opr. Teresy Brzozowskiej w:„L.L" R.III: 1959, s.117]. 162. Do Braci Kaszubów!, ZK, R. IX, nr 88 (11 VIII), s. 1. 163. (b.r.), Kartuzy: Otwarcie świetlicy kaszubskiej przy ul. Jeziornej 3 [dawne nadleśnictwo], ZK, R. IX, nr 88 (11 VIII), s. 4. 164. Nasz światopogląd + Kaszubi u stóp Maryi, ZK, R. IX, nr 90 (15 VIII), s. 1. 165. Nasza pańszczyzna, ZK, R. IX, nr 91 (18 VIII), s. 1. 166. Odrodzenie katolicyzmu odrodzeniem Kaszubów, ZK, R. IX, nr 92 (20 VIII), s. 1. 167. Reakcja + Lista strat kultury kaszubskiej, ZK, R. IX, nr 93(12 VIII), s. 3. 168. Po prostu, ZK, R. IX, nr 94 (25 VIII), s. 1. 169. Żenujący zwyczaj (z cyklu Uwagi i spostrzeżenia), ZK, R. IX, nr 96 (29 VIII), s. 2. 170. Lista strat Kultury Kaszubskiej 1939-1946, ZK, R. IX, nr 96 (29 VIII), s. 3. 171. Nowe drogi Kaszubów, ZK, R. IX, nr 98 (3 IX), s. 1. 172. Kaszubska „Chëcz", ZK, R. IX, nr 99 (5 IX), s. 1. 173. (b.r.), Pobyt czeskiego uczonego na Kaszubach (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 99 (5 IX), s. 2. 174. Lista strat kultury kaszubskiej 1939-1946, ZK, R. IX, nr 99 (5 IX), s. 3. 175. Maria Królowa Kaszubów, ZK, R. IX, nr 100 (8 IX), s. 1. 176. O bytowskim „Polactwie", Dz.Bałt., R. 1946, nr 329 [październik], s. 4. 177. Żukovskji Klôsztór, „Chëcz", R. II, nr 1 (5 I), s. 3. 178. Żukovskji Klôsztór, „Chëcz", R. II, nr 2 (12 I), s. 2. 179. Żukovskji Klôsztór, „Chëcz", R. II, nr 3 (19 V) [dokończenie], s. 3. 180. Matka Boska Gromiczna na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 4 (261) [c.d.n.], s. 3. 46 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 ZDRZÓDŁA 181. Matka Boska Gromiczna na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 5 (2II), s. 2-3. 182. Praca misyjna Bernarda Hiszpana na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 6 (9II), s. 2-3. 183. Gryfici. Książęta Zachodnio-Kaszubscy, „Chëcz", R. II, nr 7 (17II), s. 2-3. 184. Jak słuchać Słowa Bożego, „Chëcz", R. II, nr 8 (23II), s. 1. 185. Układ Mestwina. II z Przemysławem II w Kępnie (15II1282 r.), „Chëcz" R. II, nr 8 (23 II), s. 2-3. 186. Zapomniane słowa kaszubskie, „Chëcz", R. II, nr 9 (3 III), s. 2. 187. W Gduńskjim Gardzę, „Chëcz" R. II, nr 11 (16 III), s. 3-4. 188. Nasze zwyczaje okresu wielkanocnego, „Chëcz", R. II, nr 13 (6IV), s. 3-4. 189. Nasze zwyczaje okresu wielkanocnego (dokończenie), „Chëcz", R. II, nr 14 (20 IV), s. 3. 190. B.R. [kryptonim], Tajemnica Chrystusa Zmartwychwstałego (Jan 14,19), „Chëcz" R. II, nr 14 (20 IV), s. 2. 191. Maria w dziejach ludu kaszubskiego, „Chëcz", R. II, nr 16 (4 V), s. 2-3. 192. Pamiątki dawnej chwały, „Chëcz", R. II, nr 17 (11 V), s. 2-3. 193. Praca misyjna Ottona z Bambergi na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 18 (18 V), s. 2-3 (c.d.n.). 194. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 19 (26 V), s. 2-3. 195. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 20 (2 VI), s. 2-3. 196. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 21 (9 VI), s. 2-3. 197. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 22 (16 VI46), s. 2-3 [koniec]. 198. Portrety książąt kaszubskich w Oliwie, „Chëcz", R. II, nr 23 (23 VI), s. 2-3. 199. Portrety książąt..., „Chëcz", R. II, nr 24 (30 VI), s. 2-3. 200. W Lipcu [o zwyczajach i wierzeniach kaszubskich], „Chëcz", R. II, nr 25 (7VII), s. 2-3. 201. Obrzędy żniwiarskie ludu kaszubskiego, „Chëcz", R. II, nr 26 (14 VII), s. 2-3 202. Obrzędy żniwiarskie ludu kaszubskiego (dokończenie), „Checz", R. II, nr 27 (21 VII), s. 2-3. 203. Brunon Wierzba (pseudonim), Kościerzyna - 600 lat (1346-1946), „Chëcz", R. II, nr 28 (28 VII), s. 4. 204. Wyspa Ruja (wstęp), „Chëcz", R. II, nr 29 (4 VIII), s. 2-3. 205. Wyspa Ruja, „Chëcz" R. II, nr 30 (11 VIII), s. 2-3. 206. Wyspa..., „Chëcz", R. II, nr 31 (18 VIII), s. 2-3. 207. Wyspa..., „Chëcz", R. II, nr 32 (25 VIII), s. 2-3. 208. Wyspa..., „Chëcz", R. II, nr 33 (1IX), s. 2-3. 209. Żëcé z Kocsołę (!), Dukt do Koscoła, „Chëcz", R. II, nr 35 [winno być 34] (8 IX), s. 1. 210. Wyspa Ruja, „Chëcz", R. II, nr 35 [winno być 34] (8IX), s. 2-3.(c.d.n. [dokończenie nie nastąpiło, tu prawdopodobnie urywa się współpraca redakcji z B. Richertem]). 211. Wśród ludu jeziornej krainy, „Rejsy", 1947, nr 24, s. 1. 212. Mistyka dnia zadusznego na Kaszubach, „Rejsy", 1948, nr 27, s. 1. 213. [Postanowienie poprawy] masz. z autografem Brunona Richerta, A5, k. 3 [w moim posiadaniu]. [Warszawa, 7 XI 1954 r., godz. 13]. 214. „Podróż po Polsce". Między Gdańskiem a Łebą (w: „Poradnik Rolnika", bd„ ark. 14, s. 209-215, il. 6 [w zbiorach MPiMKP w Wejherowie]. 216.** Rkps, Brunon Leon Richert [autograf biogramu] A6 (4X11 1976), s. 2. 217. Boże narodzenie na Kaszubach [fragment wiersza 28 linijek] (w: Swiati dzél dësze, Antologia kaszubskiej poezji religijnej pod red. ks. Jana Walkusza, Pelplin 1981, s. 76). 218. Rkps, List do Edmunda Kamińskiego z Opalenia dnia 8 VI1984 r., A5, s. 3 w sprawie materiałów biograficznych o Alfonsie Chmielewskim, Żyj Kaszëbskô! BIBLIOGRAFIO PRZEDMIOTOWO Ö BRUNONIE RICHERCE 1. Bukowski Andrzej, Richertczyzna [w:] „ARKONA", Miesięcznik Poświęcony Kulturze i Sztuce, Bydgoszcz 1946, nr 11, s. 18 (wrzesień). 2. Neureiter Ferdinand, Brunon Richert /biogram w:] Ge-schichte der Kaschubischen Literatur. Versuch einer Zu-sammenfassenden Darstellung, Verlag Otto Sagner, Mun-chen 1978, s. 222-223. 3. Neureiter Ferdinand, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przełożyła Maria Boduszyńska-Borowikowa, wstępem opatrzył Tadeusz Bolduan, Wyd. ZKP O/Miejski, Gdańsk 1982, s. 236-237. 4. Zaświadczenie Nr 1/83 z 16 III 1983. Kopia maszynopisu o zatrudnieniu Brunona Richerta w redakcji pisma „Zrzesz Kaszëbskô" od 1 X 1945 do 15 1X1946 r. jako redaktora naczelnego, a dalej jako redaktora. Ostatni nr 73 ukazał się 14IX 1947 roku. woj ifiijcTrcuniż łuH'fifii/ij ojoitić Pöchówköwôznaka na smatôrzu w Mscëszejcach É.ËPINC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 47 ZDRZÓDŁA 120. Wiara ludu kaszubskiego, ZK, R. IX, nr 55 (11 V), s. 1. 121. Wielka manifestacja religijna Kaszubów, ZK, R. IX, nr 55(11 V),s. 4. 122. Wyjaśniamy, ZK, R. IX, nr 56 (14 V), s. 1. 123. Francja w obliczu politycznej niepewności (z cyklu Na widowni międzynarodowej), ZK, R. IX, nr 56 (14 V), s. 2. 124. Słowa gorzkiej prawdy, ZK, R. IX, nr 56 (14 V), s. 3. 125. Aktualne sprawy rolnictwa, ZK, R. IX, nr 57 (16 V), s. 1. 126. b.r., Sprawy sanitarne (z cyklu Notatnik reportera), ZK, R. IX, nr 57 (16 V), s. 4. 127. Ku pokojowi, ZK, R. IX, nr 58 (18 V), s. 1. 128. Przegląd polityczny, ZK, R. IX, nr 59, s. 2 (21 V). 129. W służbie ludu kaszubskiego + b.r., Prosto w oczy. Znalazł się jeszcze jeden, ZK, R. IX, nr 60 (23 V), s. 1. 130. Błąd trzeba naprawić, ZK, R. IX, nr 61 (26 V), s. 1. 131. b.r., Na gburstwie; w rocznicę istnienia Spółdzielni „Rolnik" w Wejherowie, ZK, R. IX, nr 61 (26 V), s. 3. 132. b.r., Nadrenia wyciąga ręce do Francji (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 62 (28 V), s. 2. 133. Niesłuszny zarzut [o aktywności Kaszubów], ZK, R. IX, nr 63 (30 V), s. 1. 134. Kaszubi mówią... [o problemie kaszubskim], ZK, R. IX, nr 65 (4 VI), s. 1. 135. Po wyborach w Czechosłowacji (z cyklu Na widowni międzynarodowej), ZK, R. IX, nr 65 (4 VI), s. 2. 136. Wumar człovjek - ale żëc mdze Jego Dech + nekrolog ze zdjęciem śp. ks. prałata dr. Kazimierza Bieszka ur. 25 IX 1890 umar 24 I 1946, pöchöwóny (28 I w Wiesbaden), ZK, R. IX, nr 66 (6 VI), s. 1. 137. b.r. [Brunon Richert], Uroczystości żałobne na Ziemi Kaszubskiej w Kielnie, ZK, R. IX, nr 66 (6 VI), s. 3 138. Kaszubi mówią... [dokończenie z nr. 65], ZK, R. IX, nr 67 (7 VI), s. 1: 139. (b.r.) [Brunon Richert], Nowy głos Churchilla (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 68 (13 VI), s. 2. 140. Przemiany, ZK, R. IX, nr 69 (16 VI), s. 1. 141. Mamy zdecydowaną odpowiedź, ZK, R. IX, nr 70 (18 VI), s. 1. 142. (b.r.), Obrady paryskie (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 70(18 VI), s. 2, 143. O katolicyzm radykalny na Kaszubach, ZK, R. IX, nr 71 (20 VI), s. 1. 144. Oświadczenie [w sprawie referendum, dotyczy pytań] + [brak podp.] Delegacje kaszubskie u Premiera Osóbki Morawskiego, ZK, R. IX, nr 72 (23 VI), s. 1. 145. O inteligencji kaszubskiej, ZK, R. IX, nr 74 (27 VI), s. 1. 146. [b.r.], Ks. pułk. Józef Wrycza (z cyklu Nasze sylwetki współczesne), ZK, R. IX, nr 75 (30 VI), s. 2. 147. Demokracja, ZK, R. IX, nr 77 (7 VII), s. 1. 148. [b.r.], Tomasz Rogala (z cyklu Nasze sylwetki współczesne), ZK, R. IX, nr 77 (7 VII), s. 2. 149. „Kain', ZK, R. IX, nr 78 (11 VII), s. 1. 150. Konferencja pokojowa (z cyklu Powiat polityczny), ZK, R. IX, nr 78(11 VII), s. 2. 151. Wyrobienie polityczne, ZK, R. IX, nr 79 (14 VII), s.l. 152. Procedura konferencji pokojowej + Zaproszenie na konferencję pokojową (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 79 (14 VII), s. 2. 153. Stara i nowa demokracja, ZK, R. IX, nr 81 (18 VII), s. 1. 154. Veleta [pseud. Brunona Richerta, aut. ust.], Sprawa Ru-gii (z cyklu Powiat polityczny), ZK, R. IX, nr 81 (18 VII), s. 2. 155."" [br. r.], Grupa „Zrzeszińców" pracuje (z cyklu Kultura i Sztuka na Kaszubach) + Pierwsze powojenne publikacje kaszubskie, ZK, R. IX, nr 81 (18 VII), s. 3. 156. Przed Konferencją pokojową (z cyklu Świat polityczny), ZK, R. IX, nr 83 (25 VII), s. 2. 157. Dominium Baltici, ZK, R. IX, nr 84 (28 VII), s. 1. 158. Odrodzimy naszych braci Słowińców (z cyklu Kaszubska myśl polityczna), ZK, R. IX, nr 84 (28 VII),s. 2. 159.Przeciw niemieckiej propagandzie, ZK, R. IX, nr 86 (1VIII), s. 1. 160. (b.r.), Żołnierze Warszawy + Oliwa, Msza pontyfkalna, 28 lipca, z okazji „Święta Morza" w Katedrze, ZK, R. IX, nr 86, s. 2. 161. Derdowszczyzna, ZK, R. IX, nr 87 (3 VIII), s. 1. Rec.: Bukowski A., „Arkona", 1946, nr 11, s. 12; Jaszcz: „Odrodzenie", nr 35, 1946 [za opr. Teresy Brzozowskiej w:„L.L" R.III: 1959, s.117]. 162. Do Braci Kaszubów!, ZK, R. IX, nr 88 (11 VIII), s. 1. 163. (b.r.), Kartuzy: Otwarcie świetlicy kaszubskiej przy ul. Jeziornej 3 [dawne nadleśnictwo], ZK, R. IX, nr 88 (11 VIII), s. 4. 164. Nasz światopogląd + Kaszubi u stóp Maryi, ZK, R. IX, nr 90 (15 VIII), s. 1. 165. Nasza pańszczyzna, ZK, R. IX, nr 91 (18 VIII), s. 1. 166. Odrodzenie katolicyzmu odrodzeniem Kaszubów, ZK, R. IX, nr 92 (20 VIII),s. 1. 167. Reakcja + Lista strat kultury kaszubskiej, ZK, R. IX, nr 93 (12 VIII), s. 3. 168. Po prostu, ZK, R. IX, nr 94 (25 VIII), s. 1. 169. Żenujący zwyczaj (z cyklu Uwagi i spostrzeżenia), ZK, R. IX, nr 96 (29 VIII), s. 2. 170. Lista strat Kultury Kaszubskiej 1939-1946, ZK, R. IX, nr 96 (29 VIII), s. 3. 171. Nowe drogi Kaszubów, ZK, R. IX, nr 98 (3 IX), s. 1. 172. Kaszubska „Chëcz", ZK, R. IX, nr 99 (5 IX), s. 1. 173. (b.r.), Pobyt czeskiego uczonego na Kaszubach (z cyklu Z dnia), ZK, R. IX, nr 99 (5 IX), s. 2. 174.Lista strat kultury kaszubskiej 1939-1946, ZK, R. IX, nr 99 (5 IX), s. 3. 175. Maria Królowa Kaszubów, ZK, R. IX, nr 100 (8 IX), s. 1. 176. O bytowskim „Polactwie", Dz.Bałt., R. 1946, nr 329 [październik], s. 4. 177. Żukovskji Klôsztór, „Chëcz", R. II, nr 1 (5 I), s. 3. 178. Żukovskji Klôsztór, „Chëcz", R. II, nr 2 (121), s. 2. 179. Żukovskji Klôsztór, „Chëcz", R. II, nr 3 (19 V) [dokończenie], s. 3. 180. Matka Boska Gromiczna na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 4 (261) [c.d.n.], s. 3. 46 I POMERANIA! LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 ZDRZÓDŁA 181. Matka Boska Gromiczna na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 5 (2 II), s. 2-3. 182. Praca misyjna Bernarda Hiszpana na Kaszubach, „Chëcz", R. II, nr 6 (9 II), s. 2-3. 183. Gryfici. Książęta Zachodnio-Kaszubscy, „Chëcz", R. II, nr 7 (17II), s. 2-3. 184. Jak słuchać Słowa Bożego, „Chëcz", R. II, nr 8 (23II), s. 1. 185. Układ Mestwina II z Przemysławem II w Kępnie (15II1282 r.), „Chëcz" R. II, nr 8 (23 II), s. 2-3. 186. Zapomniane słowa kaszubskie, „Chëcz", R. II, nr 9 (3 III), s. 2. 187. W Gduńskjim Gardzę, „Chëcz", R. II, nr 11 (16 III), s. 3-4. 188. Nasze zwyczaje okresu wielkanocnego, „Chëcz", R. II, nr 13 (6 IV), s. 3-4. 189. Nasze zwyczaje okresu wielkanocnego (dokończenie), „Chëcz", R. II, nr 14 (20IV), s. 3. 190. B.R. [kryptonim], Tajemnica Chrystusa Zmartwychwstałego (Jan 14,19), „Chëcz", R. II, nr 14 (20IV), s. 2. 191. Maria w dziejach ludu kaszubskiego, „Chëcz", R. II, nr 16 (4 V), s. 2-3. 192. Pamiątki dawnej chwały, „Chëcz", R. II, nr 17 (11 V), s. 2-3. 193. Praca misyjna Ottona z Bambergi na Kaszubach, „Chëcz" R. II, nr 18 (18 V), s. 2-3 (c.d.n.). 194. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 19 (26 V), s. 2-3. 195. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 20 (2 VI), s. 2-3. 196. Praca misyjna..., „Chëcz" R. II, nr 21 (9 VI), s. 2-3. 197. Praca misyjna..., „Chëcz", R. II, nr 22 (16 VI46), s. 2-3 [koniec]. 198. Portrety książąt kaszubskich w Oliwie, „Chëcz", R. II, nr 23 (23 VI), s. 2-3. 199. Portrety książąt..., „Chëcz", R. II, nr 24 (30 VI), s. 2-3. 200. W Lipcu [o zwyczajach i wierzeniach kaszubskich], „Chëcz", R. II, nr 25 (7VII), s. 2-3. 201. Obrzędy żniwiarskie ludu kaszubskiego, „Chëcz", R. II, nr 26 (14 VII), s. 2-3 202. Obrzędy żniwiarskie ludu kaszubskiego (dokończenie), „Chëcz", R. II, nr 27 (21 VII), s. 2-3. 203. Brunon Wierzba (pseudonim), Kościerzyna - 600 lat (1346-1946), „Chëcz", R. II, nr 28 (28 VII), s. 4. 204. Wyspa Ruja (wstęp), „Chëcz", R. II, nr 29 (4 VIII), s. 2-3. 205. Wyspa Ruja, „Chëcz", R. II, nr 30 (11 VIII), s. 2-3. 206. Wyspa..., „Chëcz", R. II, nr 31 (18 VIII), s. 2-3. 207. Wyspa..., „Chëcz", R. II, nr 32 (25 VIII), s. 2-3. 208. Wyspa..., „Chëcz", R. II, nr 33 (1IX), s. 2-3. 209. Żëcé z Kocsołę (!), Dukt do Koscoła, „Chëcz", R. II, nr 35 [winno być 34] (8IX), s. 1. 210. Wyspa Ruja, „Chëcz", R. II, nr 35 [winno być 34] (8IX), s. 2-3.(c.d.n. [dokończenie nie nastąpiło, tu prawdopodobnie urywa się współpraca redakcji z B. Richertem]). 211. Wśród ludu jeziornej krainy, „Rejsy", 1947, nr 24, s. 1. 212. Mistyka dnia zadusznego na Kaszubach, „Rejsy", 1948, nr 27, s. 1. 213. [Postanowienie poprawy] masz. z autografem Brunona Richerta, A5, k. 3 [wmoim posiadaniu]. [Warszawa, 7X1 1954 r., godz. 13]. 214. „Podróżpo Polsce". Między Gdańskiem a Łebą (w: „Poradnik Rolnika", bd., ark. 14, s. 209-215, il. 6 [w zbiorach MPiMKP w Wejherowie]. 216.** Rkps, Brunon Leon Richert [autograf biogramu] A6 (4X111976), s. 2. 217. Boże narodzenie na Kaszubach [fragment wiersza 28 linijek] (w: Swiati dzel desze, Antologia kaszubskiej poezji religijnej pod red. ks. Jana Walkusza, Pelplin 1981, s. 76). 218. Rkps, List do Edmunda Kamińskiego z Opalenia dnia 8 VI1984 r., A5, s. 3 w sprawie materiałów biograficznych o Alfonsie Chmielewskim, Żyj Kaszëbskô! BIBLIOGRAFIO PRZEDMIOTOWO Ö BRUNONIE RICHERCE 1. Bukowski Andrzej, Richertczyzna [w:] „ARKONA", Miesięcznik Poświęcony Kulturze i Sztuce, Bydgoszcz 1946, nr 11, s. 18 (wrzesień). 2. Neureiter Ferdinand, Brunon Richert /biogram w:] Ge-schichte der Kaschubischen Literatur. Versuch einer Zu-sammenfassenden Darstellung, Verlag Otto Sagner, Miin-chen 1978, s. 222-223. 3. Neureiter Ferdinand, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, przełożyła Maria Boduszyńska-Borowikowa, wstępem opatrzył Tadeusz Bolduan, Wyd. ZKP O/Miejski, Gdańsk 1982, s. 236-237. 4. Zaświadczenie Nr 1/83 z 16 III 1983. Kopia maszynopisu o zatrudnieniu Brunona Richerta w redakcji pisma „Zrzesz Kaszëbskô" od 1 X 1945 do 15 1X1946 r. jako redaktora naczelnego, a dalej jako redaktora. Ostatni nr 73 ukazał się 14IX 1947 roku. woj iJujmw.tiKij uniż IKISM* IUKJhiijij ójk;i«ć UKK; I ili'.iatlnh RICHERT Bil ui .24.xi.mai u. msssm Pöchówköwô znaka na smatôrzu w Mscëszejcach IIËPINC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 47 ZDRZÓDŁA Pöchówk - slédné öddzëköwanié Richerta na mscëszejsczim smatôrzu, 17X111989 5. Drzeżdżon Jan, Współczesna literatura kaszubska 1945--1980, LSW, Warszawa 1986, Brunon Richert, s. 45, 59-61. [Tu o redaktorze Zrzeszy Kaszubskiej]. 6. Hołub Bogusław, Banita (o Brunonie Richercie), „TW. Dz.G.", Słupsk 28 III 1983, A4, s. 3,16-19, il. 4+1, fot. Zygmunt Grabowiecki. 7. Bołduan Tadeusz, Nowy bedeker kaszubski [hasło: Brunon Richert], Gdańsk 1997, wyd. I, s. 299-300, wyd. II, Gdańsk 2002, s. 366-367 [przedruk z wyd. I]. 8. Förmella Słôwk [Sławomir], Pómachtóny żëwôt Bruna Richerta wedle aktów z Archiwum Institutu Nôrodny Pa-miacë (dzél 1), Pomer. 2016, nr 4 (497), s. 24-25. 9. Tenże, Pómachtóny żëwôt... (dzél 2), Pomer. 2016, nr 5 (498), s. 12-13. 10. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 3), Pomer. 2016, nr 6 (499), s. 14-15.. 11. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 4), Pomer. 2016, nr 7-8 (500), s. 18-19. 12. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 5), Pomer. 2016, nr 9 (501), s. 32-33.. 13. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 6), Pomer. 2016, nr 10 (502), s. 28-30 14. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 7), [pomyłk. 6], Pomer. 2016, nr 11 (503),'s. 26-28 15. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 8), Pomer. 2016, nr 12 (504), s. 28-30. 16. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 9), Pomer. 2017, nr 1 (505), s. 30-31. 17. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 10), Pomer. 2017, nr 2 (506), s. 30-31. 18. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 11), Pomer. 2017, nr 3 (507), s. 30-31. 19. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 12), Pomer. 2017, nr 4 (508), s. 30-31,. 20. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 13), Pomer. 2017, nr 5 (509), s. 30-31. 21. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 14), Pomer. 2017, nr 6 (510), s. 30-31,. 22. Tenże, Pómachtóny żëwót.. (dzél 15), Pomer. 2017, nr 7-8 (511), s. 30-31. 23. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 16), Pomer. 2017, nr 9 (512), s. 30-32. 24. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 17), Pomer. 2017, nr 10 (513), s. 30-31. 25. Tenże, Pómachtóny żëwót.. (dzél 18), Pomer. 2017, nr 11 (514), s. 30-31.*** 26. Tenże, Pómachtóny żëwót... (dzél 19), Pomer. 2017, nr 12 (515), s. 30-32. 27. Lechowski Henryk, Agent Abwehry, Wyd. Morskie, Gdynia 1967, s. 120-148 [tu w rozdziale „Zwietrzała trucizna", na s. 120, o redaktorze „Wychodzącego w Wejherowie pisma »Zrzesz Kaszëbskô« Bruno Walterze... [Richercie], nowo zwerbowanym członku »SN« -Stronnictwa Narodowego. 28. Pryczkowski Eugeniusz, Tam bëła okropno biéda! [wywiad z ks. Edmundem Kosznikiem z Goręczyna o Hilarym Jastaku, a także o Brunonie Richercie i ich pobycie w Seminarium w Pelplinie], Pomer. 2017, nr 6 (510), s. 40-41. 29. Walkusz Jan, ks., Brunon Richert [biogram w:] Swiati dzél dëszë, Pelplin 1981, s. 138. 30. Z Kaszub do Austrii. Korespondencja literatów kaszubskich do Ferdinanda Neureitera, opracowała Adela Kuik--Kalinowska, ZKP, Gdańsk - Słupsk 2017, Brunon Richert, s. 282-291. CAŁOSC ZEBRÔŁ Ë ZRËCHTOWÔŁ EDMUND KAMIŃSCZIZ WEJROWA Cytat: „Pierwsze powojenne publikacje kaszubskie. W miesiącu wrześniu br. ukażą się pierwsze powojenne publikacje kaszubskie. Pierwsza z nich będzie książka o Kaszubach i przeznaczona przede wszystkim dla szerokich mas ludu kaszubskiego napisana przez Brunona Richerta p.t. Kaszubi wczoraj i dziś, i jutro. Druga zaś będzie tom poezji kaszubskich Jana Rompskiego p.t. Möjé spieve (w: „Zrzesz Kaszëbskô", R. IX, nr 81 z 18 VII 1946, s. 3)" Cytat: „Brunon Leon Richert ur. 24 XI 1921 w Wejherowie w rodzinie pracownika kolejowego. Gimnazjum i Liceum Ogólnokształcące w Kościerzynie, matura w maju 1939 r. W latach okupacji: komendant Organizacji Wojskowej Młodzieży Kaszubskiej (lata 1939-1940). Wydawca konspiracyjnej „Gazety kaszubskiej". W latach 1945-1946 redaktor naczelny „Zrzeszë Kaszëbskji" w Wejherowie. Magisterium z historii na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie (styczeń 1950 r.). Jako dziennikarz pracował w „Dzienniku Bałtyckim" i „Słowie Powszechnym". Jako nauczyciel w szkolnictwie podstawowym i średnim oraz Uniwersytecie Ludowym w Radawnicy koło Złotowa. W latach 1965-1970 kierownik Muzeum w Złotowie". [Autograf, życiorys napisany ręką Brunona Richerta 4 grudnia 1976 r. w obecności: lana Trep-czyka, Feliksa Marszałkowskiego, dla E. Kamińskiego na posiedzeniu Plenum Zarządu Głównego ZKP do pracy o piśmie „Zrzesz Kaszëb-skô" w Wejherowie]. 48 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 WOJNA NA WIEDNO ROZESTA GÖ Z KASZËBSKĄ TATCZËZNĄ Alfónks Bladowsczi (stoji w westrzódku) przëjati do I Kömónii Swiati w Seraköjcach. W Stanach Zjednoczonëch w miesce Jackson (stan Michigan) mieszko Alfónks Bladowsczi. Urodzyl sa 17 łżëkwiata 1925 roku. Terô mô 94 lata. Jô ódwiedzył go w jego checzach szesc lat temu. Do dzys trzimia z nim łączba mejlową abó lëstowną. Alfónks bëlno gôdô pö kaszëbsku, téż snôżo gôdô pö pólsku, chöc na co dzeń użiwô dërch anielsczégö. Jô bë chcôł, żebë wë kąsk pöwiedzelë ô môlu swöjégö urodzeniô i ö zapa-miatónëch przedwöjnowëch latach. Jak wë je wspöminôce? Kö jô sa urodzył w Mirochöwie, w parafii Swiónowö. Tam jô béł öchrzcony. Mój tatk béł Augustin, a mëmka Józefa pochodzą ze Stajszewa z familii Ceroc-czich. Jó miół szesc bracy i jedna so-stra. Nômłodszi sódmi brat Stanisłów dostôł drëdżé miono ód prezydenta Pólsczi - Ignacy. To béł taczi zwëk, że prezydent béł chrzestnym sódmégó knôpa. Dostôł téż jaczés dëtczi. To bëła wiôlgô éra dlô nas. Z nama téż sa chöwałë dwie móje półsostrë, chtër-nym w młodim wieku umarła mëmka, a jich öjc - mëmczin brat - wëcygnął do Miemców. Mój tatk béł na cali pier-szi światowi wôjnie. Szczestlëwie wró-cył i robił w Mirochöwie za brifka. Doma më gôdelë blós pö kaszëbsku, a w szköle më sa uczëlë pö pôlsku. Jô pamiatóm, jak w 1933 roku sa urodzą moja sosterka Marinia. To bëła wiôlgô ucecha. Chrzestny jachelë z nią briką do Swiónowa do kôscoła, cobë ja öchrzcëc. Më wëzérelë za nima. Jak oni jachelë, tej më spiéwelë głośno dërch wkół: Jedze Marinia, jedze Marinia, jędzę ze Swiónowa. Wë pamiatôce téż mirochöwsczich panów - Wardinów? Baro dobrze. Kol nich robiło wiele lë-dzy. Dwór miół swoja ceglarnia. Wszëtczé murowóné budë w ökölim miałë stąd cegła. Pód Nową Hëtą béł téż młin, chtëren pód kuńc wójnë sa spólił i nigdë nie béł ódbudowóny. Tam béł téż tartak. To bëło na rzéce Łebie. Tam bëłë generatorë, jaczé dówałë prąd do młëna i dworu. Kole dworu stoją kaplëca. Tam co sztërë niedzele bëła mszô. Jó służił do ni. Pón Wardin mie zbił stółczk, żebë jó mógł ksaga na wół-tórz postawie, bo jó béł za małi. Przëchôdało wiele lëdzy z Mirochówa sa módlëc. Béł téż lëtersczi kóscół. Tam wiele Miemców przëchôdało z całego ókólégó na msze. Öni mielë téż swój smatórz za Mirochówa. Miemca béł téż Boska, co prowadzył karczma. Wnenczas tam wszëtcë piechti chö-dzëlë a köniama nôwëżi jezdzëlë, doch jo? Pierszi autół jó widzół w 1934 roku. Jó prawie prowadzył krowa na łąka kol nowégö młëna. Jó zauważił, że cos jedze. To bëła tej pólnó droga, z dosc wióldżima kółoważama. Jó sa schówół midzë drzewama w lese, bó jó miół llPIŃC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 49 WÖJNOWI KASZËBI A. Bladowsczi w uniformie Wehrmachtu strach. A mój starszi brat pôsôł krowë u Wibë. Nen Wiba béł nym ewangelic-czim ksadza, a pótemu w wojnie on bôdôj wójta óstół w Swiónowie na gminie. Ön nie przeżił wójnë. I tam prawie was nasta wojna? Nić. Przed smiercą Piłsudsczi miano-wół generała Ridza Śmigłego. Ön béł mało znóny. Jak on doszedł do rządów, tej ón zaczął swóje refórmë i wëmie-niwôł urzadników pó całim kraju. Nas chcôł wënëkac dzes na półniowi wschód Półsczi. Jaczims szczescym równak më óstełë. Öjc sa wiera z kó-gums wëtuszowôł i zadostół sa na poczta do Serakówic. Tam më przecy-gnalë. Nama w tim kóniama pómögłë Królowie a Kónkólowie ze Strëszi Budë. Më jachełë w sztërë wózë przez Miechucëno. Wszadze bëłë półné drodżi. W gastim łese sa ödemkła jedna klôtka z kurama. Öne ucekłë. Më je gönilë, ale dzél z nich ucekło dalek i më jich ju nie dostelë. To bëła czażkô droga dlô köni, tim barżi że öne muszałë tądka jic jesz nazôd tegó dnia. Seraköjce bëłë ju wnenczas dosc znóné. To bëła wiôlgô wies, wnet jak miasto. To wiera bëła dlô waji zmiana żëcégö? Tam bëło wiele składów z rozmajitima rzeczama, flészarnie, piekarnie, jór-marczi, tórg, dwuch doktorów, kóscół we westrzódku wsë z trzema ksadza- A. Bladowsczi jakno żôłniérz pölsczégö wojska w Szkocje ma, a na kuńcu wsë béł lëtersczi kóscół. Żëcé równak bëło podobne jak w Mi-rochówie. Wszëtcë gôdelë pó kaszëb-sku. Më baro chutkó sa znelë wnet z wszëtczima. Tam jó chódzył dali do szkółë. Mójim szkolnym béł Per-kówsczi. To béł oficera. W Serakówi-cach jô téż przestąpił do kómónii. To béł 1937 rok. W tim roku budowónó bëła ód Kartuz elektricznó linia wëso-czégó napiacó. Mój brat Franc sa wiele ód nich póducził. A jó mëslôł bëc szkolnym, ale wszëtkó zniszczą wojna. Co wë pamiatôce z pierszich sztótów wöjnë? Pamiatóm, jak na niebie pojawiło sa ful fligrów, co szłë na Gduńsk. Wiém też, że lëdze stojelë całima dniama w ré-gach za swójima óbszpórowónyma dëtkama kole banku, ale dëtków nie bëło. Wëszło rozporządzenie, że wszëtcë urzadnicë mielë jachac w głąb Pólsczi. Jedny jachelë, a jinszi za tim sa nie czerowelë. Kaszëbi wszëtcë óstelë. Czëc bëło, że nad greńcą, a to le bëło szesc kilometrów ód nas, stojało ful niemiecczégö wojska. Lëdze sa móckó bójelë. Dwa dni przed wojną lëdze wi-dzelë köl Serakówic niemiecczégó gońca. Tej wiele sa wzało i rëgnało piechti pod Szklaną. Më téż szlë óbórdóny paczétama i miechama. Pó dwuch dniach më wrócëlë. Jedne budë bëłë óbkradłé, chówa ucekłô w las. W nie-dzela bëło u nas przëjacé. Mój brat Bracyna Fracyszk stracył dwie nodżi na wschód nym fronce Brunon téż miół kómónia. Pó kóscele wszëtcë cëchó szlë dodóm. Kóle drëdżi gödzënë cygnało ju wójskó ód zôchö-du. W póra minutach całé Serakówice bëłë obstąpione. Z daleka bëło czëc óstré bómbówanié. Në i zaczałë sa aresztowania. Wnetka zdżinął przikładowö ks. Bernat Łosyń-sczi i wiele jinszich zasłużonëch lëdzy. Wama öni téż co robilë czë delë pöku? Wzalë ójca, brata Franca i wiele lëdzy. Östałë le białczi i dzecë. Zakôzóné bëło zaró gôdanié pó kaszëbsku i pó polsku. Ukredlë wszëtczé radia. W krómach stało sa lózo. Wszëtkö bëło na kórtë. Na-wetka ni mógł dlô se uszlachtowac swiń-czëca. Ni mógł nigdze jezdzëc. Nazód przëjachelë ti Miemcë, co przed wójną uszlë précz. Öni dostelë rządë w gminie. Teró óni sa mscëlë na Kaszëbach. A bëło wiedzec, co sa dzejało z tatka? Na początku mëmka sa dowiedzą, że tata béł w stalagu, a Franc mët. Pó szesc miesądzach tata przëjachôł dodóm. Tej ón dostół robota w kamieniołomach, w Mójszu, kol Serakówic. Franc téż wnetka przeszedł, ale zaró mu kôzelë jachac do Roztoczi na nordze Miem-ców. Tam muszół czażkó robie. Wë jesz bëlë za młodi, żebë was wzalë na robötë? Öni brelë na robötë ód 16 lat, a jó béł wpiatnóstim. Ale trzeba bëło najedzenie zarobić. Tej jó szedł na służba do 50 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 WÖJNOWI KASZËBI Welczi. To béł dobri Miemc. Ön skupiwôł świnie i bëdło, a hańdlowół nima we Gduńsku. Ön nie cerpiôł Hitlera. Rôz przëjachelë do niegö ze Gduńska krewny. Jedny bëlë w SS. Bëło bëlné pôłnié. Tej öni wnioslë toast za Hitlera. Tak stôri Welka pócygnął za öbrësk i wszëtkö zj achało ze stołu. Wsadzył kapelusz na głowa, trzasnął dwiérzama i szedł weg. Ti sa rozja-chelë, a Welczi nie bëło. Më szlë gô pózni szëkac. Më gö nalezlë köle dro-dżi pöd Łësniewö. Ale chutkö nadeszedł czas, czej Forster wëdôł swöja odezwa. Jak chto sa nie pödpisôł, tej uwôżóny béł za nô-görszégö wroga Miemców. Jak z wami öbeszedł sa ten los? To bëło w 1942 roku. Jô do te czasu sa ucził za elektrika w stoczni w Gdini. Më bëlë na ókratach. Dodóm jô mało jezdzył, bö bilietë bëłë drodżé. W tim czasu öni gnabilë tatka, bilë gö i zmu-sziwelë do pödpisaniô lëstë. Zawezwelë gö pöd ôstrą karą. Nie bëło radë i pód-pisôł. Wiele jinszich téż tak zrobiło. Jak jô miôł ju 17 lat, jô dostôł zawezwanie do wojska. Mój brat Léón téż dostôł. Ön ucekł do bąkrów w mirochöwsczé lasë. Tej gestapo przëjachało do nas, pöniszczëlë wszëtkö, pöprzewrôcëlë. Wzalë mëma i Marisza. Jô tej szedł do nich i gôdôł, że chcą jic na wojna, a wa mie mëmka i sostra zamkła. Tej óni zwölnilë öbëdwie, ale co sztót oni przëchôdelë do nas i szukelë Léöna. Jô jesz jachôł do Gdini do robötë. Jô pro-sył czerownika Miemca, żebë mie pozwolił tam jesz bëc i dokuńczec ucz-ba na czeladnika. Ön sa zgódzył. Tim-czasa mój drëdżi brat, Franc béł ju za-cygniony i walcził w Jugosławii. W czerwcu 1943 roku przeszło zawezwanie i jô jachôł do Hanófru. Jô sa póżegnół z Léöna w bąkrze, doma z rodzeństwa i starszima i jô jachół w mio-no Bösczé. Na droga mëma mie da adres do cotczi Cylë i wuja Pawła, co mieszkelë w Americe. Öni wëemigro-welë tam w 1911 roku. To bëłë dwie sostrë möji mëmczi i brat. Waji tam wiele rëszëło ze Serakojc w tim czasu na wojna? W banie nas wëjachało kol dwadzesce a może wiacy. Ful lëdzy nas żegnało na Sławomir Dudalsczi, Alfónks Bladowsczi i Eugeniusz Prëczköwsczi stacji. Më spiéwelë pölsczi himn i wiele jinszich pölsczich piesniów. Wiozlë nas do Wejrowa. Tam na rénku bëłë ju setczi młodëch żôłniérzów Kaszëbów. Stąd baną më jachelë do koszarów w Hanófrze. Öd te czasu szłë dërch óstré szkolenia. Czwiôrtégó dnia më ju dostelë karabinë. Öni rzeklë, że to je nasza białka. W tim czasu Hanófer béł dërch bómbardowóny, budink kole bu-dinka. Bëło wiele zabitëch i renionëch. Më jich muszelë retac, ödgrzebëwac z gruzów. W taczim czims nicht za długö bë nie wëtrzimôł. Wë tam bëlë długö? Nié, pó tidzéniu z nama jachelë do Belgii. Jo służił w armii generała von Rundstedta. Më służëlë w pödzemnëch bąkrach nad morza. Co chwila nas przerzucelë w j inszé place. Rôz më bëlë na wasze, j inszą razą mie delë maszi-nowi karabin, tej zôs jô béł kole kanonów procëm piechóce. Tej-sej szłë jaczés bómbë, strzelanie, nalotë. Kóż-dégó dnia człowiek mógł zdżinąc. Më sa dërch módlëlë ó przeżëcé. W Jastrë nama pózwólëlë jic do spöwiedzë do katolëcczégó kóscoła. Wë bëlë w tim czasu jaczi rôz doma na urlopie czë nijak? Jeden rôz. To bëło na zymku 1944 roku. Réza długo dérowa. Jô widzôł wiele pötłëkłëch stacjów, póniszczonëch bu-dinków. W kuńcu jó dojachół dodóm. Tak sa stało, że pierszi jó sa spótkôł z matką, a tej z tatą i rodzeństwa. Co to bëła za redosc! Më całą noc przegôdelë. Mój urlop dérowôł kôle tidzénia. To béł piakny czas, chtëren baro chutkó minął, chóc Serakówice bëłë baro opuszczone i smutne. ZALFÓNKSA BLADOWSCZIM GÔDÔŁ EUGENIUSZ PRËCZKÔWSCZI To béłöstatny róz, jak Alfónks Bladowsczi bél doma. Wrócył w piekło wôjnë. Bëłë chwilë, że kule lôtałë kôle głowë. Jak sóm zaznacziwô, le dzaka szczescému öd Bôga przeżił. Pö strasznëch walkach trafił do amerikańsczi niewölë, w jaczi béł przez dwa miesądze. 4 rujana 1944 wstąpił do pólsczi armii w Szkocji. Przëdzelony östôł do kompanii łącznoscë, chtërna weszła w skłôd I Korpusu Wojska Pôlsczégô. Na-wiązół tej łączba z familią w Americe. W tim czasu ucził sa téż anielsczégö jazëka. Podjął decyzja, żeju nie wrócy do ôjczëznë. Wiedzôł dobrze, że Polsko ósta zdradzono przez aliantów. W 1950 roku ożenił sa z Walijką, a rok pózni wëjachôł do Stanów Zjednoczonëch. Zamieszkôł w Jackson, miesce, wjaczim ód przełóma-nió XIX i XX wieku bëło baro wiele Kaszë-bów. Przez lata dozérelë kaszëbsczé zwëczi a jazëk. Ödprôwielë nawetka odpust w tim sarnim dniu, jak w Swiónowie. Pierszi rôz ôdwiedzył Kaszëbë pó 25 latach ód kuńca wójnë. Dzys je óstatnym żëjącym w Jackson Kaszëbą, co rozmieje jesz gadać w rodny mowie, chóc potomków Kaszë-bów je tam wiele. Ni mają oni ju równak swiądë o tim. Wiele szerszi opis losów Al-fónksa Bladowsczégó naléze sa w rëchto-wóny ksążce o dzejach wójnowëch Kaszë-bów. ll'ÉPINC-ZELNIK 2019 / POMERANIA / 51 Znają w całi Polsce Stachursczégó jakno bëlnégô pôeta, chatno nôdgrodzywónégô za pôlsczé i kaszëbsczé iitwór-stwó. Rôczą go jakno óbsądzëcela do kónkursowëch kômisjów. Je kureszce méstra słowa i muzyczi, jaczi chatno dzeli sa swoją wiedzą a umiej atnoscama i promuje młodé taleńte. Póstrzód wielnëch jego uczniów je téż i piszący te słowa - tak jem przedstawił Méstra Stachursczégö w czerwińcowi „Pomeranii". Brzôd naszi póspólny robötë - muzyka J. Stachursczi, słowa T. Fópka - östôł wëdóny drëka w rozmajitëch formach. W szesc śpiewnikach - Piesnie Rodny Zemi (ROST, Banino 2003): Öb lato, Zëmôwô żużónka, Rëmë zëmë, Do uzdrzenio, Serce wilijny nocë, Jak blónë, Pôd drzéwieca żëcô i W spiku; Piosenki dla knôpika i dzéwczątka 2. 20 piosenek kaszubskich dla najmłodszych (ZG ZKP, 2013): Chto sa mëje, Deszczku, pój, Dzeje mëma?, Kaszëbsczi mazur, Krôsniata-nipôcata, Mój tósz, Na kole, Percnoga, Pobaw sa, tatku, Pómión, Pórénk na oborze, Schówóny, Skocza w niebô, Szëcô-gôdowi darënk, Sztridë wiatrów, Tuwô płënie strëga, Ta scana, W bala i Zabiéróm na wanoga; Kaszëbsczi cëdowny świat (red. Tomasz Fopke, ZG ZKP, 2011): Do uzdrzeniô; Kaszubski Śpiewnik Domowy (red. Wi-tosława Frankowska, REGION, MPiMKP w Wejherowie 2014): Kuczrowô balada i Pamiatnik; Kaszubski Śpiewnik Bożonarodzeniowy (red. Witosława Frankowska, REGION, MPiMKP w Wejherowie 2015): Serce wilijny nocë; Kaszubski Śpiewnik Szkolny1 (red. Witosława Frankowska, REGION, MPiMKP w Wejherowie 2016): Pôrénk na oborze, Pómión, Ta scana, Jo jem môłô, Mëmie - chóranka wpódzaka, Dzeje Mëma? Pobaw sa, tatku, Krôsnidta-nipöcata, Szëcôgódowi darënk, Szkółë witanié, W bała, Na kole, Kaszëbsczi mazur, Plëtë, Do uzdrzenió, Latowô frantówka, Öb lato, Zëmöwô żużónka, Rëmë zëmë, Sztridë wiatrów i Zabióróm na wanoga; Nótë kaszëbsczé. Popularne piesnie (red. Eugeniusz Prëczkôwsczi, ROST, Banino 2008): Pod drzéwieca żëcô. W sztërzech lëteracczich zbiérkach - Naczynia połączone mowy (Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum", Pelplin 2005), dzeje moje tłumaczenie wiersza J.S. pt. Pastorałka, a nasza spiéwa pt. Mëmie - chóranka w pódzaka; ZYMK Zćńdzenić Młodëch Kaszëbsczëch Utwórców 4 (REGION, MPiMKP, Gdynia - Wejherowo 2005): Méster żëcô; ZYMK Zćńdzenić Młodëch Kaszëbsczëch Utwórców 5 (REGION, MPiMKP, Gdynia - Wejherowo 2006): Pamiatnik; ZYMK Zćńdzenić Młodëch Kaszëbsczëch Utwórców 6 (REGION, MPiMKP, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomor-skie, Gdynia - Wejherowo - Gdańsk 2007): Chwalba gósca, Kózla, Mëma i Tata a Starczëne ópówiôstczi. W trzech leżnoscowëch wëdôwiznach - III Koź-laki Bielkowskie (Bielkówko 2006): Kuflowó śpiewa i Wiwat, biesada!; Forum Pomorskie (Puck 2010): Chwalba gósca, Wiwat, biesada i Przëpitk; Śpiewnik na Zjôzd Kaszëbów w Pruszczu Gdańskim („Forum Pomorskie. Magazyn Społeczno-Gospodarczy Pol- ' O Kaszubskim Śpiewniku Szkolnym z W i to sławą Frankowską rozmawia Beata Felczykowska, „Wejherowski Rocznik Kulturalny" 2016, nr 3, s. 94-97. 2 Alicja Zielińska, Pieśni pielgrzymkowe na płycie, „Norda. Gryf Wejherowski", 9.07.2010, s. 6. 52 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 MUZYKA ski Północnej", lipiec-sierpień 2014): Wiwat, biesada! i Przëpitk. W gazetach - „Dziennik Bałtycki": Kaszëbi na Gôdë (2003): Zëmôwô żużónka, Rëmë zëmë i Serce wi-lijny nocë; Kaszëbi na Gôdë II (2005): Wilijnô żużónka i Godowo nôdzeja; Wanoga do Boga (2010): Chcemë jic i Marsz do Bôga2; Öb lato („Norda", 31.05.2002) i Do uzdrzeniô („Norda", 14.06.2002); „Pomerania": Gwiôzdkôwéprzegrzechë („Najô Uczba" nr 10, gödnik 2007); Latowô frantówka, Do uzdrzeniô, Lato słuńca malowóné („Najô Uczba" nr 6, czerwińc 2008); Buten szëku („Stegna" nr 3, 1/2007) i Kózla („Stegna" nr 6, 4/2007); „Gazeta Kartuska": Ni ma Go (nr 13, 28.03.2006); W góra szura (nr 28, 11.07.2006); Białce (nr 31, 1.08.2006); Achtnij dzćń! (nr 37, 12.09.2006); Chwalba gósca (nr 40, 3.10.2006); Jô tuńceja! (nr 43, 24.10.2006); Ju tëli lat... (nr 47, 21.11.2006); Kuflowo śpiewa (6.01.2007); Sto lat! (Przëpitk) (12.06.2007); Wiwat, biesada! (6.05.2008); Mégô serca gitara (24.11.2009); i w rozmajitëch numrach i latach jesz te dokazë: Starczëné ôpôwiôstczi, Kuczrowô balada, Mëmie - chöranka w pôdzaka, Nowi Rok, Méster żëcô, Pôsobnik (Pamiatnik), Gödowô nôdzeja, Chóranka ô Jezësku, Kózla, Mëma i Tata, Spiéwka kôl piwka, Strzébrzné wieselé; „Gazeta Szemudzka": Achtnij dzćń (nr 12,1.10.2006); Białce (nr 17,15.12.2006); Chóranka ó Jezësku, Godowo nôdzeja, Gwiôzdkôwé prze-grzechë i Jezëskówô biżónka. (nr 1, 1.01.2007); Nowi rok (nr 2, 15.01.2007); Buten szëku (nr 4,15.02.2007). Czile razy przeszło mie śpiewać nasze abó téż samégö Méstra Stachursczégö dokazë, m.jin. 15 łżë-kwiata 2003 r. wiôlgöpöstné spiéwë w Spödleczny Szkole w Stôri Hëce, dze na akördionie grôł Pio-ter Daszkewicz a Ida Czaja deklamöwa. Ten sóm koncert ôstôł powtórzony w parafie sw. Polikarpa w Gduńsku-Osowi, dze dzejô młodszi brat a gorący przëstojnik Jurkôwégö utwórstwa, Henrik Stachur-sczi. Za jego sprawą raza z organistą Pawła Ridla czile razy wëkönelë jesmë w tim kóscele köladë Jerzégó (np. 1.01.2013). A 20 rujana 2011 r. w muzeum we Wejrowie béł koncert pt. „Kólibiónka" w öbrëmie-nim cyklu „Zetkania z muzyką Kaszub" Witosławë Franköwsczi3; 9 strëmiannika 2013 r. raza z Riszar-da Bórisónka (Kaszëbsczé Duô Artisticzné „We Dwa Könie") w Nadbôłtowim Centrum Kulturę we Gduń-sku, w Stôromiesczim Rôtëszu, dze jesmë (Kaszëbskô Agencjo Artisticznô) zrobilë benefis 40-lecô utwór-czégö dzejaniô Jerzégö Stachursczégó. 14 stëcznika 2018 r. w kóscele sw. Józefa w Czeczewie zaspiéwôł Öd lewi: Jerzi Stachursczi, marszôłk Mieczësłôw Struk i autór artikla, 2013 r. jem trzë nasze nowuchné kôladë, a béł to Koncert Gödowëch Spiéwów J.S. 19 stëcznika 2019 w Gimnazjum w Chełmnie ôbczas XIV Öglowôpölsczégô Konkursu Köladów a Gödowëch Spiéwów jegö dokôz wëkönôł chur „Lutnia" z Lëzëna. Jakno dirigeńt „Lutnie" wprowadzył jem do repertuaru tego churu4 i uprzistapnił jinym karnóm, chôc-le leńsczi „Piaclëni", czile dokazów J.S. Są to: Bôtë ju jidą (z teksta E. Prëczköwsczégö w ópr. Tadeusza Fór-melë), Dobëcé (sł. E.P a aranż T.F.), Nôwikszô Nôdzeja (sł. E.P., ar. T. Fórmela), Mëmino dozeranié i Pósłańc (sł. i aranż T.F.), a téż Ni ma Go (sł. T.F.), Kaszëbë, Kaszëbë (sł. E.P.) i Tëjes, chtërno je öd dzesac lat wëkö-nywóné przez sparłaczoné karna Radë Kaszëbsczich Churów óbczas dwuch wejrowsczich odpustów na Kalwarii. Ta organizacjo dała leżnosc wëkönywaniô muzyczi Jerzégô öbczas Öglowöpôlsczégö Festiwalu Religijny Muzyczi w Rëmi, przez co pora churów z Pölsczi włączëło do swégô repertuaru kaszëbszczé dokazë Stachursczégö. Jakno wëdôwca jem doprowadzył do wëdaniô sztërzech platk i piać śpiewników z muzyką i teksto-ma Jerzego. Bëłë to platczi: hip-höpöwô Pó wid sygom (ZKP Chwaszczëno, 20085), pielgrzimkówó Wanoga do Boga (ZKP Chwaszczëno, 2010), z kóladama Felix Cassubia. Najpiękniejsze kolędy kaszubskie (MKPPiM we Wejrowie, Pomorsko Akademio w Słëpsku, 2017) 3 Kaszubskie kołysanki, „Pomerania" 2011, nr 12 (449), s. 62. 4 Zygmunt Brzeziński, Tomasz Fopke, Alicja Hinz, Zofia Mielke, Małgorzata Pobłocka (tekst i redakcja), Historia ruchu śpiewaczego na Kaszubach -gmina Luzino, Gminny Ośrodek Kultury w Luzinie 2014, s. 107-125. 5 http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,358/jest-juz-pytka-kaszubski-hip-hop/ LEPIŃC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 53 MUZYKA Wiwat Biesada Kaszëbsczi Ubôw a młodzëznowô Swojsko nóta. Zespół wokalny gimnazjum w Luzinie (MKPPiM we Wejrowie, 2018). Spiéw-niczi i öprôcowania na chur: trzë spiéwniczi w muzealny serii z gdińsczim Regiona (Domówi, Godowi a Szkółowi) pod red. Witosławë Frankôwsczi; Pieśni kaszubskie, oprać. Marzena Graczyk (Wejherowo 2015) i Kaszëbsczi Piestrzeń. Zbiór pieśni kaszubskich w opracowaniu chóralnym Tadeusza Formeli (Wejherowo 2018, raza z Instituta Balticum). Ösoblëwą przijemnotą bëłë dlô mie pöspólne zetkania autorsczé z Jerzim. Dobrze so wdôrziwóm zetkanié w Wiesczim Dodomie Kulturę w Krama-rzënach (19.11.2006), dze nas rôcził Mark Wantoch--Reköwsczi6. Jerzi grôł tej na akôrdionie a jô spiéwôł. Pö pôtkanim w szkole w Pómieczińsczi Hëce, czej jesmë sa na zôczątku strëmiannika niemiłoserno wkö-pelë möja toyotą w smiot, napiselë jesmë ö tim wiersze. 27 zélnika 2005 r., öbczas „Kaszëbsczégö rozestaniô sa z wakacjoma" w Gdinie, mielë jesmë pöspólny wi-kłôd na téma „Terôczasny kaszëbsczi muzyczi". Raza z Genka Prëczköwsczim trój no jesmë promöwelë nasz śpiewnik Piesnie Rodny Zemi (w tim: 21.12.2003 w Se-raköjcach, 8.01.2004 w Przëwidzu, 21.01.2004 w Cze-czewie7 i 30.01.2004 w Labórgu). Miôł jem leżnosc przërëchtowac czile autorsczich pötkaniów Jerzego, w tim we Wejrowie, Chwaszczënie a w Starbieninie8. Jerzi rôcziwôł mie do öbsadzëcelsczich kömisjów örganizowónégö przez niegö Wöjewódzczégö Konkursu na Wiersz ö Muzyce. Tak bëło chöcle w latach: 20 07, 2011, 20 1 29. Wiele razy sedzelësmë raza wjuri: Pömôrsczégö Festiwalu „Kaszëbsczé Spiéwë" w Leżenie10, Pömörsczégö Festiwalu Kaszëbsczi Godowi Spiéwë w Szëmôłdze11 czë Diecezjalnego Konkursu Marijny Poezje w Köscérznie. W łżëkwiace 2013 roku dostelë jesmë Utwórczé Sti-pendium Marszôłka Pömörsczégö Województwa na pöspólny projekt stwórzeniô 20 piesniów dlô dzecy: „Piosenka dlô dzéwczątka i knôpika 2". Jerzi Stachursczi zachacywôł mie do twôrzeniô (mómë 74 pöspólné dokazë), ale i do pisaniô ö tim, co sa dzeje w kaszëbsczi muzyce. W ksążkach. Dzél z tegô pisaniô je w procach ö utwórstwie Jerzego. W publikacje Czterdziestolecie pracy twórczej Jerzego Stachurskiego (red. Bożena Szymańska-Ugowska, Kaszubska Agencja Artystyczna, Chwaszczyno 2013) na s. 23-24 je wspómink-impresjo, a zbiérk Jerzy Stachurski, Naczynia połączone mowy zawiérô tłómaczenié wiersza pt. Pastorałka na s. 51, wiersz Madryt, 11.03.2004 r. na s. 43, śpiewa Mëmie - chóranka wpódzaka - sł. Tomasz Fopke, muz. Jerzy Stachurski - na s. 92 (Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum", Peplin 2005). Ö Stachur-sczim pisza téż w ksążce Historia ruchu śpiewaczego na Kaszubach - gmina Luzino, chtërny autorama są Zygmunt Brzeziński, Tomasz Fopke, Alicja Hinz, Zofia Mielke i Małgorzata Pobłocka (Gminny Ośrodek Kultury w Luzinie, 2014), a w taczich artiklach, jak: Współczesna muzyka kaszubska w służbie edukacji regionalnej. Przegląd dokonań XXI wieku w Biuletynie Rady Języka Kaszubskiego (Gdańsk 2008, s. 148-159); Współczesna muzyka kaszubska a muzyka ludowa. Poszukiwania i inspiracje w cządniku „Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie" 2011, nr 13, s. 235-242; Piesniô jakno nośnik wiédzë i szkoła jazëka w terôczasny, kaszëbsczi uczbie, w publikacje Praca monograficzna EDUKACJA KASZUBSKA. Tradycje, aktualność, perspektywy (Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, Aka- 6 Marek Wantoch Rekowski, Akordeonowa uczta, „Naji Göchë", nr 6/2006 - 1/2007 (32/33), s. 15. 7 Wojciech Kreft, Promocja śpiewnika, „Gazeta Kartuska", 3.02.2004, s. 22. 8 http://www.fopke.pl/pl/aktualnosci/news,438/starbienino-wwwstachurskiintegracja/ 9 Konkurs wiersz o muzyce rozstrzygnięty, „Gazeta Kartuska" nr 45 (1130), 6.11.2012, s. 10. 10 Jan Wiśniewski, Rockowa gitara i keyboard, „Pomerania" 2003, nr 6, s. 43; Jan Antonowicz, Stolëca spiéwë, „Norda", 4.06.2004, s. 5; Na kaszubską nutę, „Dziennik Bałtycki", 2.06.2004, s. 10; II Pomorski Festiwal Piosenki Kaszubskiej, „Biuletyn Informacyjny Rady i Wójta Gminy Luzino" nr 74,26.07.2004, s. 15. 11 Wojciech Kreft, Pierwszy Pomorski Przegląd Kaszubskiej Pieśni Bożonarodzeniowej, „Czeczewskie Oko", Gazeta Zespołu Szkół w Czeczewie, grudzień 2005, nr 20, s. 13. 54 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 MUZYKA demia Pomorska w Słupsku, Gdańsk - Słupsk 2012), s. 123-128; Onomatopeja w pieśniach kaszubskich. Kwerenda źródłowa w Biuletynie Rady Języka Kaszubskiego 2014 (Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2014), s. 100-110 i 249-259; Współczesna muzyka kaszubska. Żniwo z lat 2010-2014 w cządniku „Nasze Pomorze. Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie" 2014, nr 16, s. 87-96; Jedna matka, dwuch ojców. Wëzwëskanié jednego tekstu przez dwuch kompozytorów na wëbrónëch przekładach w Biuletynie Rady Języka Kaszubskiego 2015 (Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2015), s. 133-144 i 255-266; Kaszëbizna w terôczasny kaszëbsczi muzyce w Biu-letinie Radzëznë Kaszëbsczégô Jazëka 2016 (Kaszëb-skö-Pömörsczé Zrzeszenie, Gduńsk 2016), s. 57-72; Kaszubsko-pomorski ruch chóralny. Repertuar w języku kaszubskim - wyzwania dyrygenckie w publikacje Dyrygent, animator, pedagog, artysta (red. naukowa Iwona Wiśniewska-Salamon, Uniwersytet Zielonogórski 2018), s. 47-73; Matka Boska Sianowska w muzyce Pomorza w prôcë Sanktuarium Sianowskie a tożsamość kaszubska (red. Eugeniusz Pryczkowski, Sianowo -Banino 2018), s. 36-50, i w ti sami ksążce, na s. 145--147, Kaszubskich Matek Boskich kaszubskie pieśni; Od raka do krokodyla - motyw zwierząt wodnych w pieśni kaszubskiej w publikacje Rak na wspak - motyw raka w kulturze i naturze. Materiały pokonferencyjne z konferencji interdyscyplinarnej zorganizowanej przez Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie dnia 8 czerwca 2018 roku (Wejherowo 2018), s. 57-71; a jesz w kaszëbsczim vademecum Współczesna kultura kaszubska. Terôczasnô kaszëb-skô kultura, chtërnégö autorama są Cezary Obracht--Prondzyński, Tomasz Fopke i Katarzyna Kulikowska (Gdańsk 2018). W miesaczniku „Pomerania" ô môjim Méstrze wspöminóm w wiele artiklach: Dzysdniowé lica kaszëbsczi muzyczi (dodatek specjalny z okazji Zjazdu Kaszubów w Sopocie, 7.07.2012, s. 12-13); Dzys-dniowé ujacé kaszëbsczi kulturę (nr 6/2010, s. 22-27); Piesnie wanodżi (nr 10/2013, s. 38); A zprojekta koncertu „Kaszëbsczé farwë" bëło tak... (nr 1/2014, s. 3); Białczi w pieśni (nr 4/2014, s. 48-49); Kômu spiéwómë kaszëbsczé himnë wszëtczé (nr 5/2014, s. 24-26); Drod-żi i nima w pieśni wanodżi (nr 7-8/2014, s. 40-41); Zwierzné pierwiastczi w kaszëbsczim spiéwanim KASZUBSKI śpiewnik szkolny Region („Stegna" nr 2/2014, s. 9-16); Kaszëbskô diskôgrafiô z lat 2009-2015 (nr 4/2015, s. 42-44); Serce miec -po śpiewnika wëmiagôlenim (recenzja śpiewnika, nr 2/2016, s. 46-47); Zwierznépierwiastczi (nr 3/2014, s. 21); Witôjkôj, Dzeca Bóżé! Chcemë pôköladowac? (nr 12/2015, s. 52-53); Kaszëbsczé spiéwniczi autor-sczé. Prowadniczk przez historia 1 (nr 3/2016, s. 42--43); Kaszëbsczé spiéwniczi autorsczé. Prowadniczk przez historia 2 (nr 4/2016, s. 40-41); Spiéwë z szu-flôdë. W Czeczewie tworzę i nagriwają (nr 12/2017, s. 47); Zëma w kaszëbsczipieśni - spiéwnikówô wanóż-ka na zmiarzłëch nóżkach (dzél I) (nr 3/2018, s. 38-39); Zëma w kaszëbsczipieśni - spiéwniköwô wanóżka na zmiarzłëch nóżkach (dzél II) (nr 4/2018, s. 38-39). Trzënôstégô czerwińca tego ju roku w szkole, dze Jerzi Stachursczi zakuńcził latoś direchtorowanié, wë-głosył jem krótëchny referat pt. Pieśniodziej z Czecze-wa. Próba analizy kaszubskojęzycznej twórczości muzyczno-literackiej Jerzego Stachurskiego12. Je wiedzec, że utwórstwa Jerzego nie dô sa zamknąć na pôra starnach, tej wórt je ö tim w przińdnosce napisać w osobnym dokazu, w jaczi włączëc może omówioną i udokumeń-towóną wëżi wespółrobóta Méstra z jego ucznia. T0MÔSZFÓPKA 12 Maciej Krajewski, „Dziennik Bałtycki": http://kartuzy.naszemiasto.pl/artykul/jerzy-stachurski-konczy-prace-zawodowa-w-czeczewie,5167063,art-gal,t,id,tm.html Po tej swoistej części dziękczynnej przyszedł czas na referaty zaproszonych osób oraz występy uczniów, wszystkie przygotowane na podstawie twórczości Jerzego Stachurskiego. Jako pierwszy głos na mównicy zabrał Tomasz Fopke, dyrektor Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie. W swoim wystąpieniu pt. „Pieśniodziej z Czeczewa. Próba analizy kaszubskojęzycznej twórczości muzyczno-literackiej Jerzego Stachurskiego" nie tylko skupiał się na elementach teoretycznych twórczości odchodzącego dyrektora, ale i przybliżał wszystkim jego sylwetkę. \ LËPINC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 55 PIWNY GESZEFT (PART 2) Dôwné czasë to prôwdzëwô skôrbnica wszeljaczich udbów do bajaniégö. Sygnie wczëtac sa përzinka w nordowé dzeje ë mëslë ju same nëkają w skök do przódku. Czasa w nëch zdrzódlach z przódë lat ö czims abô ö kimś nalézemë blós pôra słów. To téż nie je lëchö, bô po latach öpöwiôdajk möże to szerzi wëzwëskac. Tak téż w tim drëdżim parce naszi pöwiôstczi pöjôwiają sa taczé zôrenka prôwdë. Zmiarti Jón ötemk ôczë ë uzdrzôl szarą plôchta nieba. Sluńce dopierze zaczina je rozjaśniać. Pöd sobą czul cwiardé déle. W głowie mu szëmia. Pö môlim sztócëku uczul téż wszel-jaczé zwaczi, lëdzczé glosë, skrzepienie. Terô ju wiedzôl, że je na wodze, w jaczims wikszim bôce. Wtim jaczés race zlapalë gö pöd pazëchë, dwi-gnalë, pösadzëlë ë öpiarlë ö cos okrągłego. Chlop docygôl sa, że sedzy pöd maszta jaczégös ókratu. Uzdrzôl téż przed sobą nen sóm öbrôzk, chtërny jakno slédny zapamiatôl, nim dostôl czims w głowa. Wszëstkö sa przë-bôczil. Czësto prziszed do se. Widzôl przed sobą Brzëdczégö, tegö Szkota, kapra, ö chtërnym straszno gôdalë. Tak jak chudzy nen blós sedzôl ë wzérôl na Jana. Zmiarti pókracyl głową w lewo ë w prawö ë w tim sztóce nen maréna przed nim często ju iicek mu z mësli ë stół sa ju môlim kłopota. Pö trapkach na westrzédny pöklôd schôdzyl pöstapny chlop, le baro jiny ôd Brzëdczégö. Na szpérach miôl czôrné wësoczé skôrznie z szeroczim wiékrza. Taczé, jaczé nosëlë Szwédo-wie, le téż wiele naszich żôlniérzów, blós nëch na cëzy ôrt rëchtowônëch. Miôl ön téż na se czôrny waps, na chtërnym swiécëlë sa strzébrzné, blaköwôné knąpë. Le tim, co nôbarżi sa cëska na öczë, bëla jegö dlugô gastô broda ë szadé wlosë sëpiącé sa spöd czopka. Zmiarti Jón wiedzôl, kim je nen człowiek. Bél to Hans Kizero, ka-pitóna, a okrata, na chtërnym öck sa Jón, muszól bëc jegö Żôlti Lew zwôny czascy stôrą pinką. Bëla to môlô, dwumasztowô nawa, pierszô z tëch, co dlô pölsczégö króla budowôl Szkot Murrey. Chóc ókrat nie bél wióldżi, miôl blós dzesac kanonów, to bel chutczi, skratny ë jak gôdalë, miôl baro dobrégö kapitóna. Le ón, Hans Kizero, bél téż człowieka, chtërnégö lëdze sa bójelë. Tak samo Jón, czedë gó uzdrzôl, dostôl strach ë pömëslôl, że terô pó prôwdze wpôd nié do smiéchu. Kapitóna stôri pinczi wiôldżimë szrëtamë dreptôl do niegö ë wzerôl mu w óczë. Na kunc rzek: - Nëże! Ptôszku, wstawôj! - a głos miôl mócny, grëbi. Zmiarti Jón zarô wësztramówôl sa na dwóch szpérach, a zabél téż ó bolący jesz głowie. - Gabë nié ótmikôj! Bó z ni nick mądrégó nié wëfrënie - cignąn dali kapitóna, trzëmiąc race splotlé za sobą. - Cziwie blós głową, czë móm rëcht. To twöje bëlné piwö më bë mó-glë tu zarô na môlu wëpic, le öno doch móże z dobrim wzątka przedac, dochjo? Jón pöcziwôl glową cwierdząco. - Të téż môsz pewno kógös, co to kupi. Zós Zmiarti zgödzyl sa z tim. - Tedë zrobimë tak. Raza pôplë-niemë do Gduńska, të sprzedôsz piwó, a dëtk pödzelimë sprawiedlëwö midzë całą óbsada. Të téż dostóniesz swój part, doch më nie jesmë zbójca-ma. To dlô cë lepi jak darmôk sa temu Żëdowi wësługówac - tu Hans Kizero pódsmiól sa pod knérą, a Jón pómëslôl, że Mórdechaj równak nie je tak chitri, jak sóm mësli, a nen tu kapitóna pewno wszëstkó wié, jak to z tim piwa bëlo. Chto wić richtich skąd? - Twój bôt mómë na linie za na-szim okrata. Czej badzemë pód Gduńska, tej të ju sóm z dwuma mójimë lëdzamë póplëniesz nim dali. Jak mie bëlno wëslużisz a wëdôsz sa przëdatny, to móże nawetka naléze sa dlô ce plac w naszi obsadzę - na tim kapitóna skuńczil, zakracyl sa w molu ë taczima samima wiôldżima szrëta-ma pólôz do swóji kabinę. Jón zdzëwiony robił wiôldżé ôczë, mëslôl barżi, że piwó badze wëpité, a ón wëszmitniony za bórta. Tim-czasa tu sa ótemklë czësto nowé ste-gnë. Pó pierszé móg chóc jaczis dëtk na ti robóce zarobić, môli bó moli, le wiedno. Pó drëdżé dostać sa do ti szpelë to bë bëlo cos. Hans Kizero bél straszny, le gwësno nić dló swój ich. Tak sa mëszlôł Jón, czedë chtos wërz-nąn gó piat raką w krzept, jaż za-skrzëpia. Bćl to Szkot Brzëdczi, chtër-ny zôs pókôzôl mu swoje zabë w czims, co pewno mia bëc usmie-nim, ë rzek: - Në bratku, a tero badzesz robił tak, jak wszëtczi. Zaczniesz ód tego, że bëlno wëblakujesz póklód. Jaczis jiny marćna szmitnąn mii pód nodżi wabórk. Jón pódniós głowa ë uzdrzól jesz, że żagle są ful ë ókrat j idze z pucczćgó wiku pólwiatra gdzes na nord óst. Tak plënalë jaczis czas, wëkracając pómalinku, żebë ód stronë wióldżćgó morza pódćńc pód Gdunsk. Jón bćl ju cali zmokli ód robôtë - co zrobił jedno, zarô szukalë mu cos nowego. Robił równak swoje chatno, bo mëszlôl, że pewno chcą uzdrzec, czë ón sa jima przëdô. Trafie do ti óbsadë 56 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 NORDOWÉ PÖWIÔSTCZI dlô niegô to znaczëlo skuńczec z môlimë szwindlamë, miec gdze sa pôdzac, zarobić ë wlezc w towarzë-stwö, przed chtërnym nié jeden zadërżi. Przeszło mu przez mësl, że Mördechaj möże sa doch mscëc. Wëlożil za niegô dëtczi, a köl knérë pudą mu jesz ne za piwö. Równak mëslôl téż, że tu westrzód królew-sczich marénów ôn jegö nie dosygnie, a téż, że badze sa tim klopôcyl pózni. Na pierszim môlu bëla terô ta jegö nowô sprawa. W tim cos zaczalo sa dzac. Z górë, z masztë dalë znac ö jaczims ókrace. Zrobił sa ruch. Cos w ti nawie bëlo cekawégö dlô öbsadë Żôltégö Lwa. Na swöjim wëższim pöklôdze pojawił sa nawet kapitóna, chtërny donëchczas sa nie pökazywôl. Przez sztócëk wzérôl przez zdrzélów-ka. Tedë pôdôl ja swöjému bosmanowi. Bél to Kaszëba Beno Szténka. - Co mëslisz? - spitôl pô sztóce Kizero. - Fluita, kapitónie, hôlandzkô. - To jô wiém. Co mëslisz ô taczi hôlandzczi nawie na taczim kursu? - Na Gduńsk öna nie jidze. Je wie-dzec, że fluita wieże fracht. Jeżlë ôna jidze dali, to möże miec ladënk dlô Szwédów. - Baro bëlno - pödsmiôl sa Kizero - może sa nama trafi co lepszego jak nen geszeft z piwa? - Jô mëszla, że tu bë móg dwa lo-sose na jeden hôk zlapac - wëszcze-rzil sa bosman. - Niech tak badze! Wëdôj rozkazë! - Całą chutkóscą na kurs ti fluitë, wa kalunowie! Wszëtczi na swoje place - hërlëkôl Szténka - ładować ka-nónë. Terôzka Zmiarti Jón miôl leżnosc widzec, jak bëlno dzejô obsada stôri pinczi. Nikt nie dôl sa gadać rozkazów drëdżi rôz, kóżdi w jednym sztóce wiedzôl, co mô robie. Blós ón, nowi w tim placu, nie wiedzól, czim sa zajic. Le ju w tim sztóce Beno bél kół niego ë rzek tak: - Në, drëchu, czej të chcesz do nas przënależëc, tedë terô możesz sa wëkazac. Më muszimë gonie za timë Hölandczikamë. Tej zarô sa spuszczę pö ti sami linie, na chtërny më twój bôt cygniemë za sobą. Pienie do Gduńska, przedój piwo sóm. Tam na nas żdżë. Czółno po ce przëplënie. - Le, le, le... - zacząn sa zajikac Jón. - Sztël mie! A zaró w dół! Co bëlo robie. Zmiarti plëwnąn w race ë zacząn zlażac pó linie. To nie bëlo letczé, bo ta z jego cażóra za-czana sa zybac, a uwiązóny bót jesz ja pödszarpiwôl. Chóc chłop miól strach jak smok, równak dól rada. Wkulnąn sa w bót, strószając méwë, co zabiérałë sa do nëch rëbów, co cali czas bëlë tam złożone. Cało chmara ptóchów ucekla z krzika. - Ödrzeszë powróz! - wadzëlë z Żôltégó Lwa. Czej lina odpadła ód bota w wóda, nen zaró zwolnił, a ókrat zacząn sa flot oddalać. Jón zmarachówóny ë urzasłi wësznëkrowól wiosła, chcół ju zaczic plënąc w strona Gduńska, le w tim sztóce wstól, zlożil race przë gabie a ze szpéramë w smierdzącëch ju rëbach rikól za ókrata: - Stójta! Piwo ostało kół was! Ni móm piwa! Stójta! Le tam na Żóltim Lwie ju nicht na niego nie slëchôl. MATEUSZ BULLMANN Tekst z niechtërnyma znankama nordowi kaszëbiznë \ LËPINC- ZELNIK2019 / POMERANIA / 57 Z KOCIEWIA MÓWIĘ JO, BO JESTEM Z KOCIEWIA Powyższe zdanie zobaczyłam na koszulce nauczycielki, polonistki z Gruczna, które jest południową bramą Kociewia. Ucieszyło mnie. Wiem, że zaraz ktoś powie: U nos na Kaszubach też i w Borach Tucholskich, /'... Kiedyś zwalczane, denerwujące, bez polskiego rodowodu. I tak toczy się historia. Teraz krótki wyróżnik, prawie marka pomorskości. I jak tu żyć bez jo - usłyszałam, gdy ktoś przekonywał kogoś, że nie powinno się zaśmiecać języka ger-manizmami. Musiałam wrócić do tego krótkiego, dobitnego przykładu, mile wspominając tegoroczny pobyt nad morzem, gdy nasz ważny samorządowiec ze Świecia nad Wisłą powiedział podczas wycieczki: Jo, moja matka mówiła „buliony". Jestem wyczulona na świadomość językową. Wszystkie oswojone, w dzieciństwie i później, wyrazy od razu wywołują bliskie mi światy... Na przykład w gazecie podano: boro-wiackie szneki z glancem. Któż na Pomorzu nie wie, o co chodzi, od razu nie czuje ich smaku? W Grudziądzu urządzono „Święto Szneka". Czułam się wyróżniona pytaniem o formę gramatyczną nazwy. Ze wspomnianego miasta była delegacja w Pelplinie, by razem z Toruniem, Świeciem, Tczewem, Starogardem Gdańskim i Kaszubami świętować 35 lat działalności miejscowego oddziału ZKP Obecność warunkiem wspólnoty w kulturze, sposobem na pamiętanie o barwach polskości. Mozolna codzienność i nabieranie sił podczas świętowania. Świetnym przykładem były „Ko-ciewskie Uciechy" zorganizowane przez naszą Lokalną Organizację Turystyczną i Muzeum Etnograficzne w Toruniu w trzecią niedzielę czerwca. Dotarli tu przedstawiciele wszystkich kociewskich powiatów. Stroje ludowe, wianki z modraków wpisały się w barwy przyśpieszonego w tym roku lata. Chodzony, korkarz, koszykarz, szyber i kociewska gwara - przypomniały, że w województwie kujawsko--pomorskim, oprócz Kujaw, Pałuk, Borów Tucholskich, jest też część Kociewia. Od kilkunastu lat pamiętają o tym samorządy. Odżyły wspomnienia, jak z bydgoskimi studentami docieraliśmy do Parku Etnograficznego w Toruniu, gdzie zagrody- kujawska, kaszubska, tucholska i kociewska! Oczywiście była też wielokrotna wyprawa naukowa do Muzeum - Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich i po drodze, w Brusach, lekcja języka kaszubskiego. Tyle ożywienia, dobrych inspiracji i nadziei w ścieżkach edukacji regionalnej i... Pewien chaos, zgiełk, poczucie bezradności nie służą sprawie, a uczba powinna cieszyć, być drogą prowadzącą do tego, co w górze... Zamiast biadolić, szukam pociechy. I mam budujący przykład, że warto dobrze „robić swoje". Pokrzepiła mnie gościna w kociewskiej chacie ze Skórzenna, z połowy XIX wieku. Miałam szczęście, że gospodynią -kustoszem w tej chacie jest wnuczka Haliny Turskiej, etnograf. Pieczołowicie ją urządziła, m.in. dlatego, że ma, w jednej czwartej, jak to określiła, kociewskie korzenie. Któż zajmujący się gwarami Pomorza nie ma dobrych skojarzeń z nazwiskiem Turska. Gdy wymieniłam nazwę mojej rodzinnej wsi - Sulnówko, pochwaliła się zdobyczą, foremką do masła z bardzo ciekawym wzorem - z pobliskiego Sulnowa. Mały stary przedmiot z rodowodem może wywołać cały ważny fragment świata... Na początku upalnego lata wszystkim regionalistom życzę bogatych przeżyć. No i trzeba wybrać się na Pla-chandry Kociewskie, które będą pod koniec sierpnia w Wirtach. MARIA PAJĄKOWSKA-KENSIK Mały stary przedmiot z rodowodem może wywołać cały ważny fragment świata... REKLAMA EH pomerania. kaszuby ^ Pomerania NÔDZEJE KASZËBIZNË TO PUDZE W DOBRĄ STRONA Z Martą Majewską, latosąmaturańtkąz Kôscérznë, gôdómë ô uczbie kaszëbiznë, konkursach i przińdnoce. Gdze jes sa nauczëła kaszëbsczégö jazëka? To kaszëbizna z dodomu czë jes barżi „dzecka kaszëbsczi szköłë"? Dzecka szköłë. Jô sa zaczała uczëc w drëdżi klasę spödleczny szköłë i ta nôuka bëła jaż do kuńca latoségô roku. Moją pierszą szkolną bëła Aldona Mańskó. Mëszla, że prawie dzaka ni jô zaczała tak baro lubić kaszëbsczi jazëk. Późni téż jem miała baro dobrëch szkölnëch, jak Bćjata Jankowską, a w Liceum Iwóna Makurót. A doma jes nie gôdała pö kaszëbsku? Nié. Jô móm le jednégö wuja, z Lësëch Jóm, chtëren rozmieje bëlno gadać po kaszëbsku, i jak do naju przëjéżdżô, to chce ze mną korbie pö kaszëbsku. Wuja równak narzékô, że jô gôdóm za chiitkó... [śmiech] Jesmë ju so rzeklë, że jes sa nauczëła w szkole. Wiémë równak, że tësące dzecy i młodzëznë sa uczi kaszëb-sczégó, a gadać rozmieje mało chto. Jak to sa stało, że të jes w tim karnie „mówiącëch"? Gadać jô zaczała dopierze w liceum, bo wastnô Iwóna chcała, żebë më gôdelë leno pö kaszëbsku. Na początku to szło dragö, bô jó nie bëła do tegô przëna-conô, ale ju tero to jidze jakós automa-ticzno. Chcesz mie rzeknąc, że całé karno, jaczé uczi sa kaszëbsczégó w kóscer-sczim liceum, gôdô jistno jak të? W to nie uwierzą! Lepi abó górzi, ale mëszla, że kóżdi sa rozmieje dogadać. Wiém, że jezdzysz na rozmajité kón-kursë zrzeszone z najim jazëka i kulturą. Tak pó prôwdze dzaka temu ce znaj a... Jó zaczała ód Rodny Möwë. Baro chutkó mie sa udówało nauczëc tekstë dokózów, a do te lubią recytowac, óglo-wó widzy mie sa wëstapöwanié na bi-nie. Późni béł Kaszëbsczi Festiwal Swia-towëch i Pólsczich Hitów w Lepińcach i Kaszëbsczé Diktando. W óbëdwuch môsz dobëté nôdgrodë. Jo. W diktandze udało mie sa łoni dostać trzecy plac. Wczasni nie szło za dobrze z pisanim. Bëła jem téż na Konkursu Wiédzë ó Pómórzu, jaczi órga-nizëje „Pomorania", ale wóla témë zrzeszone często z jazëka. Môsz za sobą téż pierszé próbë tłóma-czeniô. Sama jes sobie skaszëbiła spiéwa na konkurs w Lepińcach, a óstatno dzélëk filmu Madagaskar. To bëło w konkursu na dubbing pó kaszëbsku. Widzała mie sa ta robota. Moje karno zajało pierszi plac, tej chëba dobrze jem to zrobiła. A chto, króm cebie, bćł w tim karnie? To bëlë móji drëszë, z jaczima jó chó-dzëła na kaszëbsczi w liceum. Latoś jes zdôwała matura. Jak poszło na egzaminie z kaszëbsczégó? Jesz ni móm wëników. Zdôwô mie sa, że mogło bëc lepi, ale lëchó téż nie bëło. Jó zdówała téż gabną matura i tu jem dostała 85%. Wiész ju, gdze pudzesz na studia? Jesz nie wiém, ale na gwës puda do Klubu Sztudérów „Pomorania". Baro mie sa widzy jich robota. Jó bë chcała cos dali robie z kaszëbizną, ale nić w szkole ani nić jakno prowadniczka. Nóbarżi bë mie sa widzało ostać aktor- ką i prezentować binowć dokaże pó kaszëbsku. Jó bë tćż chcała, żebë kaszëbizna sa rozwijała i wierzą, że dzaka uczbóm w szkołach to pudze w dobrą strona. Jakô je reakcjo lëdzy, chtërnym gôdôsz, że uczisz sa kaszëbsczégó, że je ón dlô ce wôżnym dzćla żëcô? Nóczascy sa zadzëwówóny, że jesz chtos sa uczi pó kaszëbsku, że je tëlé rozmajitëch konkursów. A to, że można matura pisać z kaszëbsczégó, to je ju dló wiele lëdzy czësto nić do uwierze-nió. Nicht sa równak ze mie nie wëszczérzô, nie kritikuje. A co na to tatk z mëmką? Nie próbują ce przekonać, że lepi sa uczëc aniel-sczégó, matematiczi abö czegoś jinć-go? Nić. Jak jem skuńczeła gimnazjum i mëslała nad tim, czë dali sa uczëc kaszëbsczćgó, moja mëmka - chóc sama nie gódó w tim jazëku - rzekła, że jak ju tëlé lat sa ucza, to teró szkoda bë bëło przestać. Tćż tatk, chtëren kąsk gódó pó kaszëbsku, zachacywół mie do dalszi nôuczi. I baro jem ród, że jó sa zapisała na uczbë w liceum. Ce wedle cebie më bë mielë robie, żebë młodi barżi chcelë poznawać kaszëbizna? Widzy mie sa np. udba kaszëbsczégö kongresu młodzëznë. Wórt do tego wrócëc, bo lubimë sa spötëkac w karnie lëdzy, co gódają pó kaszëbsku. Może bë sa przëdała wikszó pomóc pómórańcóm, bó óni - może dzaka temu, że są w najich latach - dobrze wiedzą, co je dló młodzëznë czekawć. Östatno w „Pomoranii" nôwicy je nôleżników z pôłniowëch Kaszëb, a ösoblëwie z köscersczégó krézu. Skądka to sa bierze? Nie wićm, möżlëwé, że to dzaka najim szkolnym, bó pó prówdze są bëlny i żëją kaszëbizną nić blós na uczbach, ale wszadze. Z MARTĄ MAJEWSKĄ GÔDÔL DARK MAJKÔV\/SCZI LEPIŃC-ZÉLNIK2019 / POMERANIA / 59 Teledisk do sztëczka Daleko pówstôwô m.jin. w Świecenie. KASZËBIZNA DAŁA MIE DOBRI START Wiele Kaszëbów pamiatô Bartka Kunca przede wszëtczim jakno wokalista karna C.Z.A.D., jaczé w pierszi dekadze XXI w. koncertowało na całëch Kaszëbach. Niejedny kojarzą go jako prezentera Radia Kaszëbë. Lëdze, chtërny sami zajimają sa spiéwanim, pamiatają téż jego zaangażowanie w pierszé edicje konkursu Kaszëbsczi Idol. Öd czile lat nie mieszko na Kaszëbach, a we Warszawie. Bartku, czim sa zajimôsz w östatnëch latach? Jô bë rzekł, że terô dzejóm pô drëdżi stronie muzyczny binë. Na Kaszëbach jô béł môcno zrzeszony ze sceną przez karno C.Z.A.D. i radio, a mieszkające od 7 lat we Warszawie, jô robił dlô rozmajitëch telewizyjnëch sta-cjów, a terô dlô niezanôleżny firmë, jakô zajimô sa organizacją kulturalnëch wëdarzeniów, rozegracjów i programów dlô nôwikszich telewizyjnëch stacjów w Polsce. Udało sa nama spotkać na Kaszëbach öbczas nagriwa-niô teledisku pierszi laureatczi konkursu Kaszëbsczi Idol Éwelinë Pöbłocczi. Ewelina dobëła w tim konkursu w 2008 roku, a ód jaczé-gös czasu téż mieszko we Warszawie i tak sa stało, że naje warköwé drodżi sa tu zeszłe. A że móm taką môżlëwöta i - co wôżné - përzna czasu, żebë pömöc w ji artisticz-nëch planach, raza jesmë sa delë na wëproduköwanié czile sztëczków. Wedle mie ju pierszô próba bëła często dobrô i mómë szansa, żebë stwörzëc prôwdzëwi hit. Brëkôwny je równak do tegö bëlny teledisk. A że serce prowadzëło naju do môlów, jaczé są nama nôblëższé, më przëjachelë na Kaszëbë i w snôżi scenerii mörza i jinëch piaknëch krôjmalënków nagriwómë klip do spiéwë Daleko. Móm pó prôwdze nôdzeja, że jak ju skuńczime nad nim robie, to słechińcowie i öbzérnicë sa doznają, że je to dobrô robota, a më badzemë z buchą gadać, że je to nagróné na Kaszëbach. Chcemë kąsk wrócëc do czasów, czedë jes wëstapöwôł i dzejôł na Kaszëbach. Jak dzysô zdrzisz na ten czas? To béł baro wôżny dzél mójégó żëcô. Na kaszëbską Stegna sczerowôł mie czësti przëpôdk, chóc w przëpôdczi za baro nie wierzą... Öpöwiédz tej ö tim, jak to sa stało, że kaszëbizna weszła do twöjégö żëcô. W studio Tadeusza Kórthalsa jesmë z karna drëchów nagriwelë piata, jakô miała wińc w pôlsczim jazëku. Na jedna z nagraniowëch sesjów prziszedł prawie Tadeusz i zabédowôł, żebë më zaspiéwelë Mój tata kupił koza. Za-puscył przërëchtowóny przez sebie aranż i jesmë nagrelë ten sztëczk. Na jaczis „cëdowny" ôrt pojawił sa ón chutko w Radio Kaszëbë i w jinëch radiowëch stacjach. Ökôzało sa, że słechińcowie gö póköchelë. Tej jesmë pószlë dali i przërëchtowelë całą piata. To bëło spódlé do tego, żebë zacząc köncertowac na całëch Kaszëbach i ób 4 lata zagrać tëch koncertów 400. Czasa jesmë grelë trzë razë öb dzćń i nôwôżniészé bëło piłowanie harmonogramu, żebë wszadze bëc na czas. Wspóminóm to z buchą. Tero, czedë mieszkom we Warszawie, czasto pówtôrzóm, że to 60 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 NAJE ROZGÔDCZI/ WAŻNE DATY prawie te lata na Kaszëbach mają mie usztôłconé jakö człowieka, a robota, jaką jem wnenczas zjiscywôł, dała mie möcné spôdlé do te, żebë w stolëcë Pôlsczi miec do-bri start, a dzysô bëc wëkönôwczim producenta nôwôż-niészich kulturalnëch i artisticznëch wëdarzeniów w kraju, jak Fryderyki abö Top Sopot Festival i jinszé. A zaczało sa öd Kôzë. Jak chtos mie włącziwô ten sztëczk, to wiedno gôdóm, że dzaka niemu möje młodzëznowé lata jô przeżił w baro dobrim nôstroju, a przede wszëtczim dzaka ti śpiewie, koncertom i jidącyma za tim dëtkama, jô mógł bëc nie-zanôleżny i realizować sa warkôwô a téż muzyczno. Dzysô jes dalek öd kaszëbsczi binë, ale wiész, co sa dzeje w naji muzyce. Dôsz sa na to, żebë ja otaksować? Nie czëja sa dzysô eksperta. Móga blós pówiedzec, że jak jesmë dzejelë raza z karna C.Z.A.D, to pöwstôwało wiele czekawëch zespołów. Më sa czëlë jak jedna kaszëb-skô muzyczno familio, chtërna spótikała sa czasto ob-czas koncertów. The Damrockers, Wadzëbôczi i wiele jinëch... Terô móm wrażenie, że je mni tëch karnów i mni pöwstôwô dokazów. Chcą równak pódczorch-nąc, że może to bëc skutk tego, że nie wiém ó wszët- czich muzycznëch wëdarzeniach na Kaszëbach. Czëja równak, że tëch 10 lat temu bëła wikszô chac słëchaniô kaszëbsczich zespołów. A jak ni ma słechińców, to ni ma téż karnów. Môsz w planach ostać do kiińca karierë we Warszawie? Tam jes nalôzł swój plac do robötë i do żëcô? Jô wiedno stôwióm so poprzeczka corôz wëżi. Pó 7 latach we Warszawie i pó tim wszëtczim, co udało mie sa tu zdzejac, zaczinóm mëslec, że może to ju czas spróbować jic krok dali. Kó je jesz Londin, Hollywood... Jem człowieka, chtëren stôwiô sa nôwëższé wezwania. Nawet jeż-lë nie udô sa jich zrealizować, to wórt próbować. A na emeritura wrócysz na Kaszëbë? Żebë pôsedzec w chëczë i przëzérac sa najému piaknémii morzu? Móże czasa rôd przejada na jaczis czas, żebë ód-póczëwac. Zdôwô mie sa równak, że na dłëżi jô bë tegö nie strzimôł. Jem ju baro przënacony do chutczégó żëcô we wióldżim miesce, do stresu, biôtczi z czasa. Nie dóm ju radë bez tegó żëc. Z BARTKA KUNCA ROZPÖWIÔDELË DÓMNIK LEWICCZII DARK MAJKÖWSCZI • DZIAŁO SIĘ w LIPCU I W SIERPNIU • DZIAŁO SIĘ w LIPCU i w SIERPNIU • działo się 10 VI11919 - w Kościerzynie zmarła Katarzyna Żyn-da, absolwentka, dyplomowana nauczycielka, a w latach 1878-1911 dyrektorka Zakładu Najświętszej Marii Panny Anielskiej w tym mieście (w którym urodziła się w 1850). Zdobyła powszechny szacunek wśród uczennic zakładu i kościerskiego społeczeństwa. Pochowana została na starym cmentarzu w Kościerzynie. 10 VI11929 - w Gdyni urodziła się Izabella Trojanowska, dziennikarka, pisarka, dokumentalistka i popularyzatorka sztuki ludowej, działaczka ruchu kaszubsko-po-morskiego, w latach 1980-1983 prezes ZG ZKP, laureatka Medalu Stolema, Złotej Odznaki Pieczęci Świętopełka Wielkiego i wielu odznaczeń państwowych. Była twórczynią Magazynu Kaszubskiego„Rodnô zemia"wTelewi-zji Gdańsk i współautorką Bedekera kaszubskiego (z Różą Ostrowską). Zmarła 21 kwietnia 1995 w Gdańsku i pochowana została na cmentarzu Srebrzysko. 14 VI11999 - zmarł ks. kan. Bazyli Olęcki, miłośnik historii, poeta ludowy, pszczelarz, zasłużony proboszcz parafii Linia, autor kilku prac o tej parafii, inicjator i fundator tablic pamiątkowych z napisami w języku kaszubskim. Z parafianami rozmawiał po kaszubsku. Urodził się 14 czerwca 1923 w Mrocznie k. Lubawy. Pochowany został na cmentarzu parafialnym w Lini, przy krzyżu misyjnym, którego był fundatorem. • 17 VI11919-ks. Kamil Kantak,Witold Kukowski i Aleksander Majkowski założyli Koło Demokratyczne na Prusy Królewskie i Warmię - organizację polityczną, która miała skupić inteligencję pomorską na „zasadach demokratycznych, narodowych i wolnościowych". • 22 VI11899 - w Górkach k.Wiela urodził się Apolinary Pastwa, świątkarz, rzeźbiarz ludowy z Wągliko-wic, gdzie mieszkał od 1927. Jego prace są eksponowane w wielu muzeach i kolekcjach prywatnych, także za granicą. Zmarł 23 sierpnia 1985 w Wąglikowicach i pochowany został na cmentarzu w Kościerzynie. 22 VI11979 - w Gdyni otwarto obecny gmach Teatru Muzycznego. • 23 VI11909 - w Wejherowie odbył się I Zjazd Kaszubskich Kół Śpiewaczych. Postanowiono na nim utworzyć trzy okręgi kół śpiewaczych na Prusy Zachodnie: Okręg Kaszubski, Tucholski i Grudziądzki. • 1 VII11919 — ukazał się pierwszy numer„Dzienni-ka Gdańskiego". Wydawany był w latach 1919-1923 i odegrał wielką rolę w życiu politycznym Kaszub, Pomorza i Polonii gdańskiej. • 11 VII11909-w Sopocie oddano do użytku Operę Leśną. * 13 VII11979-w Gdańsku zmarł Aleksander To-maczkowski, kompozytor, kapelmistrz orkiestr dętych, dyrygent, twórca i współtwórca kilku zespołów pieśni i tańca na Kaszubach. Przez 22 lata był kierownikiem artystycznym zespołu „Kaszuby" z Kościerzyny, później zespołu „Bazuny" w Leżnie. Został pochowany na cmentarzu komunalnym w Kościerzynie. Urodził się 1 lipca 1909 w Kościerzynie. • 16 VII11889 - w Chojnicach urodził się Marceli Łukowicz, filomata pomorski, lekarz, myśliwy, kolekcjoner, działacz społeczno- i kulturalno-oświatowy, współzałożyciel powstałego w 1936 Zrzeszenia Miłośników Kaszubszczyzny „Stanica" w Toruniu, honorowy członek Polskiego Towarzystwa Lekarskiego, zwany „królem kaszubskim". Zmarł 31 maja 1979 w Toruniu i pochowany został na miejscowym cmentarzu św. Jakuba. •22 VII11869 - w Lęborku urodził się Paweł Nipkow, inżynier, wynalazca telewizji. Zginął podczas bombardowania przez aliantów Berlina w dniu 26 sierpnia 1940. 30 VIII 1959 - w Chmielnie odbyło się słynne wesele Zbyszka Cybulskiego i Elżbiety Chwalibóg, na które zjechało ponad 150 gości, głównie członków i sympatyków Teatrzyku BIM-B0M z Gdańska. Źródło: F. Sikora, Kalendarium kaszubsko-pomorskie LËPIÉ- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 61 Z POŁUDNIA KASZUBSKA MARSZRUTA Z rodzinnych opowieści wiem, że mój ojciec w latach przedwojennych odbywał rowerowe 30-kilometrowe podróże z Chojnic do Lubni (tj. do rodzinnego domu mamy), wioząc jedno dziecko na ramie, a drugie na bagażniku. Dzisiaj takie rajdy są oczywiście niemożliwe, ale rowerowe podróżowanie - jak najbardziej. Turystyka na dwóch kółkach (nie łączyć z ryczącymi motorami!) i użytkowanie roweru na co dzień stają się coraz popularniejsze, wzorem niektórych krajów (np. Dania, Holandia), gdzie widuje się na ulicach więcej cyklistów niż pieszych. W zaprzyjaźnionym z Chojnicami mieście Emsdetten (Westfalia) niedaleko dworca kolejowego stoi budynek, który okazuje się piętrowym parkingiem dla rowerów. Także u nas nastaje moda na jednoślady, np. urzędnicy Starostwa Powiatowego w Chojnicach dostają dodatek do pensji, jeśli przyjeżdżają do pracy rowerem. Na ścieżce rowerowej z Chojnic do Charzyków zwłaszcza w weekendy panuje ruch wręcz autostradowy. Tak jak wiele miast, które już wprowadziły lub właśnie wdrażają system „miejski rower", Chojnice też przygotowują się do tej operacji w ramach tzw. węzła integracyjnego, który obejmować będzie komunikację publiczną oraz m.in. sieć ścieżek rowerowych. Realizacja całego węzła potrwa parę lat, ale budowa nowych ścieżek w mieście już się dzieje, a nowoczesne autobusy miejskie też pojawiły się na ulicach. Ma być nowocześnie, czyli ekologicznie - mniej samochodów, mniej spalin, łatwa przesiadka z siodełka do środków publicznego transportu i odwrotnie. Jeśli chodzi o ułatwienia i ciekawą ofertę turystyczną dla rowerzystów, to powiat chojnicki może służyć przykładem. Istnieje tu bowiem sieć połączonych dróg pod nazwą Kaszubska Marszruta, splatająca najważniejsze miejscowości i atrakcyjne tereny. W ogólnopolskim rankingu tras rowerowych Kaszubska Marszruta głosami internautów ulokowała się w ścisłej czołówce, nie tylko dzięki walorom krajobrazowo-przyrodniczym, lecz także urozmaiconej propozycji edukacyjnej i kulturalnej. Cały blisko 180-kilo-metrowy szlak, w tym ponad 70 km ścieżek specjalnie wybudowanych wzdłuż ruchliwych dróg, prowadzi przez tereny Parku Narodowego „Bory Tucholskie" oraz Zaborskiego Parku Krajobrazowego, spina ludne w sezonie Charzykowy, malownicze Swornegacie, ambitne Brusy, stolicę Zaborów, i borowiacki Czersk, a po drodze wiele wiosek i urzekających miejsc, które tworzą niepowtarzalną symbiozę ludzkich siedlisk i południowo-kaszubskiej przyrody, nieskażonej miejskim smogiem. Niespiesznie pokonując Kaszubską Marszrutę, można zobaczyć ciekawe rzeczy i doznać wielu wrażeń. Przed startem z Charzyków warto zwiedzić w bliskim Klosnowie zabytkową, unikalną w skali europejskiej, wyłuszczarnię szyszek. W Charzykowach w amfiteatrze nierzadko goszczą gwiazdy estrady, a podczas corocznego festiwalu o pierwszeństwo rywalizują zespoły szantowe. W Chociń-skim Młynie zaprasza Centrum Edukacji Przyrodniczej, prowadzone przez Park Narodowy „BT", gdzie nie tylko odbywają się interesujące wykłady, prezentacje i wystawy, lecz także znajduje się osobliwe zoo, tj. zagroda pokazowa zwierząt (gospodarskich - starych ras, rodzimych dzikich zwierząt kopytnych, drobnych ssaków, ptaków). W Swor-negaciach należy wstąpić do Kaszubskiego Domu Rękodzieła Ludowego, zobaczyć ekspozycję etnograficzną, kupić regionalne pamiątki. Tam też można się wczuć w swojską atmosferę podczas „kaszubskich czwartków" (w wakacyjnych miesiącach), albo wziąć udział w grze terenowej Test Kaszuba. Szlak rowerowy wiedzie przez południowo-kaszub-skie pojezierze, a wizytówką urody tych stron może być Drzewicz. Dalej prowadzi przez Wielkie Chełmy (pałac Sikorskich, dziś szkoła), Czyczkowy i Jaglie koło Brus. Tu już obowiąz- _ kowy przystanek w Chacie Kaszubskiej, żywej placówce bruskiego Centrum Kultury. I oczywiście (po sąsiedzku) w zagrodzie wybitnego artysty śp. Józefa Chełmowskiego - by zachwycić się skansenem figuralnych uli, malunkami kosmosu i aniołów na ścianach, rzeźbami i instalacjami tego niezwykłego siedliska. Dalej są gospodarne Brusy, które na dobre przyjęły miejski sznyt. Dotrzeć trzeba do pięknego Leśna z perłą drewnianej architektury sakralnej (z krytą gontem wieżą w kształcie iglicy), kościołem ufundowanym w poł. XVII w. przez królową Marię Ludwikę Gonzaga. Inna trasa wiedzie z Drzewicza przez urzekającą krainę - Czernicę, Męcikał, Okręglik i Mylof - z zaporą na Brdzie (tu ma początek Wielki Kanał Brdy), gdzie można się uraczyć pstrągiem z miejscowej hodowli. Stąd przez Rytel ścieżka prowadzi do schludnego i piękniejącego wciąż Czerska. O tym wszystkim piszą przewodniki turystyczne, ale nie są w stanie słowami przedstawić głębi estetycznych wrażeń i rozkoszy kontaktu z przyrodą i kulturą naszych stron, jakie otwierają się przed rowerowym wędrowcem na szlaku Kaszubskiej Marszruty, powstałej - co warto wiedzieć - dzięki funduszom europejskim. Jeśli chodzi o ułatwienia i ciekawą ofertę turystyczną dla rowerzystów, to powiat chojnicki może służyć przykładem. Istnieje tu bowiem sieć połączonych dróg pod nazwą Kaszubska Marszruta, splatająca najważniejsze miejscowości i atrakcyjne tereny. KAZIMIERZ OSTROWSKI 62 POMERANIA ZPÔŁNIA Zfamilijnëch öpôwiesców wiém, że przódë w mi-dzëwójnowëch latach mój ójc ödbiwôł köłowé 30-kilométrowé rézë z Chöniców do Lubnie (tj. do fa-milijnëch stron mëmë), mającë ze sobą mët jedno dzec-kö na ramie köła, a drëdżé na bagażniku. Je wiedzec, że dzysô taczé rajdë są prosto niemöżlëwé, le rézowanié na kôle - jak nôbarżi. Turistika na dwuch kółkach (blós cobë to sa nie parłaczëło z rëczącyma mótórama!) i körzëstanié z koła na co dzeń są tuwö corózka barżi módné, a më jidzemë za niechtërnyma krajama (np. Deńskó, Hólandzkô), dze na sztrasach je wicy cyklistów jak piechtnëch. W zdrëszonym z Chónicama miesce Emsdetten (Westfalio) krótko banowiszcza je budink, jaczi je piatrowim parkplaca dlô köłów. Kól naju téż ju je móda na jednotropë, np. urzadnicë Powiatowego Starostwa w Chónicach dostówają dodôwk do pensje, jeżlë badą przejeżdżać do robótë na kole. Na kołowi Stegnie z Chóniców do Charzëków nóbarżi w weekeńde je rëch jak na autobanie. Tak jak wiele gardów, jaczé ju wprowadzëłë abô dopiérku wpro-wôdzają kołową systema „gardowé koło", Chónice téż sa rëchteją do ti programë w óbrëmienim tzw. integra-cjowégô wazła, jaczi mdze óbjimół publiczną komunikacja, a téż m.jin. séc köłowëch stegnów. Skuńczenić całégô wazła mdze dérowało pora lat, le budowa no-wëch stegnów w gardzę ju warô, a nowóczasné miesczé autobusë téż ju sa pójawiłë na sztrasach. Nowóczasno to jinaczi ekologiczno - tak mô bëc. Mni autów, spali-nów, letkô przesódka z sodełka do publicznëch strzód-ków transportu i w drëgą strona. Jeżlë jidze ó uproszczenia i czekawi turistny bédënk dlô lëdzy jeżdżącëch na kołach, to chónicczi pówiôt móże bëc tego przikłada. Mómë tuwó séc półączonëch ze sobą drogów pod pozwą Kaszëbskô Wanożnó Stegna, partaczącą nôwôżniészé môlëznë i atrakcjowé terenë. W öglowópölsczim rankingu kółowëch sztrasów Kaszëbskô Wanożnó Stegna głosama internautów je na przodku, nié blós dzaka wôrtnoce rodë, le téż przez atrakcjowi bédënk (edukacjowi i kulturowi). 180-ki-lométrowi szpur, w tim wicy jak 70 km stegnów szpe-cjalno wëbudowónëch przë sztrasach, na jaczich jezdzy wiele autów, prowadzy przez terenë Nôrodnégö Parku „Tëchölsczé Bórë", a téż Swórnégace, ambitné Brusë, stolëca Zaborów, i bôrowiacczi Czersk, a pód drogą wiele wsów i pësznëch placów, jaczé tworzą duet człowieka z pôłniowökaszëbską rodą, wolną ód smogu. Pómalinku jadące przez Kaszëbską Wanożną Stegna, jidze uzdrzec interesëjącé rzeczë i achtnąc wiele sztótów. Przed sztrasą z Charzëków wórt je zwiedzëc w blësczim Klosnowie zabëtkówą, niepówtórzalną w europejsczi skalë, wëłëszczarnia szëszków. W Charzëkówach w amfiteatrze nieróz jidze potkać znónëch lëdzy, a öb czas corocznego festiwalu wiedno ó pierszi plac biótkują sa szantowé karna. W Chócyńsczim Młënie róczi Ceń-trum Rodowi Edukacje, prowadzone przez Nórodny Park „Tëchólsczé Bórë", dze swój plac mô ósoblëwé zoo, tj. pókózkówó zógarda zwierzatów (góspódarsczich -stôrëch rasów, dzëwëch kópëtnëch zwierzatów, môłëch cëcónów, ptóchów). W Swórach muszi wstąpić do Kaszëbsczégö Dodomu Lëdowëch Racznëch Dokôzów, uzdrzec etnografną ekspozycja, kupie regionalne pa-miątczi. Tam téż móże sa wczëc w swójską klima ob czas „kaszëbsczich czwiórtków" (ob latné ferie) abó wząc udzél w terenowi jigrze Test Kaszëbë. Kołowi szpur jidze przez pöjezerzé pôłniowókaszëb-sczé, a wizytkórtą snôżoscë tëch strón może bëc Drze-wicz. Dali prowadzy przez Wiôldżé Chełmë (pałac Sy-kórsczich, dzysó szkoła), Czëczkówë i Jaglie k. Brus. Tu ju óbrzëszköwi przëstónk w Kaszëbsczi Chace, żëwi placówce brusczégó Ceńtra Kulturë. I je wiedzec (po sąsedzku) w domôctwie wëbitnégó artistë sp. Józefa Chełmówsczégó - cobë achtnąc skansen sztôłtnëch ułów, malënczi kosmosu i aniołów na scanach, żłobinë i instalacje tego cëdownégó sedlëszcza. Dali są gospodarne Brusë, jaczé na dobré namiknałë gardowim cha-raktera. Nót je duńc do snôżégó Leśna, z perłą drzewia-ny, sakralny architekturë (z wieżą w sztôłcë jiglëcë), kóscoła ufundowónym w pół. XVII st. przez królową Maria Ludwika Gonzaga. Jinó sztrasa jidze z Drzewicza przez pëszną krójna - Czernica, Maczëkôł, Ökraglëk i Mëlof - z zaporą na Brdze (tuwó swój zóczątk mó Wióldżi Kanał Brdë), dze móże so zjesc pstrąga z molowi hodowle. Stądka przez Ritel prowadzy szpur do piaknégó Czerska. Ö tim wszëtczim piszą turistné prowadniczi, ale nie są w sztadze słowama przedstawić esteticzny głabi wra-żeniów i łakótë łączbë z rodą i kulturą najich stronów, jaczé ótmikają sa przed koło wim wanożnika na szpurze Kaszëbsczi Wanożny Stegne, jako pówsta - co je wórt wiedzec - dzaka europejsczému udëtkówieniu. KAZMIÉRZ ÔSTROWSCZI, TŁÓMACZËŁAA. HÉBEL LEPIŃC- ZÉLNIK2019 / POMERANIA /63 Willi Kurt Poznań z gromadką uczniów przed szkołą w Obkasie WIEJSKIEGO NAUCZYCIELA ŻYWOT NIEZWYKŁY W styczniu br. minęła 104. rocznica urodzin Williego Kurta Poznania, zasłużonego nauczyciela i działacza oświatowego, zmarłego w 1977 r. w Chojnicach. Jan Poznań (1886-1958) - ojciec Williego - pochodził z rodziny rolniczej spod Oborników Wielkopolskich. Nie odziedziczył gospodarstwa, ale dzięki finansowemu wsparciu rodziców wyjechał do Berlina, gdzie założył restaurację (w dzielnicy Tiergarten). Za chlebem do metropolii berlińskiej wyruszyła także Franciszka Kałuża (1888-1956). Znalazła zatrudnienie w restauracji prowadzonej przez Jana Poznania. Franciszka była Ślą-zaczką. Bliska znajomość zaowocowała uczuciem, a następnie związkiem małżeńskim. Franciszka i Jan doczekali się dwóch synów: Williego i Henryka (1918-1982). Obaj przyszli na świat w Berlinie. Zgodnie z przekazem rodzinnym Willi miał pierwotnie otrzymać słowiańskie imię, lecz nie pozwolił na to pruski urzędnik, który sam wybrał imiona dla syna restauratora. Nie była to odosobniona sytuacja, germańskie imiona często nadawano przed stu laty polskim dzieciom (wbrew woli rodziców). Narzucanie imion w urzędach stanu cywilnego (szczególnie w Berlinie) stanowiło bowiem element brutalnej germanizacji. Warto odnotować, że imię Willi niejednokrotnie pojawia się na nagrobkach w naszym regionie, na przykład na cmentarzach w Legbądzie koło Tucholi czy w Wierzchowie koło Człuchowa. nadsprewąi... brdą Jan Poznań był aktywnym działaczem Polonii berlińskiej, angażował się w prace założonego w 1896 r. Polskiego Towarzystwa Szkolnego „Oświata" (istniejącego do dziś!). A przyznać trzeba, że środowisko Polaków w Berlinie było już od XVIII wieku bardzo rozproszone. Wpływ na to miała znacząca liczebność polskiej społeczności i jej niejednorodne poglądy polityczne oraz zapatrywania na kwestię niepodległościową. Berliński restaurator rodem z Wielkopolski zawsze z dumą podkreślał swoje ojczyste korzenie i na wieść o reaktywowaniu polskiej państwowości zaczął poważnie myśleć o zmianie miejsca zamieszkania. W 1922 r. rodzina Poznaniów przeprowadziła się do Bydgoszczy Ojciec Williego kupił kamienicę przy ul. Garbary. W nowym domu powstał sklep (zwany dawniej kolonialnym), a właściciel wynajmował mieszkania. Synowie zdobywali wykształcenie; Willi uzyskał kwalifikacje nauczycielskie, natomiast Henryk został pracownikiem kolei. Rodzina zaczęła powoli wrastać w nowe środowisko. Jan Poznań prowadził w Bydgoszczy owocną działalność handlową i związał się z miastem nad Brdą aż do śmierci, mimo że po II wojnie światowej spotykały go liczne represje ze strony władzy komunistycznej. w seminarium iw mundurze Willi trafił do Bydgoszczy jako siedmioletni chłopiec. Wcześniej przez rok uczył się w szkole w Berlinie i przyjaźnił się zarówno z dziećmi polskimi jak i niemieckimi. Sprawnie posługiwał się językiem niemieckim, którego znajomość wyniósł ze szkoły i z podwórka. Niemcy bywali też często gośćmi w restauracji ojca. Po wyjeździe musiał się odnaleźć w nowym otoczeniu i w innej rzeczywistości: w wolnej Polsce, wśród dzieci mó- 64 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 HISTORIE Z POGRANICZA wiących wyłącznie po polsku. Z czasem dojrzała w nim myśl, żeby zostać pedagogiem. W 1937 r. ukończył Państwowe Seminarium Nauczycielskie w Bydgoszczy. Pierwszą pracę 22-letni Willi Poznań otrzymał w bydgoskiej szkole powszechnej, w której wcześniej był uczniem. W tej placówce był zatrudniony do wybuchu wojny. Pracę pedagogiczną przerwała mu służba wojskowa; uczestniczył m.in. (jak później wspominał) w zajęciu Zaolzia w 1938 r. urzędnicze perypetie W sierpniu 1939 r. został zmobilizowany do Armii Poznań dowodzonej przez generała Kutrzebę. Już po rozpoczęciu działań wojennych pociąg (eszelon) przewożący żołnierzy na miejsce przyszłej bitwy nad Bzurą został zatrzymany przez Niemców. Sierżant podchorąży Willi Poznań trafił do obozu jenieckiego, a następnie (w grudniu 1939 r.) skierowano go na roboty przymusowe w okolicach Świeszyna koło Koszalina. Tam w gospodarstwie rolnym, w fatalnych warunkach bytowych, dotrwał do końca wojennego kataklizmu. Wkrótce po zaprowadzeniu nowej władzy na północnych tzw. ziemiach odzyskanych zaproponowano mu posadę sekretarza w gminie Świeszyno. Był dobrym kandydatem z trzech powodów: doskonale władał językiem polskim, miał wykształcenie i znał okolicę. W nowej dla siebie roli zajmował się m.in. sporządzaniem dokumentów tożsamości dla repatriantów i innych mieszkańców, którzy przybywali z różnych terenów Polski. Mieszkał w budynku urzędu. Nie potrafił się jednak odnaleźć w pracy urzędnika. Tęsknił za zmianą otoczenia i posadą nauczyciela. niepokorna kaszubka W 1947 r. znalazł zatrudnienie w niewielkiej wiejskiej szkole w Małych Swornegaciach k. Chojnic. Nie znał wcześniej ziemi chojnickiej, ale rychło polubił tę malowniczą okolicę. Jezioro Charzykowskie urzekało swym pięknem, a ludzie też byli mu przyjaźni. Na weselu brata Henryka poznał Marię Martę Felską. Willi i Maria byli świadkami podczas tej uroczystości. Maria pochodziła z powiatu chojnickiego; była córką kowala z Powałek. Felscy do dziś na południu Kaszub słyną z tradycji rzemieślniczych. Ojciec Marii walczył na frontach I wojny światowej, a jej matka znalazła wsparcie, jak wiele innych kobiet w podobnej sytuacji, u Stanisława Sikorskiego -wpływowego ziemianina z Wielkich Chełmów. Sikorski dał mieszkanie kilku żonom Kaszubów, którzy zginęli na froncie bądź zaginął po nich ślad w wojennej zawierusze. To mało znana chlubna karta z dziejów filantropii pomorskiej... Urodzona w 1918 r. w Wielkich Chełmach Maria Felska została żoną Williego. Ślub odbył się w kościele pw. św. Barbary w Swornegaciach 8 grudnia 1949 r. Wiejski nauczyciel ożenił się z kobietą, której życiorys zasługuje bezspornie na swojego biografa. Niepokorna wobec władz okupacyjnych została przez gdański sąd skazana w 1940 r. na karę śmierci! Dumna Kaszubka ostatecznie trafiła do obozu pracy (Arbeitslager) w Hirzenhain w Hesji (60 km od Frankfurtu nad Menem). Przeżyła piekło katorżniczej pracy, więziona aż do dnia wyzwolenia obozu przez Amerykanów. W Hirzenhain pisała pamiętnik. Warto byłoby go w przyszłości przygotować do druku. jedyny nauczyciel Po pięciu latach spędzonych w Małych Swornegaciach już żonaty Willi Poznań przeniósł się do kaszubskiego Wojska (wówczas powiat chojnicki, obecnie: bytowski). W miejscowej szkole podstawowej pracował kolejne trzy lata (do końca roku szkolnego 1954/1955). Wraz z rodziną mieszkał w budynku szkolnym. Ostatnim miejscem zatrudnienia Poznania była szkoła w Obkasie, gdzie pracował przez 16 lat - aż do likwidacji placówki i przejścia na emeryturę (ze względów zdrowotnych). We wszystkich trzech wiej- skich szkołach był, co godne odnotowania ze współczesnej perspektywy, jedynym zatrudnionym nauczycielem. Małżeństwo Poznaniów doczekało się sześciu synów urodzonych w szóstej dekadzie XX stulecia. Najstarszy Leon Wojciech został kolejarzem (na kolei pracował też, jak pamiętamy, stryj Henryk), najmłodszy Andrzej - handlowcem (jak dziadek Jan), Eugeniusz zdobył zawód ślusarza mechanika, Piotr - pocztowca, natomiast w ślady ojca poszło dwóch synów. Krzysztof uczył historii, a Ryszard, inżynier mechanik, nauczał przedmiotów zawodowych i podstaw przedsiębiorczości. miłośnik kraszewskiego i sienkiewicza Państwo Poznaniowie od 1955 r. mieszkali w Obkasie. Wieś ta do 1945 r. wchodziła w skład Kosznaj-derii zamieszkanej w większości przez Niemców - katolików żyjących w dobrych relacjach z polskimi sąsiadami. Willi Poznań w tej miejscowości przeżył 22 lata, natomiast jego małżonka - pół wieku. Wiejski nauczyciel interesował się muzyką poważną i literaturą piękną, szczególnie prozą historyczną - pasje te wyniósł jeszcze z domu swoich rodziców. Ponadto chętnie spędzał czas w ogrodzie, lubił pielęgnować rośliny. Maria Marta wspierała męża w pracy pedagogicznej, przewodniczyła kołu gospodyń wiejskich, kierowała zespołem tanecznym. Małżonkowie wychowali, jak wspomniano, sześciu synów, którzy obecnie mieszkają w różnych miejscowościach. Pamiętają jednak o wspólnym grobie rodziców znajdującym się na przykościelnym cmentarzu. Z cmentarnego wzgórza roztacza się widok na całą wieś. Tak mocno swoimi powojennymi losami związaną z Willim Poznaniem i jego małżonką. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI LËPINC-ZÉLNIK2019 / POMERANIA / 65 KULTURA KASZUBSKA WYSTAWA W MOGUNCJI/MAINZ Pomiędzy swojskością a obcością Obrazowanie nastroju Kaszub Po dwóch latach od opracowania koncepcji projektu Historia i rewitalizacja kultury kaszubskiej / Geschichte und Revitalisierung der kaschubischen Kultur jego uczestnicy pokażą wyniki swojej pracy. Zaproszenia, plakaty i elementy wystawy zatytułowanej Pomiędzy swojskością a obcością. Obrazowanie nastroju Kaszub / Zwischen Eigen und Fremd. Stimmungsbilder der Kaschubei na początku czerwca zostały odebrane z drukarni i dostarczone do Moguncji, gdzie 25 czerwca w centrum wystawienniczym Schule des Sehens [Szkoła Patrzenia] na terenie kampusu Johannes Gu-tenberg Universitat (JGU) odbył się wernisaż wystawy. W październiku ekspozycja zostanie pokazana na Uniwersytecie Gdańskim (zaczynamy 4 października!), a następnie w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej Wejherowie oraz Muzeum - Kaszubskim Parku Etnograficznym im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach. Poruszając się pomiędzy historią a teraźniejszością Kaszub jako regionu polsko-niemieckiego pogranicza kulturowego, uczestnicy projektu - studenci antropologii kulturowej/etnografii na uniwersytecie w Moguncji - odkrywali różne poziomy znaczeniowe fotografii. Analizując obrazowanie nastroju Kaszub, krytycznie uwrażliwiali oko na kulturowo ukształtowane sposoby postrzegania i wizualizacji oraz zmiany znaczenia w zależności od kontekstu. W ramach przygody z Kaszubami poddali refleksji pojęcia obcości i swojsko-ści oraz ich hybrydyzacje, a także zmienność w czasie i przestrzeni samopostrzegania badacza w terenie w odniesieniu do tych kategorii poznawczych. Wystawie towarzyszy dwujęzyczny katalog, który zawiera teksty 20 autorów, w tym 18 studentów z Moguncji. Oto ich nazwiska: Fiona Bauer, Jennifer Berger, Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk, Patricia Buchner, Roxana Fiebig, Aaron Hock, Laura Karnasch, Julia Kleine-Bley, Martin Koch, Fabian Kölsch, Carina Kiihn, Anna Merkelbach, Oliwia Murawska, Vanessa Rockstein, Lisa Rölle, Marie Scheffler, Jaśmin Weitë, Lena Cara Wernhöfer, Murielle Winckler i Saskia Wöhler. Katalog powstawał pod redakcją Miłosławy Borzyszkowskiej-Szewczyk (UG) i Oliwii Murawskiej (JGU Mainz), inicjatorki i koordynatorki projektu ze strony JGU. W książce można znaleźć wybór tekstów teoretycznych i źródłowych (Friedrich Nietzsche, Aleksander Majkowski, Izydor Gulgowski i Jean Bau-drillard) oraz fotografie (wybrane z kilku tysięcy ujęć) z badań terenowych, które odbyły się w maju ubiegłego roku. Brali w nich udział także studenci UG: Kamila Gryguś, Beata Knuth, Gracjan Fopke, Martyna Łącka i Philipp Mierzwa. Zdjęcia wykonane przez uczestników projektu zestawiono z historycznymi ze spuścizny Teodory i Izydora Gulgowskich, użyczonymi przez skansen we Wdzydzach. Katalog zawiera także fotografie wybranych obiektów związanych z działaczami ruchu kaszubsko-pomorskiego Aleksandrem Majkowskim i Teodorą Gulgowską, które przechowuje wejherowskie muzeum. Jako dooropenera i twórcy obrazu Kaszub i Kaszubów w niemieckiej świadomości nie mogło zabraknąć na wystawie i w naszych rozważaniach postaci i dzieła Guntera Grassa. Towarzyszył przygodzie uczestników projektu, m.in. podczas warsztatów literackich poświęconych twórczości artysty, które odbyły się na UG w ubiegłym roku, i na zajęciach prowadzonych przez Miłosławę Borzyszkowską-Szewczyk na JGU podczas jej pobytu w Moguncji w ramach profesury gościnnej. Projekt realizowany jest we współpracy Instytutu Filologii Germańskiej UG (Pracownia Badań nad Narracjami Pamięci Pogranicza) oraz Institut fur Medien, Film-, Theater- und Kulturwissenschaft w Johannes Gutenberg Universitat. Partnerzy projektu to Stowarzyszenie Guntera Grassa w Gdańsku, Instytut Kaszubski, Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich we Wdzydzach oraz Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomor-skiej w Wejherowie. Na język polski teksty przetłumaczyła Marta Tur-ska. Wsparcie kaszubskojęzyczne zapewniła Bogumiła Cirocka. Skład katalogu i projekt graficzny opracował Ralf Bormann (Innsbruck). MBS 66 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 Wielewskie sacrum LEKTURY Nikogo nie trzeba przekonywać, że kalwaria w Wielu w powiecie kościerskim należy do największych miejsc kultu na Kaszubach. Potwierdza to również jej poświęcona praca zbiorowa Kalwaria wielewska. Stulecie trwania (1915-2015). Już sam fakt, że do grona jej autorów należą naukowcy z kilku ośrodków polskich i zagranicznych, osoby niezwiązane bezpośrednio z nauką, duchowni i świeccy, poświadcza siłę jej oddziaływania i zainteresowania nią. Jest to właściwie pierwsze opracowanie, które łączy w sobie tematykę historyczną wiążącą się z powstaniem i funkcjonowaniem tej kalwarii z omówieniem jej znaczenia i symboliki teologicznej, z odniesieniem socjologicznym oraz tłem historycznym i krajobrazowo-turystycznym. Nie jest proste zaliczenie zamieszczonych w książce tekstów do którejś z wymienionych dziedzin. Łączą one bowiem w sobie tematykę kilku z nich. Można tutaj przykładowo wskazać dwa artykuły: biskupa pelplińskiego Wiesława Śmigla Geneza kultu Matki Bożej Pocieszenia w Wielu - perspektywa historyczno-pastoralna i ks. Jana Perszona Kalwaria Wielewska jako nowe centrum kultu pasyjnego na Kaszubach, z których tytułów wynika, że podejmują one problematykę teologiczną, duszpasterską i historyczną. Kolejnym przykładem może być praca ks. Zdzisława Ossowskiego pt. Kalwaria Wielewska jako „locus the-ologicus" w Nadzwyczajnym Roku Jubileuszowym Miłosierdzia, w której połączono wiedzę o położeniu kalwarii z teologiczną symboliką całego założenia kalwaryjskiego i jego poszczególnych części. Sporo miejsca poświęcono głównym twórcom wielewskiej kalwarii, miejscowemu proboszczowi ks. Józefowi Szydzi-kowi oraz monachijskiemu architektowi Theodorowi Mayrowi i jego biografii. Wykorzystano do tego przede wszystkim zachowaną w wielewskim archiwum parafialnym bogatą korespondencję między tymi osobami. Tego tematu dotyczą trzy artykuły: Moniki Jania-Szczechowiak i Fryderyka Mudzo Inwestor i wykonawca. Owocne, ale trudne współdziałanie księdza z architektem. Proboszcz Parafii Wiele J. Szydzik i architekt T. Mayr, Bożeny Gorczyńskiej-Przybyłowicz Koszty budowy Kalwarii Wielewskiej w świetle korespondencji architekta T. Mayra z inwestorem ks. J. Szydzikiem oraz Bernda Martina pt. Życie zawodowe i prywatne architekta T. Mayra. Wśród wielu wątków poruszonych w prezentowanej publikacji można wyróżnić kwestię przyczyn i uwarunkowań powstania wielewskiej kalwarii, gdyż ukazuje różnorodność symboliki, jaką przypisywano jej powstaniu. Z pozoru sprawa jest prosta. W większości opracowań poświęconych kalwarii, także w omawianej, na początku cytuje się wypowiedź ks. Szydzika z 1915 i 1916 r. o intencji szybkiego zawarcia pokoju w wojnie światowej i upamiętnienia wielu poległych na frontach dla „chwały Króla i Ojczyzny" (np. s. 7 i 145). Ponieważ w okresie zaborów w oficjalnych wystąpieniach nie można było ujawniać oczekiwania na restaurację Polski, utrzymuje się, że niewypowiedzianą podstawą przedsięwzięcia była również motywacja niepodległościowa, wzmocnienie polskości Kaszubów i wymodlenie niepodległości Polski, co w późniejszych latach zaznaczał też ks. Józef Szydzik. Dlaczego jednak zaborcza władza zgodziła się na budowę kalwarii w czasie konfliktu zbrojnego, który wymagał zaangażowania ogromnych środków materiałowych i sił ludzkich? Czy była tu rzeczywiście wystarczająca chęć upamiętnienia wielkiej wojny i jej ofiar oraz ogólnikowa chwała „Króla i Ojczyzny"? Ciekawą tezę, chociaż bez podania podstawy źródłowej, postawił Bernd Martin. Według niego zgoda niemieckich władz była rezultatem zwycięstwa Niemiec nad Rosją pod Tannenbergiem w 1914 r., i przez to odsunięcia zagrożenia wojną od wschodnich granic III Rzeszy: Od tego momentu liczyła się jedynie walka za wspólni} niemiecką ojczyznę. Budowa kalwarii dla katolickich Kaszubów mogła służyć celom integracyjnym i zespolić miejscową ludność ze społecznością niemiecką (s. 162). Jeżeli tak było w istocie, to można by powiedzieć, że swoje powstanie wielewska kalwaria zawdzięczała dwóm przeciwstawnym tendencjom w polsko-niemiec-kiej rywalizacji o rząd dusz na Kaszubach. Jedno nie ulega wątpliwości, że sprawcza idea tej inicjatywy była na tyle pojemna, że wpisywała się zarówno w oczekiwania polskiej (kaszubskiej), jak i niemieckiej społeczności, co walnie przyczyniło się do jej realizacji. W kontekście współżycia polsko-nie-mieckiego podczas zaborów warto wspomnieć o niektórych wątkach z życiorysu Theodora Mayra wywodzącego się z Bawarii, czyli regionu odległego od Pomorza. Ma on świadomość, że Wiele to różny od Bawarii obszar Rzeszy, nazywa go „niemiecką częścią Polski" (s. 132). Wie, że są tu inne stroje ludowe, obrazki święte itp. Chce pozyskać ich wizerunki, by je wykorzystać do prac projektowych kalwarii. Nie był więc typem germanizatora, który cywilizował niemiecki wschód, przeszczepiając do niego zachodnie (niemieckie) wzorce. Nie przeszkodziło mu to stać się współpracownikiem ruchu nazistowskiego w okresie międzywojennym i członkiem NSDAP, za co został sądownie ukarany w ramach powojennej denazyfikacji Niemiec. We wszystkich artykułach wprost omawiających problematykę wielewskiej kalwarii występują Kaszubi i Kaszuby, a w jednym z nich są wymienieni już w tytule. Jest to tekst ks. Henryka Sko-rowskiego Etos Kaszubów w perspektywie Kalwarii Wielewskiej. Na pewno podniosą szczepową dumę kaszubskiego czytelnika zawarte w nim opinie o Kaszubach i podsumowujący wniosek współczesna kondycja etyczno-społeczna Kaszubów w swojej najgłębszej istocie jest, mimo zachodzących przemian, ciągle kondycją chrześcijańskiego humanizmu (s. 92). Podobne myśli znajdziemy również w artykule ks. Perszona, który zauważa, że wielewskie sanktuarium gromadzi przede wszystkim Kaszubów: z ich językiem, specyficzną tradycją, doświadczeniem życiowym, kulturą i strojem, można zasadnie mówić o jego funkcji wspólnototwórczej, a uroczystości odpustowe Wniebowstąpienia „stają się naturalną manifestacją siły LËPINC- ZELNIK 2019 / POMERANIA / 67 LEKTURY Kaszubów, ich tożsamości i zjednoczenia wobec wspólnych ideałów (s. 38). Nie podejmując polemiki z autorami na temat tego, czy te spostrzeżenia nie są aż za bardzo pozytywne dla społeczności kaszubskiej, tym bardziej warto zauważyć, że w prezentowanej publikacji można znaleźć sporo przekazów także o negatywnych przejawach działalności wiernych przy okazji religijnych przedsięwzięć. Bodajże najwymowniejszym spośród nich jest informacja bpa Śmigla, że w XIX w. władze kościelne nie chciały katolickiej społeczności w Wielu udzielić zgody na odprawianie kolejnego odpustu, gdyż często motywem mnożenia odpustów nie jest chwała Boża, ale pragnienie organizowania hucznych zabaw, nierzadko połączonych z hulankami i pijaństwem (s. 18). Szersze tło dla artykułów wprost dotyczących kalwarii i jej twórców stanowią teksty o innych kalwariach - we Francji, pióra Friedricha Gemeaux, i w Fryburgu Bryzgowijskim autorstwa Friedricha Dre-vesa, oraz o bardziej ogólnych kwestiach historycznych: Sławomira Decowskiego o hitlerowskiej polityce eksterminacyjnej jako podstawie wyniszczenia duchowieństwa diecezji chełmińskiej, Bogumiła Rudawskiego o losach polskich kalwarii w czasie II wojny światowej i Anny He-kert oraz Stanisława Jankowiaka o powojennych stosunkach państwo - Kościół w Polsce. W tych trzech ostatnich arty- Nié tak dôwno utwórcowie filmu „Kamerdyner" w reżiserie Filëpa Bajona prezeńtowele swój öbrôz jakno öpöwiedniô ö świece, jaczégö ju ni ma. Jidze tu ö co wicy jak budinczi z cegłë abö stôré drodżi, na jaczich sa mijałë könie gburów. Ten świat möżemë lepi poznać dzaka ksążce Andrzeja Janusza Żelewscy w cieniu von dem Bacha. Autór ju czile lat badérowôł mie-miecczé, pölsczé i kaszëbsczé zdroje, temu gwës to nie bëło célowé, le zainteresowanie realiama sprzed wiôldżich wojnów wëwöłóné filma Bajona möże téż zwikszëc grëpa ödbiérców ksążczi ö kaszëbsczi szlachce. Publikacjo mô titel Żelewscy w cieniu von dem Bacha, co klôr wskazywô, że uczałô robota mô kułach najbardziej zastanawia, dlaczego w żadnym z nich dla egzemplifikacji prezentowanych zagadnień nie podano informacji dotyczących Wiela, nawet zawartych w cytowanej przez ich autorów literaturze. Całość kończą dwa referaty. Pierwszy z nich, autorstwa Dariusza Skalskiego, Svitlany Lizakowskiej, Piotra Lizakowskie-go, Barbary Waade i Jana Flisikowskiego, w ujętym w tytule zamierzeniu miał zaprezentować charakterystykę Wiela jako wsi turystycznej. W zasadzie ograniczono ją jednak do zaprezentowania tej miejscowości jako ważnego ośrodka szkolenia ratowników wodnych, w tym szczególnie Kleryckiej Drużyny WOPR z Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Rzeczywiście jest to ciekawy przykład wykorzystania położenia sanktuarium w atrakcyjnej turystycznie miejscowości, by kształtować osobowość przyszłych duchownych. Ostatni artykuł, Elżbiety Alabrudziń-skiej, Konflikty lojalnościowepolskich i niemieckich protestantów w latach 1914-1918, nawet pośrednio nie dotyczy wielewskiej kalwarii i trudno się domyślić, na jakiej zasadzie znalazł się w jej poświęconej książce, tym bardziej, że w żadnym jej miejscu tego nie wyjaśniono. Można tylko zaznaczyć, że poruszona w nim tematyka jest bardzo interesująca. Wolno domniemywać, że jednym z niewypowiedzianych celów omawianego opracowania było ukazanie, że za cél pökôzanié, że Żelewscë to nie le Erich von dem Bach-Zelewski, na-zéwóny „kata Warszawę", le téż wiele jinëch pöstacjów. Ani przed nim, ani w jego czasach we familie nie panowa atmosfera żëcznô rodzeniému sa taczich postawów jak na generała SS. Przed wlézenim w historiczné zagadnienia są cytowóné słowa Juliana Tuwima Jestem Polakiem, bo tak mi się podoba. To moja ściśle prywatna sprawa, z której nikomu nie mam zamiaru zdawać relacji, ani wyjaśniać jej, tłumaczyć, uzasadniać. Jô musza przëznac, że titel i cytat përzna mie wërzasłë. Jô miôł strach, że dokôz mdze miôł charakter apölogeticzny i, co görszé, bądze napisóny pöd teza ô pölskóscë Żelewsczich i przez to ucerpi wielewska kalwaria jest najbardziej znaczącym, najchętniej nawiedzanym na Kaszubach i Pomorzu miejscem kultu (np. s. 29). Ocenę, czy tak jest w istocie, należy pozostawić pątnikom i Czytelnikom. Bez wątpienia natomiast wypełnia ono ważną lukę w odniesieniu do innych popularnych kaszubskich sanktuariów. Dotychczas bowiem brakowało takiego, interdyscyplinarnego i obszernego, opracowania o wielewskiej kalwarii. Opracowania z zaletami i wadami, ale na pewno na trwałe wpisującego się w proces poznawania wielewskiego sacrum. BOGUSŁAW BREZA Kalwaria Wielewska. Stulecie trwania (1915-2015), red. Bożena Górczyńska-Przybyłowicz, Fryderyk Mudzo i Monika Jania-Szczechowiak, Instytut Historii UAM, Poznań 2017. jego rzetelność. To, jak sa ókazywô, nie bëła prôwda, ô czim dali bądze wicy. Ksążka sa skłôdô ze sédmë dzélów. Zaczinô sa öd pöchôdaniégö familie Żelewsczich ë heraldicznëch kwestiów. Pösobny dzél öpisywô dzeje majątków w Paraszënie i Barłominie (dzysô gminë Łaczëce i Lëzëno) ë jich miéw-ców, nié leno Żelewsczich. Trzecy dzél przëblëżiwô pöstacja ksadza Ottona von Bach Żelewsczégö. Kureszce autór zmierziwô sa z czôrnyma kôrtama historie rodu. Jak sa ökazywô Erich von dem Bach-Zelewski, chtërnégö sekutné traktowanie Pölôchów jakno generała SS zacemniło na lata lateczné historia rodzëznë, to nie je jedurnô czôrnô owca. Ju rëchli Emil von Zelewski dopisôł swój dzélëk do smutny historie kolonializmu w Africe. Pösobné dzéle przenô-szają naju do wietwie rodu ze Swiecëna, a późni do Łażëców. Slédny dzél sa tikô Ludwiczi Reköwsczi - chtërna nie bëła nôleżniczką rodu Żelewsczich, le przez czasté mariaże jich familiów i bohater- Ôpöwiedniô ô „świece, jaczégö ju ni ma" 68 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 LEKTURY ską postawa ti szkolny w póststalinow-sczich czasach Andrzej Janusz sa zdecy-dowôł przëblëżëc czetińcóm ji historia. Na cwiardi öbkłôdce widzymë pöznaka familie. Wëskôkiwający jeleń, półmiesądz i gwiôzda na czerwonym pölu. Takô graficznô decyzjo môże nama sa parłaczëc z monografią szlachtę, a to nie je taczi zort dokazu. Möże sa wëdawac, że w ksążce më nalézemë pömachtóné genealogie, ful datów i takô témizna zainteresëje leno samëch Żelewsczich i möże wąsczé karno historików. Nie dôjmë sa zmilëc. Autór célowö wëbrôł czile czekawëch pöstacjów i wątków, żebë më mielë leżnosc pöznac miéwców majątków na Nordze jakno prôwdzëwëch lëdzy, a nié le gajdë na genealogiczny bómie. Histo-rik szukôł za wiédzą tak w öficjalnëch dokumeńtach jak i w pamiatnikach ë spôminkach, co w efekce dôwô rzetelną, ale i czekawą wiédza. Më sa do-wiadiwómë, że Eberhart von Żelewski postawił czile fersztërëjów, ale dzaka czekawöscë Janusza më pöznôwómë tegö człowieka nić le jakno szlachcë-ca^co na drzewie zarôbiôł, ale téż béł baro wrazlëwi na snôżosc rodë, przez co óstawił po se zabëtköwé dabë w Bar-łominie, a sóm béł nôleżnika césarsczi radzëznë ôchronë rodë. W jinym placu dowiadiwómë sa, że pózniészi nôleż-nicë familie lubilë ödgrëwac scenë są-dowëch terminów i tak sa uczëc kuńsz-tu argumeńtacje i przekónywanió. Jesz chto jiny stracył majątk przez hazard, a kômu jinćmu (tą razą nić Żelew-sczćmu) przeszło bronie katolëcczich kaplëczków, chöc ön béł lëtra w uniformie Wehrmachtu. W köżdim dzćlu ksążczi nalôżómë prôwdzëwëch lëdzy i materiał na czile filmôwëch scenar-ników abó prozatorsczich dokazów. Drëdżé tëlé inspirëjącëch historiów je w przepisach, chtërne czasto sa tika-ją póstacjów, dló jaczich sa nie nalôzł plac w przędnym dzćlu publikacje, choc gwës na szersze opowiedzenie zasłëgi-wają. Na pierszich stronach jó nie uzdrzôł, chto ödpöwiôdô za korekta, a zdrzącë na lëczba felów, mëszla, że taczi ósobë prosto nie bëło. Czile razy sa zdôrzô örtografnô zmiłka, baro czasto słowa są użëté z jinym kunôszka, tak jakbë dłudżć zdania przerôstałë wëpôwiôda-jącégö. Z meritoricznëch zmiłków jô le zmerkôł, że notérka ö prof. Gerace Labudze pödôwô, że ôn je urodzony i wëchôwóny w Lëzënie, a prôwda je takô, że ön sa urodzył w Nowi Hëce, le dzecné lata ju w Lëzënie spadzył. Co do resztë meritoriczny stronë jó ni móm zastrzégów, za to baro sa cesza z tego, że historie, chöc czekawé i, nawet jak na cząd II światowi wöjnë - mocno sensacyjne - dali są rzetelne i nie próbuje sa wëbiéliwac póstacjów (ta intelektualną utcëwösc Andrzeja Janusza piszący ne słowa pamiató ze szköłowëch czasów, czej ten jakno szkolny rëchto-wół uczastników Sejmiku Wiédzë ö Kaszëbach). Jedny Żelewscë bëlë lëtra-ma, drëdżi katolëkama, jednym blëżi bëło do Pölsczi, drëdżim do Miemców i nigdze nie pötkómë sa z óceniwanim jich wëbiérów, za to baro letkö nalézemë place z nima zrzeszone - pööstałosc smatarza w Barłominie czë budinczi postawione przez szlachcëców. To téż je nôwôżniészé dlô ódbiérców - póznanié jich spôdkówiznë, a nié próba wpisaniô jich uczinków w jaką dzysészą naracja, chtërna corôzka czascy mô cësk nié le na dzysniowösc, le téż na uszłosc... Môcną stroną spósobu przekazywa-niô wiédzë w ksążce je ji zamieszczi-wanié w kónteksce. Wëbiér wojskowi karierë abó decyzje o inwesticjach na majątkach nie są tuwó öderwóné ód opisu góspódarczi sytuacje w Europie, wiodrowëch warënków, kolonialny pöliticzi czë spólëznowëch zmianów. To pözwóliwô nama nié leno lepi zrozmiec, czim sa czerowelë bohaterowie ksążczi, ale téż wëöbrazëc so óglowé realia wszëtczich spölëznowëch klasów. Na apartną pochwała zasłëgiwô fakt mierzeniô sa z mitama. W Leżenie panëje przekonanie (wedle Janusza pierszim, co tak napisół, je Sztefón Fikus), że lëtersczi kóscół postawił tam Żelewsczi, miéwca Barłomina, pó złoscë katolëcczému proboszczowi. To so dosc letkö möże wëöbrazëc, bö swiatnica stoji na nôwëższim punkce wsë - Kukówce, czësto naprocëm dwiérzów do kóscoła sw. Wawrzińca. Niejedny w ti wizje jidą dali i sama pözwa szpëcu klarëją jakno „kukówczé jajo". Ta romanticznó wizjo wójnë midzë tim, co miemiecczé, a tim, co pölsczé, ni mô nick pöspólnégö z prôwdą. Zycher, sztrid midzë Żelew-sczim a kapłana béł, le szło ô... lëter-sczégó kapłana ze Smażëna. Temu téż pöbudowelë ceglany kóscół, do jaczégó dojéżdżôł pastor z Bólszewa, a cało historio spiérczi z pókózanim charakterów uczastników baro czekawie je ópisónó. Andrzej Janusz zajimnął sa téż témą wiôldżich wëdarzeniów, ö jaczich dzysô më abó nie wiémë, abó nie zdôwómë so sprawë z jich skalë. Wojna ó krziże w czasach krótkó pó smiercë Stalina sa tikała wiele wsów na Kaszëbach. Decyzją Minysterstwa Póuczënë religijne symbole miałë zniknąć ze szkółowëch żalów. Lëdze niezadowolniony z taczi decyzje sami zawiesëlë je nazód, co bëło religijną manifestacją, za jaką wiele lë-dzy bëło uscëgöwónëch. Familio Żelewsczich zasłëgiwô na nowé wezdrzenié na ji dzeje, a taczim bez wątpienió je dokóz Żelewscy w cieniu von dem Bacha Andrzeja Janusza. Ökazywô sa, że póstacjó generała SS nawet w czasach wöjnë nie pómógła przedërchac jego krewnym, chtërny-ma on gardzył za jich antihitlerowską postawa. Wiele z nich bëło aktiwnëch w biótce z nazystama. Kureszce jich spódkówizna do dzysó je widoczno na Nordze. Nade wszëtkö równak to je ksążka dlô wszëtczich, chtërnëch inte-resëje „świat, jaczégó ju ni ma", ale świat, chtëren nas usztółtowół. Wielenórodnó, wielewëznaniowô spölëzna, co żëje we wzgladnym mirze, choc nić bez sztri-dów - ten óbróz drasticzno nikwi rok 1939. Pó wójnie dokumeńte pisónć blif-ka bez autografu urzadnika zabierają ze-mia, jako w rakach jedny familie je kol 500 lat. To je kawel ôstatnëch, co sa pi-selë „von". Ksążka je napisónó óbiektiw-no, a równoczasno sa ja czëtô jak dobrą beletristika, jaż w tim wszëtczim mie zabrakło jaczćgó finału, pódrechówanió, ódpówiedzenió na pëtanié, co dali z tim, co nama pó nich ostało. Historik równak swoja robota zrobił, co dali z tim dzejac, to ju muszi czetińc wiedzec... ADÓM HEBEL Andrzej Janusz, Żelewscy w cieniu von dem Bacha, Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy, [b.m.w.j 2019 JANUSZ LËPINC-ZELNIK 2019 / POMERANIA / 69 LEKTURY Kaszuby we wspomnieniach Modesty Zachęcamy Czytelników „Pomeranii" do lektury książki, która w Niemczech, w krótkim czasie, doczekała się pięciu wydań. Autorka (pisząca pod pseudonimem literackim Modeste Weidendahl) opowiada o doskonale nam znanych okolicach: o Kaszubach i Kosznajderii. Modeste Mönnich (1919-2003), bo tak się nazywała pisarka, była córką właściciela ziemskiego w Będominie, miejscowości kojarzonej nie tylko przez Pomorzan z Muzeum Hymnu Narodowego. Swój pseudonim utworzyła od nazwiska panieńskiego: Dahlweid. Zmarła tragicznie w wieku 84 lat. 14 stycznia br. przypadała 100. rocznica jej urodzin. Rodzinne siedlisko w jej wspomnieniach jawi się jako miejsce będące projekcją całego świata małej dziewczynki a później dorastającej panny: Będomin jest taki duży, jak cały świat - a nawet jeszcze większy. Ależ to niemożliwe! Nie ma przecież takiej miejscowości, która zajęłaby więcej miejsca, aniżeli jest go na całej kuli ziemskiej... Ach! Naprawdę! O Będominie mogłabym opowiadać dniami i nocami. Wspomnienia o moim dzieciństwie i o czasach młodości zlewają się i czasami nie można odróżnić marzenia od rzeczywistości (s. 7). Autorka snuje opowieść o będomiń-skim codziennym życiu niemieckich ziemian na terenie Prus Zachodnich, a później w II Rzeczypospolitej. Poznajemy też losy Modesty i jej rodziny w Zamartem k. Chojnic podczas okupacji hitlerowskiej. Wraz z retrospek-cjami opisywane wydarzenia obejmują okres od 1815 roku (urodzin prababki Marie Alexandrine von Zitzewitz) aż po trudny czas ewakuacji do Niemiec w lutym i marcu 1945 roku. Szczególnie, co zrozumiałe, Modeste Mönnich koncentruje się na narracji związanej z tym, czego sama doświadczyła. W książce znajdziemy liczne szczegóły i refleksje pisarki dotyczące dnia codziennego niemieckiej familii, która przyjęła w!920 r. polskie obywatel- stwo. Interesująco nakreślony został też obraz niemiecko-polskich relacji w okresie międzywojennym i podczas II wojny światowej na Kaszubach, w Wolnym Mieście Gdańsku, w tzw. Korytarzu oraz w Kosznajderii. Ukazane postacie i wydarzenia są autentyczne. Niektóre fragmenty książki dalekie są od idealizacji ówczesnego życia wsi kaszubskiej: Co roku żona Józefa Kropidłowskie-go, naszego woźnicy, rodziła dziecko. Każda rodzina dostawała deputat zboża i kartofli, z czego mogli utrzymać dla siebie jednego lub dwa świniaki, jedną lub dwie krowy, kury, kaczki i mnóstwo gęsi. Krowom robotników wolno było paść się na łąkach, na których uprzednio pasły się już nasze krowy. Świnie pozostawały w swoich buchtach. Gęsi mogły na uprzątniętych polach skubać sobie trawę lub pozostałe ziarno z kłosów. Pilnował ich zawsze jakiś mały chłopiec. W zamian za to otrzymywał mój ojciec w tamtych czasach (od ok. 1900 roku) tzw. „pół gęsi", tzn. połowę wszystkich gęsi, które pasły się na naszej ziemi. Za moich czasów już ich tak dużo nie było - ale my nie musieliśmy martwić się o ich chów. Zawsze jednak trzeba je było jeszcze trochę podtuczyć - później rozkoszowaliśmy się pysznymi naszpikowanymi piersiami i gęsiną. Każda rodzina robotnika miała też kawałek zagonu - co roku wymierzano go na nowo, liczył on się do deputatu - obsadzali go kartoflami, bobem, zielonym groszkiem, marchwią i różnymi gatunkami kapusty. Gotowanie, pranie, szycie, kopanie ogródka, utrzymywanie go, futrowanie zwierząt, rodzenie dzieci i ich wychowywanie - wszystko to było obowiązkiem kobiety - i gdy w wieku 34 lat miała ona już dziewięcioro dzieci i z dziesiątym chodziła w ciąży, któż miał jej pomóc w obowiązkach? Nie miała ona nikogo do pomocy! Przed południem klęczała jeszcze zgarbiona na polu, by ukopać kartofli na obiad dla rodziny, stała w kuchni, przy garnkach, by oprócz chleba, który też sama musiała piec - było jeszcze i co innego do jedzenia. Potem kładła się na łóżku, wołano akuszerkę lub przywożono ją wozem. Mąż dostawał kilka dni wolnego - tak to wyglądało! Jak to można było wytrzymać? Rok po roku dziecko! Trzydziestopięcioletnie kobiety wyglądały jak pięćdziesięcioletnie - często już bez zębów i z mnóstwem zmarszczek na twarzy (s. 36-37). Publikacja zawiera wiele unikatowych zdjęć i rysunków; zamieszczono też mapy (w rozdziale „Zapiski z ucieczki", s. 95-107). Trafnie odnotowała we Wstępie tłumaczka wspomnień Irena Elsner: Język narracji dojrzewa wraz z wiekiem Autorki - obrazy te przetrwały w Jej pamięci i są [...] subiektywnym dokumentem pełnej idylli, która - niestety - została zakłócona zmianami społecznymi i konfliktami politycznymi pierwszej połowy XX wieku (s. 5). Z kilkudziesięcioletniej perspektywy ze wzruszeniem opisuje świąteczne zwyczaje i powszednią ciężką pracę w będomińskim majątku, spacery po gdańskiej starówce czy codzienne zajęcia młodej mężatki w Zamartem. Nie są to obrazy „wypolerowane" - urzekają swoją szczerością i bardzo osobistym spojrzeniem. Dla Czytelników zainteresowanych historią Pomorza Gdańskiego w minionym stuleciu to bardzo pożyteczne wydawnictwo. KAZIMIERZ JARUSZEWSKI Modeste Weidendahl, Podaruję wam Będomin. Wspomnienia z Prus Zachodnich, tłum. Irena Elsner, Wydawnictwo Julita, Będomin 2007. ***** feęUi 70 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 LEKTURY Kaszubska banda zbirów? Po przeczytaniu fragmentu wstępu z książki znanego popularyzatora historii Sławomira Koprą nie sposób nie zadać ujętego w tytule pytania. Otóż w jednej z najnowszych swoich publikacji Polscy terroryści i zamachowcy. Od powstania styczniowego do III RP dla wzmocnienia tezy, że od początku polskiej państwowości w naszym kraju nie brakowało skrytobójców, zamachowców czy terrorystów, a zbrodnia była normalnym narzędziem prowadzenia polityki (s. 5), napisał, że podczas zjazdu w Gąsawie w 1227 r. (w książce podano błędnie 1226) księcia krakowskiego Leszka Białego zabiła banda wynajętych zbirów. Jak wiadomo, sprawcami zabicia tego władcy (według jednej z teorii nie został rozpoznany przez zabójców, bo uciekał przed nimi nagi, czyli bez książęcych atrybutów) byli wojowie księcia wielkopolskiego Władysława Odonica lub księcia gdańskiego Świętopełka II, zwanego na Pomorzu i Kaszubach Wielkim. Dlatego wobec szczupłości ówczesnych przekazów i braku jednoznacznych ustaleń historyków trzeba było tytuł niniejszego tekstu zakończyć znakiem zapytania, ewentualnie zatytułować go „Kaszubska bądź wielkopolska banda zbirów" To, że bardziej prawdopodobne jest, iż Koper miał na myśli Kaszubów, może jednak potwierdzać wielość przypisujących gąsawską śmierć Świętopełkowi poglądów (i publikacji) krakowskich i warszawskich profesorów historii, których ten autor był uczniem. Należy podkreślić trzy kwestie. Po pierwsze, żadne znane przekazy źródłowe i opracowania o tym wydarzeniu nie dają podstaw do twierdzenia, że Świętopełk lub Władysław Odonic specjalnie wynajęli „ludzi od mokrej roboty", by pozbyć się Leszka Białego. Zginął z rąk ich rycerzy, nie zbirów, a nazywanie ich „zbirami" jest nie tylko nadużyciem, ale też deprecjacją Pomorza (ewentualnie Wielkopolski) jako jednego z regionów będącej w rozbiciu dzielnicowym Polski. Po drugie, i co ważniejsze, dotąd nie znamy przyczyn, dla których doszło do gąsawskiej tragedii. Żeby nie przedłużać wywodu, warto jedynie podnieść, iż według niektórych teorii w Gąsawie miało się odbywać spotkanie kilku władców podzielonej Polski w trakcie wyprawy zbrojnej przeciwko Świętopełkowi, jeżeliby tak było, to wydarzenia w Gąsawie nie stanowiłyby wyniku działania „wynajętych zbirów", lecz byłyby skutkiem wyprzedzającego uderzenia gdańskiego księcia, przeprowadzonego w dobrze wybranym z wojskowego punktu widzenia momencie. Pikanterii może dodać fakt, że Leszek Biały w walce z pomorskim władcą wspomagał się pogańskimi Prusami. Wsparł też pomysł sprowadzenia do Polski Krzyżaków - sprawców czy przyczyny wielu negatywnych zjawisk w historii polskiego państwa - z którymi Świętopełk jako pierwszy z polskich książąt podjął walkę. Po trzecie, użycie sformułowania „banda wynajętych zbirów" było zapewne spowodowane niezbyt chlubnym zamiarem dostosowywania treści Polskich terrorystów... do przyjętego pomysłu na tę książkę - znalezienia w każdym okresie dziejów Polski wydarzeń, które mogłyby świadczyć o stałej obecności terroryzmu w polskiej historii. Szkoda, że to się odbyło kosztem rzetelności przedstawienia szczególnie wrażliwego dla Kaszubów okresu ich dziejów, usamodzielnienia się księstwa kaszubskiego (gdańskiego). Tym bardziej, że w innej swojej pracy Piastowie. Wędrówki po Polsce pierwszej dynastii (2017) Sławomir Koper zawarł, moim zdaniem, jedno z celniej -szych podsumowań gąsawskiej tragedii: W Gąsawie po prostu trafił swój na swojego [...] Leszek chciał usunąć Świętopełka, a ten go zdążył uprzedzić (s. 259). Trzeba też uwypuklić, że w tej samej książce autor utożsamia Kaszuby z całym Pomorzem (s. 204). Zrobił to mimochodem, ale i tak jest to wyjątkowe na tle publikacji innych historyków, wywodzących się spoza Pomorza i dla których nie jest ono głównym punktem zainteresowania. Ponieważ omawiając książkę Wojciecha Parzyńskiego Zabić Franza Kut-scherę! na łamach „Pomeranii" (2016, nr 7-8), przedstawiłem też nieco po- morskich wątków związanych z tym zamachem i jego uczestnikami, wypada dopowiedzieć, że również on został uznany przez Koprą za akt terroru, zamachu na przedstawiciela władzy (Polscy terroryści..., s. 189-210). Trudno się z tym zgodzić, a teza ta wpisuje się w nazistowskie twierdzenia o „zawojowaniu państwa polskiego" przez III Rzeszę i w konsekwencji - zakończeniu jego prawnego bytu w świetle prawa międzynarodowego oraz braku prawnych podstaw legalności działania polskiego rządu na wychodźstwie i jego konspiracyjnych organów w kraju. W rzeczywistości śmierć Kutschery nastąpiła na skutek prawomocnego wyroku polskiego sądu, którego merytorycznej zasadności nie można odmówić: Franz Kutschera niewątpliwie był zbrodniarzem, winnym ludobójstwa. Ponadto z założenia wykonywanie wyroków przez słynny harcerski oddział „Parasol", w tym na Kutscherze, odbywało się „twarzą w twarz", w walce, bez strzałów „za węgła", celowych ofiar ludności cywilnej itp. Warto przeczytać eseje Sławomira Koprą i zwrócić uwagę na zawarte w nich wzmianki dotyczące dziejów naszego regionu, nawet jeżeli zgodzić się z nimi nie można. Pobudzają one bowiem do regionalnych, pomorskich refleksji, ułatwiają też poznanie, jaki jest odbiór naszej specyficznej historii przez ogólnopolskich historyków. BOGUSŁAW BREZAI Sławomir Koper, Polscy terroryści i zamachowcy. Od powstania styczniowego do III RP, Time, Warszawa 2019. Tenże, Piastowie. Wędrówki po Polsce pierwszej dynastii, Bellona, Warszawa 2017. *>mir Koper 3lscy Roryści achowcy BELLONA LËPINC-ZELNIK 2019 / POMERANIA / 71 LEKTURY \ /lil'jiyidHilMai l l r\ i u n i v^ www.kaszubskaksiazka.pl Bez pośpiechu, bez przymusu Niektórzy poeci są szczęśliwi... Już nikomu nie muszą nic udowadniać. Nie wysyłają swoich wierszy na coraz to nowe konkursy, aby popisać się sukcesami. Nie starają się wydawać coraz to nowych tomików, aby pokazać, że są twórczy. Nie występują na wszelkich możliwych promocjach, spotkaniach i dyskusjach, aby podkreślać swoje znaczenie. Tacy poeci piszą dla kilku przyjaciół, trochę dla siebie, czasami dla samej literatury. W tomiku wierszy Gôdczi ob droga do nieba tego typu poetą jest Janusz Mamelski. Kaszubski autor dobrze wie, co pisze i dlaczego w taki a nie inny sposób. Dzieje się tak nie tyle za sprawą ilości opublikowanych wcześniej tomików poetyckich (wydał tylko jeden autorski pt. Żëcé dzecy w 2012 r.), ile przez fakt tłumaczenia klasyka literatury polskiej (Jana Kochanowskiego: Treny / Jiscënczi z 2009 r.) oraz dzięki pracy stylistycznej i autorskiej nad Legendami kaszubskimi (1999), Bursztynowym skarbem (2004) oraz Bajkami kaszubskimi (2009). Doświadczenia wówczas zdobyte pozwalają dzisiaj Mamelskiemu tworzyć poezję z dobrym wyczuciem formy, ze świadomością zamierzonego i osiąganego efektu. Jego Gôdczi ob droga do nieba nie mają zrewolucjonizować poezji kaszubskiej, ich zadaniem nie jest promowanie oryginalności, tylko - pisząc w największym skrócie - przyniesienie ze sobą zapisu podążania do chrześcijańskiego sacrum. W tej zaś sferze tematycznej poezja rządzi się odrębnymi prawami, wykorzystuje się w niej bardziej konserwatywno-tradycyjne formy wyrazu, co swoją drogą nie zawsze na dobre literaturze wychodzi. Tomik Janusza Mamelskiego rozpoczyna się od wiersza Oka kriti-ka, który trzeba potraktować jako auto deklarację artystyczną poety, rodzaj spokojnego wyłuszczenia przed czytelnikami wyboru estetyki pisania zwykłego, prywatnego i tradycyjnego, a jednak na wskroś ważnego, którym chce się zaznaczyć kwestie w końcu niebagatelne. Autor zamieścił w tym utworze tak partie toposu skromności jak i partie ironiczne, co świadczy o tym, że doskonale rozumie, że jego poezję można czytać w bardzo różne sposoby, nie zawsze tak, jak by się spodziewał, nie zawsze dla niego pomyślne. W generalnym wymiarze zawartość tomiku Mamelskiego można usytuować w ramach kaszubsko-języcznej liryki religijnej. Czasami będą to formy wprost sięgające do tradycyjnych gatunków poezji de-wocyjnej, innym razem do ujęcia bardziej swobodnego, wynikającego z wiersza emotywnego. Taka równoległość poetyk panująca wśród wierszy Janusza Mamelskiego wiąże się jednocześnie z obecnością dwóch głównych tendencji tematycznych: na ścieżce obrazowania tradycyjnego silnie odczuwa się tutaj obecność Biblii (głównie Nowego Testamentu), co służy przypomnieniu sakralnej treści egzystencji człowieka, natomiast na ścieżce obrazowania emotywnego mocniejsze są sygnały ironiczności oraz wyczuwalnej gry intelektualnej, która religijność kształtuje w bardziej zaskakujących kontekstach. Dwa dukty poezji Mamelskiego są splątane, autor bowiem nie wyszczególnia osobnych podrozdziałów, pozwalając sobie raz pisać w tonie serio, innym razem z przymrużeniem oka. Popatrzmy chwilę na pierwszy typ wierszy, na te, które w tonie powagi religijnej, z odpowiednim tłem etycznym, sięgają do sytuacji biblijnych... Oto już na wstępie zjawia się liryk kenotyczny pt. ...ergo sum, w którym ogołacanie, wycofywanie się ze świata oraz oczyszczanie z blichtru pozornych wartości staje się ukrytą nieco ideą filozoficzną. Wydawałoby się, że oczywiste czynności życiowe nie wystarczają, aby osiągnąć poczucie trwałego szczęścia, lecz nie do końca wiadomo, jaki czynnik by to zmienił... Pisanie kenotyczne nie jest z pewnością sytuacją łatwą dla piszącego, ponieważ stawia go w bardzo podejrzanej sytuacji; jak bowiem pisać, a tym samym zaprzątać sobą uwagę, kiedy zakłada się prowadzenie życia zwykłego, bardzo normalnego, w którym brak większych ekscytacji dla „ego"? Mamelski nie rozwija wszakże motywoi paradoksu pisania o konieczności niepisania (a do tego przecież prowadzi proces kynozy), bardziej zaznaczając w kolejnych wierszach kwestie egzystencjalne, które stale sytuowane są w kontekście chrześcijaństwa. Dalej pojawiają się zatem wiersz Piel-grzimôwie, w którym pobrzmiewa zdystansowanie się wobec kariery, brak przymusu zdobywania świata oraz rodzaj zwolnienia tempa życia, oraz liryk Chto do nieba, przypominający w nieco katechizmowym wymiarze podstawowe nauki chrześcijaństwa, tak łatwo zapominane w zalewie współczesnej sekularyzacji. Taki zaś proces niewątpliwie się dokonuje i to właśnie on przyczynia się do tego, że dzisiejsi chrześcijanie nie zawsze rozumieją - jak w wierszu Lubôta - że dychotomia ciała i duszy nie jest najszczęśliwszym ujęciem fenomenu bytowania człowieka, albo znowu, że opieka boska 72 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 stanowi także cichą, ale przecież istniejącą Łaską - jak w liryku Dzaka - a więc należy Bogu dziękować za wszystko, każdy dzień życia, także ten na wskroś zwykły i wydawałoby się mało znaczący. Druga grupa wierszy Janusza Mamelskiego z jego najnowszego tomiku to próby odnowienia wypowiedzi prywatno-artystycznej, w której dąży się do swoistego zaktualizowania duchowego przesłania chrześcijaństwa. Nie zawsze jest to ujęcie ściśle katechizmowe, akceptujące wszystkie aspekty społecznego nauczania Kościoła. Kreowany podmiot literacki zaznacza pewnego typu odwagę myślową, która nie tyle ma być manifestacją postawy heretyckiej, co raczej nieekspan-sywną kontestacją czy też zachętą do krytycyzmu. Tego typu proces rozgrywa się tu w świadomości podmiotu lirycznego i jednocześnie uzmysławiany jest czytelnikowi, co zakłada, że istnieje pomiędzy piszącym i czytającym myślowa wspólnota. Podmiot pozostaje wszakże w tym zestawieniu w pozycji dominującej i wskazującej, to od niego płynie wezwanie do duchowego oprzytomnienia. Nie są to twardo stawiane żądania. Oto w wierszu Wiara pojawia się nakaz większego duchowego zaufania Bogu, który jest w stanie wyprostować człowiekowi wszystkie życiowe ścieżki, a w utworze Môdlëtwa wypowiadana jest zachęta do tego, aby nie tyle prosić Boga o coraz to nowe dobra, ale aby wewnątrz siebie otworzyć Mu drzwi serca, a wówczas wszystkie kłopoty przeminą. W tego typu wierszach dobitnie wybrzmiewa tło ewangeliczne poezji, jeszcze raz wskazujące na zaangażowanie światopoglądowe podmiotu lirycznego. Nie za często, ale jednak słyszalnie, autor angażuje się także w ocenę współczesnej rzeczywistości w kontekście istnienia w niej trwa- łego i uniwersalnego systemu wartości. Dobrze to obrazują utwory dotyczące ról egzystencjalno-spo-łecznych, jakie naznaczyła Biblia w zakresie płciowości człowieka. Myślę tutaj zwłaszcza o wierszu Chłopi i białczi, w którym przywołane zostało (wywiedzione z Pisma Świętego) współdziałanie kobiety i mężczyzny tworzących pełnię człowieka, nie zaś opozycja i konflikt pomiędzy płciami (widoczne w dzisiejszych dyskursach antropologicznych), a także w wierszu Zmiłka, w którym podmiot odróżnia zmysłowe tylko pożądanie seksualne od obejmującej całość bytowania człowieczego miłości. Nietrudno przewidzieć, że w takich wierszach propaguje się rozwiązania uniwersalne, odczytane z głębszych znaczeń biblijnych. Mamelski-poeta ocenia czasami także kondycję dzisiejszego życia publicznego, a wśród krytykowanych form z wyczuwaną nutą sarkazmu ukazany został pragmatyzm tych z ludzi (Pôlitika), którzy dbają nie o moralność czy godność, ale o osobistą wygodę. Podobnie krytycznie wypowiada się poeta w lekko fraszkowym tonie w wierszu Władza, drwiąc z tych, którzy zdobywszy możliwość decydowania o innych, sądzą, że stali się tym samym boskimi pomazańcami, i wreszcie w nieco gorzko-smutnym utworze Odnowa podmiot zaznacza wątpliwość, czy mimo oficjalnie ogłaszanych zmian politycznych komunizm w Polsce rzeczywiście upadł, czy czasem nie utrzymuje się on dalej w ludzkich umysłach...? Najbardziej osobiście w tomiku wybrzmiewają wiersze Żeniałi oraz Do môjégô Anioła... Pierwszy z nich, sformułowany z punktu widzenia podmiotu-mężczyzny, nie jest żadną dr winką ze stanu małżeńskiego, żadną też chwalbą męskiej zdobywczości wobec ko- biet, lecz docenieniem poświęcenia dla innej osoby, dla wspólnoty, dla dzieci, a nade wszystko dla wierności małżeńskiej, która jest w świecie wartości poezji Mamelskiego dużo ważniejsza aniżeli gorączka pierwszej namiętnej miłości i fascynacji. Z kolei wiersz Do môjégô Anioła... wyróżnia się bezpośredniością wyznania-życzenia wypowiadanego wobec Boga. Podmiot pragnie, aby żadne z trudności świata nie ominęły go w życiowym doświadczeniu, gdyż tylko wtedy będzie godzien nagrody nieba. Jest to więc gotowość na przyjęcie wszystkich konsekwencji bycia chrześcijaninem. Ostatni wiersz zbiorku poetyckiego Gôdczi ôb droga do nieba również mocno wiąże się z Pismem Świętym. Eschatologio to zasadniczo zwykłe przypomnienie religijnej dobrej nowiny o tym, że nastąpi kiedyś paruzja Jezusa. Wiersz nie ma w sobie groźnych lub straszliwych wizji scen Sądu Bożego. Wybija się w nim za to nadzieja na życie wieczne, którą mogą żywić ci wszyscy, których życie upłynęło na wypełnianiu w codziennej praktyce światopoglądu chrześcijaństwa. Jak wspomniałem wcześniej, najnowszy tomik poetycki Janusza Mamelskiego wpisuje się w dość dobrze reprezentowany w języku kaszubskim nurt liryki religijnej. Jego wiersze nie są zanadto nasycone myśleniem teologicznym, nie są również wybitnie emocjonalno--dewocyjne. Nie patronuje Mamel-skiemu ani klasyczny ksiądz-poeta Leon Heyke, ani zbytnio nie inspiruje współczesny, zaangażowany duchowny br. Zbigniew Joskowski czy deklaratywno-retoryczny Eugeniusz Pryczkowski. Jeśli już szukać antenatów dla poezji Mamelskiego, to być może adekwatna byłaby twórczość Jana Walkusza czy Stanisława Bartelika, ale i tutaj należy LEPIŃC- ZELNIK2019 / POMERANIA / 73 LEKTURY być ostrożnym, ponieważ w zbiorku nie szuka się okazji do gier intertek-stualnych z tradycją poetycką, a autorowi zależy bardziej na pewnego typu bezpośredniości i prostocie własnego głosu. Takie podejście doprowadziło do powstania tomiku z dyskretnym pięknem i z trochę dziś niedocenianą prostotą. Wydany został zbiorek niespieszny w wyrażaniu emocji i przekonań autora, który zaprasza do wspólnej drogi. Można z nim podążać przez część drogi, można przez całość... Poeta już napisał, reszta w decyzji czytelnika. DANIEL KALINOWSKI Janusz Mamelski, Gôdczi ób droga do nieba, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk 2019. dr°9» do „ieb. **>«2 Mamekk Ô ZJEZDZE KASZËBÓWI CZERWIŃCOWECH WELACJACH Z 1989 ROKU Ôdj. am Wiatr wolności, który w sierpniu 1980 roku powiał z Gdańska, rozpoczął proces upadku komunizmu. Zwyciężyła demokracja i narodziło się społeczeństwo obywatelskie -świadome, aktywne i solidarne. Spełniły się dążenia Polaków do wolności, demokracji i szacunku dla wartości ogólnoludzkich. U podstaw tych przemian, które doprowadziły do odzyskania wolności, byli ludzie działający w podziemnej „Solidarności", wraz z tymi, którzy byli zrzeszeni i działali w organizacjach niezależnych, również takich jak Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie. Organizacje te odegrały znaczącą rolę w odrodzeniu niepodległej i suwerennej Polski, a po 1989 roku mogły wreszcie swobodnie i otwarcie kształtować życie społeczne, kulturalne, gospodarcze i polityczne naszego kraju. Stały się one równoprawnym podmiotem w przestrzeni publicznej oraz fundamentem w budowaniu państwa samorządowego i obywatelskiego. Dzień 4 czerwca 1989 roku zapoczątkował również proces przywracania Kaszubom, Kociewiakom i wszystkim mieszkańcom Pomorza należnego im miejsca w Rzeczypospolitej. Jako wspólnota regionalna uzyskaliśmy możliwości nieskrępowanego kultywowania tradycji, umacniania własnej tożsamości, w tym języka, oraz wykorzystania tkwiącego w kaszubsko-pomorskiej wspólnocie regionalnej potencjału rozwojowego. Obczas chönicczégö zeńdzenió Przédny Radzëznë bëła téż m.jin. gôdka ö przërëchtowaniach do II Walnëch Plachandrów w Wirtach, III Kaszëbsczégö Kongresu, VI Kö-cewsczégö Kongresu i obchodach zrzeszonëch z wrócenim Pömörzô do Pölsczi w 2020 r. RED. U J. Werowińsczi ôpôwiôdô ô czerwińcowech welacjach. Ödj. am 16 czerwińca ôdbëło sa zćńdze-nié Przédny Radzëznë Kaszëbskó--Pômörsczégö Zrzeszeniô. Tim raza na môl pôtkaniô ôstałë wëbróné Chönice, przede wszëtczim dlôte, że jednym z wôżnëch pónktów óbra-dów bëłë przëszëköwania do Zjazdu Kaszëbów w tim miesce. Ö tim, co czekô Kaszëbów öbczas jich nôwik-szi rokroczny rozegracje, öpöwiôdelë m.jin. przedstôwcowie wëszëznów miasta i môlowi zrzeszeńce. Wôżnym dzéla zeńdzenió bëłë wspóminczi uszłégô marszôłka Senatu Jana Werowińsczćgó, chtëren ôpôwiôdôł ô welacjach do parlamentu w czerwińcu 1989 r., pód-czorchiwającë rola KPZ w budzeniu patrioticzny i óbëwatelsczi swiądë westrzód mieszkańców Pömörzô. Pó jegó wëstąpienim Przédnô Radzëzna przëjimnała specjalny uchwôlënk z leżnoscë 30. roczëznë czerwińcowech welacjów. Hewó jegó wëjimk: 74 POMERANIA m GDINIO. CHOROBSKO DO ŚMIECHU W zalë Cechu Rzemiasła i Pödjimiznë w Gdińie 24 maja Szëmałdzczé Téatrowé Karno pökôzało widzawiszcze Jana Piep-czi Choróbsko. Téater öbezdrzało pôraset lëdzy. Na zôczątk göscy przëwitôł Andrzéj Busler, przédnik Kaszëbskö-Pömörsczégö Zrzeszeniô w Gdinie, a pózni Dark Maj-köwsczi rzekł czile zdaniów ö autorze pre-zentowónégö dokazu. Pótemu na binie rządzëlë ju aktorzë 1 Szëmôłda. Kömediô Jana Piepczi, jaczi akcjô dzeje sa na Kaszëbach w czasach PRL-u, baro sa widzała öbzérnikóm i cza-sto bëło czëc głosné smiéchë i brawa. Pö zakuńczenim przedstôwku wespół-reżiserka (raza z Beniamina Kóralew-sczim) Aleksandra Perz przedstawiła aktorów, chtërny zagrelë w teatrze (Éwa Kleszczewską, Jana Dargacza, Rafała Piastowsczégö, Elżbieta Grubba, Jerzego Rzepka, Kadzmierza Hermanna, Bożena Frąckôwiôk i Iwona Piastowską). Wszët-czim pöwinszowelë przedstôwcowie môlowégö KPZ i Kaszëbsczégö Förum Kulturë, jaczé rôczëło szëmałdzczich artistów do Gdinie. Przédnik KFK Jerzi Miotke i wiceprzédniczka Danuta Krë-gier pödzaköwelë téż Cechowi Rzemiasła i Pödjimiznë za urzistapnienié zalë, a na kuńc zagwësnilë, że Szëmałdzczé Téatro-Karno jesz sa w Gdinie pojawi. RED. m BORKOWO. CZWIORTI „KASZUBSKI WIEC" Spödlecznô Szkoła m. Jana Pawła II w Borkowie ôd sztërzech lat órga-nizëje edukacjową rozegracja „Kaszubski Wiec". Céla tegö wëdarzeniô je m.jin. zachacywanié młodëch lë-dzy do pöznôwaniô historii, geografie i lëteraturë Kaszëb. W finale, jaczi ödbéł sa 16 maja, wzalë udzél przedstôwcowie szesc pömörsczich powiatów (57 uczniów z 21 szkoło w). Nôprzód muszelë swoja wiédza pokazać w pisemnym dzélu. Komisjo óbsadzëcelów pöd przédnictwa Danutë Pioch wskóza-ła ósmë nólepszich, chtërny przeszłe do gabnégö partu konkursu. Pętania do tego dzélu przërëchtowała prof. Monika Mazurek z Gduńsczćgó Uniwersytetu. Przédné nódgrodë dobëlë uczniowie ze Spódleczny Szköłë w Miszewie, Szkółë „Prymus" w Kóscérznie i Spódleczny Szkółë w Gówidlënie. Udbódôwôcza Wójewódzczégó Konkursu Wiédzë ó Kaszëbach „Kaszubski Wiec" je direktór bór-kówsczi szköłë Józef Belgrau. Jem ród, że nimó cażczi sytuacji, jaką jesmë mielë latoś w óswiace, zainteresowanie könkursa bëlo wiôldżé. Wierzą, że w póstapnëch edicjach Ödj. ze starnë www.spborkowo.szkolna.net jesz barżi sa naji „Kaszubski Wiec" rozwinie - pödczorchiwôł. Patronat nad tim kónkursa trzi-melë: przédnik Kaszëbskó-Pómór-sczégö Zrzeszenió Édmund Witt-brodt, Pómórsczi Kuratór Póuczënë Mónika Kóńczik i Burméster Gminë Żukowo Wójcech Kankówsczi. RED. ■i SOPOT. „ESPERANTO NA SZTRĄDZE - ESPERANTO SUR LA STRANDO" Stowôra Esperantistów Trzëgardu „Torento" w Sopóce órganizëje rok w rok 4-dniowé midzënôrodné potkania esperantistów. Latosą témą zćńdzenió je: „Gduńsk - wielekulturowi wizerënk miasta". W programie je wiele wëda-rzeniów zrzeszonëch z Kócewim i Kaszëbama. Uczastnicë m.jin. pojadą do Pelplëna, gdze mają zwiedzëc tameczną katedra i pótkac sa z nóleżnikama regionalnego karna „Modraki". We Gduńsku w etnograficznym óddzélu Nôrodnégó Muzeum óbezdrzą prezentacja na téma pómórsczich lëdowëch tradicjów, pósłëchają kaszëbsczi legendë w jazëku esperanto (öpówié ja póchódającó z Kaszëb Mariô Hopkins) i wezmą udzél w diskusje: Kaszë-bi - Kócewiôcë. Pószmakają téż kaszëbsczé jestku w gduńsczi restauracje Mestwin. W Sopóce je zaplanowóny m.jin. wëkłôd jazëkóznajôrza z Kanadë dr. Paula Hopkinsa, chtëren mdze kórbił ó kaszëbsczim jazëku i lëteraturze. Midzënôrodné potkania esperantistów badą sa ódbëwac w dniach 12-15 séwnika. RED. Ödj. Ż. Janickô LËPINC- ZELNIK2019 / POMERANIA / 75 KLËKA m KOSOKOWO. MORSCZE SPIÉWË I RÔCZBA NA WARKÔWNIE HT E33J Organizator ZKP oddział Dębogórze - Kosakowo XVIII FESTIWAL Jantarowi bot 9 CZERWCA 2019 godz. 14 Checz Nordowych Kaszebów liI Rzemieślnicza 1 Kosakowo SPONSORZY: ——-POMERANIA 0 S /Tmastpol W Chëczë Nordowëch Kaszëbów w Kösôköwie 9 czerwińca ju 18. rôz ödbéł sa Festiwal Mórsczi Spiéwë Jan- tarowi bôt. Latoś köżdé karno i kóż-den solista muszelë wëkönac dokôz ö mörzu autorstwa Jana Trepczika. Dzaka udëtköwieniu z Urzadu Gminë Kösôköwö i Pucczégö Starostwa bëło möżlëwé wraczenié fi-nancowëch nôdgrodów nôlepszim uczastnikóm. W komisji, jakô latos öbsadzywała artistów, bëlë: Weronika Körthals-Tartas - absolweńtka di-rigenturë i wôkalisticzi w Muzyczny Akademie we Gduńsku, Jerzi Włu-dzyk - lubôtnik spiéwu, a ôsoblëwie kaszëbsczich piosenków, a téż wójt gminë Kósôkôwö Môrcën Majek. Dobiwcama ôstałë karna: Nadolanie i Kosakowianie, a westrzód dzecy nôlepszé bëłë Dębogórskie Kwiatki i Jantarki z Mostów (jurorze delë rów-noréżné nôdgrodë). Nółepszą dzecną solistką óstała Öliwiô Kreft, a westrzód dozdrzeniałëch pierszi mól miół Łu-kósz Jung. Białczi z môlowégö köła góspódë-niów przërëchtowałë jestku dlô wszët-czich uczastników. Nie zafelowało swójsczégö kucha, chleba ze szmółta i jinëch szmaczków. Jak rok w rok, pod przédnictwa dirigentczi Ilonë Köwalczik, wszëtcë uczastnicë zaspiéwelë raza. Latos bëłë to piesnie: Hymn do Bałtyku i Hej, morze, morze. Patronat nad kónkursa miół miesacznik „Pomerania". Bóg zapłać wszëtczim za bëtnosc. Rôczimë za rok. Czekómë téż na chatnëch na war-kównie dló dzecy, jaczé órganizëjemë w latowé ferie. Zaczinómë ju 3 lëpin-ca w Chëczë Nordowëch Kaszëbów w Kósôköwie. Prosymë o kontakt - tel. 691 747 775. DANUTATOCKE m SZCZECENO, STARGARD. SWIATO KASZËBÓW Z ZÔPADU PÔMÖRZÔ Ju jednôsti róz Kaszëbi ze stolëcë zôpadnopömórsczégó województwa swiatowelë Kaszëbsczi Dzén, a tak pó prówdze Kaszëbsczé Dnie, bó wëda-rzenié warało w Szczecënie i Stargar-dze ód 17 do 19 maja. W Szczecënie wcyg pamiatają, że - jak stoji napisóné na kamie przed tameczną katedrą - „na ti zemi öd kôl VI w. przez czileset lat mieszkelë Kaszëbi". Ödj. am Swiato zaczało sa ód uroczësté-gó zćńdzenió szczecyńsczegó partu Kaszëbskó-Pómórsczégó Zrzeszenió w Willë West-Ende. Nôwôżniészim pónkta tego pótkanió béł wëkłód prof. Daniela Kalinowsczégö, chtëren gódół ó pómórsczich himnach. Późni uczastnicë przeszłe do kawnicë Sorrento, gdze wëstąpiło karno Solid Blue z solistką Martiną Szczepaniak. 18 maja swiatowanié zaczało sa ód mszë z kaszëbską liturgią słowa w bazylice pw. sw. Jana Chrzcëcela. Ödpra-wilë ja: ks. dr Aleksander Zejewsczi (pól. Ziejewski) i ks. Krësztof Tusk, a śpiewało Regionalne Karno Spiéwë i Tuńca Kaszuby z Kartuz. Öb wieczór kartësczi zespół wë-stąpił jesz róz, tim raza w Zómku Pómórsczich Ksążat, gdze wëkónół czilenôsce kaszëbsczich dokazów. fakno szczecyńsczi Kaszëbi jesmë baro ród. z tegö tradicyjnégö Kaszëbsczégô Dnia. Zapamiatómë z niegô na gwës baro czekawi wëkłôd prof. Kalinow-sczégö, uroczëstą msza i spiéwë zespołu „Kaszuby". Wiodro bëło żëczné, a do te jesmë mielë baro dobrą frekwen- cja ôbczas wszëtczich wëdarzeniów zrzeszonëch z najim świata - pód-czorchiwó Riszórd Stoitmann, wice-przédnik tamecznego partu, chtëren ju terô róczi na séwniköwé öbchödë 25. roczëznë jistnieniô KPZ w tim miesce. A zapëtóny ó nôwikszi jiwer Kaszëbów w Szczecënie, gôdô, że felë-je jima jaczis sedzbë, placu, gdze bë sa móglë regularno spótëkac. Móm nôdzeja, że udô sa pôspólno - dzaka wespółroböce Gduńska i Szczecëna -rozrzeszëc ten problem, bô naje miasto je môla wôżnym dlô historii Kaszëb i wôrt miec stara ô to, żebë part KPZ sa tuwô dobrze rozwijôł. A Kaszëbsczi Dzeń skuńcził sa 19 maja mszą i wëstapa karna „Kaszubi" ju w Stargardze, gdze ód niedówna téż dzejó part Zrzeszenió. Örganizatorama wëdarzeniô bëlë: Pomorsko Ksążnica w Szczecënie, Zómk Pómórsczich Ksążat w Szczecë-nie i Öglowi Zarząd KPZ. RED. 76 / POMERANIA .kmER«I t-.m NA TI ZEMI 6d köl VI w. PRZEZ CZILESET LAT MIES7.KELË KASZËBI KLËKA m WARMIO IMAZURË. SZLACHAMA KATRZËNSCZÉGÔ I KAMERDINERA Banińsczi i swiónowsczi part Kaszëb-skö-Pömörsczégö Zrzeszeniô zorganizować wespół wanoga na Warmia i Mazurë. Jednym z célów rézë bëło poznanie pöstacë bëlnégó Kaszëbë doktora Wöjcecha Katrzeńsczćgó (pól. Kętrzyński), wielelatnégó direk-tora Nórodny Biblioteczi Óssoliń-sczich we Lwowie, chtëren urodzył sa w Łątczënie. Katrzeńsczi béł jednym z nôwôżniészich pólsczich historików XIX i XX wieku. Na jego teza pónie-miecczi Rastembork óstół przemiano-wóny na Kętrzyn. Prawie w tim gardzę uczastnicë wanodżi zrobilë so póspól-ny ódjimk kol pomnika Katrzeńsczćgó raza z burméstra tego miasta. Jem baro ród, że wa tu przëjacha. Łoni jesmë wspôminelë tapóstacja ôsoblëwie môcno, bô mijała 100. roczëzna smier-cë i 180. urodzeniô. Dobrze wiémë, że miôł ôn kaszëbsczé korzenie - pódczor-chiwôł burméster Riszôrd Niedzółka. Wanożnicë zwiedzëlë téż zómk w Warmińsczim Lidzbarku, gdze jednym z nôbëlniészich biskupów béł Kaszëba Adóm Grabówsczi. Zrze-szeńce óbezdrzelë téż place zrzeszone z filma Kamerdiner. Bëlë m.jin. w Reszlu i snôżim pałacu w Łażanach, gdze pówstówało wiele filmówëch scen. Pöspólny ödjimk köl pomnika Katrzeńsczegó. Ödj. ze zbiérów EP Na zakuńczenie uczastnicë rézë pójachelë do sanktuarium w Getrz-wałdze. NA SPÖDLIM TEKSTU JANA DOSZA ■ ŻUKOWO. SUCOVIA DLÔ ZASŁUŻONËCH DLÔ GMINË W Centrum Kulturę Spichlerz w Żukowie 24 maja bëłë wraczi-wóné nôdgrodë Sucovia. Są one pfzëznôwóné ód 2010 roku lëdzóm, chtërny są zasłużony dló promocje gminë Żukowo i ji rozwiju. W kategorii „Kultura" wëprzédniony óstół kaszëbsczi dzejórz, gazétnik, poeta i autór ksążków ó historii Eugeniusz Prëczkówsczi, jaczi latoś óbchódzy 30-lecé artisticzny robótë. W kategorii „Spórt" Sucovia dostół Mark Mar-chewicz, szkolny ód 30 lat i trenera raczny balë. KG W z Tëchómia, jaczé łoni swiatowało 15 lat dzejanió, dostało latosą nódgroda gminë Żukowo w kategorii „Spólëznowé pódjimiznë". Sucovią óstelë téż wëprzédniony: firma Interplastic Roger Żółtowski (kat. „Gospodarka"), szkolno bio- logii Anna Borowicz (kat. „Edukacjo"), firma Marba Sport z Miszewka (nódgroda za mecenat). Specjalną nódgroda burméstra Wójcecha Kan-kówsczégó dostelë Sławomir i Mateusz Laskówscë z Borkowa. W artisticznym dzélu rozegracje wëstąpił Jan Konop Big Band z Kri-stiną Prońko. RED. ■ KÖSCÉRZNA. RETAJĄ TRADICJA UPLOTANIÓ W Centrum Kaszëbsczi Kulturę „Strzelnica" w Köscérznie 7 maja zaczałë sa warkównie z cyklu „Méster tradicji". Uczastnicë ob pół roku pod dozéra Reginë Białk badą poznawać krëjamnotë uplotanió z kórzeniów chójczi. Céla projektu je uchowanie dżi-nącégó rzemiasła zrzeszonego mocno z kaszëbską kulturą i wësztôł-cenié nowëch utwórców, chtërny badą w sztadze cygnąc dali tradicja uplotów. A uplotanié znóné je na Kaszëbach ju ód strzédnëch wieków. Z kórzeniów pówstôwałë roz-majité statczi abó wabórczi. Dzys-dnia nówikszim jiwra je udostanié pasownégó materiału do uplotanió. Kórzeniów chójczi nie do sa wnet nigdze kupie. Wórt pódczorchnąc, że wióldżi cësk na uchowanie tradicjowëch uplotów mielë załóżcowie skansenu we Wdzydzach - Tédora i Izydor Gulgöwscë. Ten óstatny tak napisół o nich w swóji ksążce Von einem un-bekannten Volke in Deutschland... / O nieznanym ludzie w Niemczech...: Po prôwdze wôrtnym produkta domôcégô rzemiasła bëłë wërobë plotłé z kórzeniów. Są tuwó wiôldżé plachce piistkówiô, gasto pókrëté môłima, krzëwima chójnama, zwó-nyma kużlama. Maję one wielné cenczé korzenie, jaczé w słabi zemi cygną sa na zacht długóscë. Z taczich óskóblonëch kórzeniów wëróbió sa wszelejaczé zachë brëkówné doma, jak miórczi do zbóżó, mączi, bulew, zabiérniczi na pieprz, sól, sztrëchól-ce, wióldżć kosze noszone na plecach, a nawetka zbónczi i ogniowe wabórczi, chtërne są tak casno uplotłé, że nie wëcékó ani kropla wódë (tłóm. DM). Latosy „Méster tradicje" to ju drëgô edicjó warkówniów z tego 4WS Ödj. ze starnë kaszubi.pl cyklu. Łoni ódbiwałë sa one w Kartuzach i tikałë sa malënku na skle. Öbëdwie edicje óstałë udëtkówioné z dotacje Minystra Kulturę i Nórodny Spôdkówiznë w öbrëmienim programu „Kultura ludowa i tradycyjna". NA SPÖDLIM WIADŁA NA KASZUBI.PL LEPIŃC-ZELNIK2019 / POMERANIA / 77 KLĘKA m CHMIELNO. MIONCZI MÉSTRÓW KASZËBIZNË W dniach 1 i 2 czerwińca w Do-domu Kulturę w Chmielnie ôdbiwôł sa 48. finał konkursu „Rodnô Mowa". W rozmajitëch wiekôwëch kategoriach wëstąpiło 45 lëdzy, chtërny przeszłe latosé eliminacje w szkołach, gminach i krézach. Slédny dzél tegö wëdarzeniô öbsadzywelë: ks. Jan Walkusz, Tomôsz Fópka, Karolëna Keler, Bożena Ugöwskô i Zbigórz Jan-kówsczi. Jich rozsądzenia uczastnicë i gósce pöznelë w niedzela 2 czerwińca pö uroczësti mszë z kaszëbską liturgią słowa w kóscele sw. Apószto-łów Piotra i Pawła w Chmielnie. Niżi lësta dobiwców. Przedszkola: 1. Agata Miotk i Anastazjo Böbköwskô, 2. Marta Köszôłka, 3. Jakub Chichłowsczi, wëprzédnie-nié: Dómnika Reiter. ■i WEJROWO. KONKURS DLÔ KOMPOZYTORÓW Do 31 zélnika Muzeum Kaszëbskó--Pömörsczi Pismieniznë i Muzyczi żdże na uczastników II Öglowôpöl-sczégô Kómpözytorsczégö Konkursu miona Renatë Gleinert na śpiewa (abó pieśń) w kaszëbsczim jazëku. Célama konkursu są m.jin.: promocjo kaszëbsczégö jazëka, a ösoblëwie śpiewów w tim jazëku, a téż promocjo kómpözytorsczich umiejatnosców i pomoc w rozwijaniu utwórczich spósobnosców. Kóżdi kompozytor möże zgłosëc jeden abö dwa dokazë dlô dzecy do tekstów, jaczé łoni dobëłë öbczas KI. I-III spödleczny szköłë: 1. Filëp Neubauer, 2. Agata Böszke, 3. Ana Rëmón-Lëpihskô, wëprzédnienié: Witosława Dzemińskó. KI. IV-VI spödleczny szköłë: 1. Milena Swiątk-Brzezyńskó, 2. Paulëna Miotk, 3. Nikodem Bladowsczi, wëprzédnienia: Marta Melibruda, Michôł Möga. KI. VII-VIII spödleczny szköłë i gimnazjum: 1. Wiktorio Stole, 2. Wérónika Bönk, 3. Karolëna Miotk, wëprzédnienié: Kacper Krzebietke. Branżowe i wëżispödleczné szköłë: 1. Honorata Pölaszek, 2. Monika Jurczak, 3. Jan Cyman, wëprzédnienié: Juliô Czaja. Dozdrzeniałi Nôdgrodë za udzél - Kamila Könköl i Marta Majewskô. Nôdgroda dlô nómłodszégó recytatora - Jakub Chichłowsczi. Lëteracczégö Konkursu miona Jana Trepczika. Są to: Dzecny rok Aleksandrę Majkówsczi, Kółko graniaste je kąsk za casné Adelë Kuik-Kali-nowsczi, Miesądz Mirelë Fiedorowicz i Mój dzeń Kadzmierza Jastrzabsczé-gö. Tekstë śpiewów, jich nagrania i całowny regulamin konkursu jidze nalezc na starnie www.muzeum.wej-herowo.pl. Przédnô nôdgroda w konkursu to 1000 zł brutto. Ogłoszenie rezultatów je zaplanowóné w séwniku 2019 r. óbczas XV Dni Kulturë Wejrowsczé-gô Powiatu. Na wszelejaczé pętania i wątplëwôtë zrzeszone z kônkursa ödpöwié Aleksandra Janus z Dzélu Nôdgroda dlô nômłodszi recytatorczi - Ana Fórmella. Nôdgroda za nadzwëköwą interpretacja dokazu - Milena Swiątk-Brzezyńskó. Nôdgroda za nôlepszą recytacja Żëcé-gô i przigôdów Remusa - Honorata Pólaszek Nôdgroda za nôlepszą recytacja dokazu Alojza Nôgla - Agata Bószke. Nôdgroda za recytacja dokazu na religijne témë - Michół Móga. Specjalno nôdgroda Pómörsczégó Kuratora Póuczënë - Wiktorio Stole. Örganizatorama finału konkursu „Rodno Mowa" bëlë: Wójt Gminë Chmielno Michół Melibruda, chmie-leńsczi part Kaszëbskö-Pömórsczégö Zrzeszenió, Gminowi Östrzódk Kulturę, Sportu i Rekreacje w Chmielnie. RED. Dobiwcowie Lëteracczégö Konkursu miona Jana Trepczika w 2018 r. Do jich tekstów musz je terô skomponować swöje sztëczczi. Ôdj. am Muzyczi MKPPiM we Wejrowie (tel. 58 672 29 56, mail: dm@mu-zeum.wejherowo.pl). RED. ■i KŁĄCZNO. ZÔS RAZA Szreder, Szroeder, Szróder. Piszą sa rozmajito, ale są jedną familią. 150 z nich potkało sa na pósobnym zjez-dze. 8 czerwińca do Kłączna w gminie Stëdnice, jaczé je jich rodowim gniózda ód czasu, czedë w XIX wieku jich przódk przecygnął z Kósobudów pod Brusama, zjachelë sa Szrédrowie. Zjózd zaczął sa ód mszë z kaszëbską liturgią słowa, jakó bëła ódprówionó kol kapelczi stojący na zbërku wsë. Późni uczastnicë familiowégö zćń-dzenió przeszłe nad jezoro. Tam bëłë rozmajité zabawë, kónkursë, cos do jedzenió i dłudżé kórbiónczi z dówno niewidzónyma krewnyma. Ze wszët-czima sa chcało pogadać choc sztót, opówiedzec cos, pôsłëchac, ale przë taczi lëczbie göscy nie bëło to môżlëwé - gôdô Ludwik Szréder. Jaromir Szroeder zaprezentowół wëstôwk namieniony Antonowi Pe-plińsczćmu (matka tego ksadza pôetë pöchódzëła z familie Szrédrów). Jiną atrakcją bëła ksążka Antona Szrédra ze Słëpska W cieniu rodowej kapliczki. Dzieje naszego rodu. Czetińco-wie należą w ni górze infórmacjów o historii rodzëznë i ji póspólnëch zeńdzeniach. Czekawé są ósoblëwie wspóminczi Zygmunta Szrédra, w ja-czich ópisywó on swoje kawie pod kuńc II światowi wöjnë i zaró po ni. Data pósobnégó zjazdu jesz nie je znónó, ale jak pödczorchiwelë uczast-nicë zćńdzenió, na gwës sa ódbadze. Póprzédny béł w 2016 r. P D. 78 POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 KLËKA m STAŻËCA. ZÉNDZENIÉ Z WANDĄ LEW-CZEDROWSKĄ 30 maja w Zespole Sztôłceniô i Wë-chöwaniô w Stażëcë béł benefis Wandë Lew-Czedrowsczi z leżnoscë ji 50-lecô pedagogiczny robötë i spölëznowégö dzejaniô, wëdaniô pöeticczégö tomiku Ze zymku na jeseń a téż 70. roczëznë. Na zćńdzenić przëszlë krewny, drëszë, wespółrobötnicë i mieszkańce gminë. Wëdarzenié zaczało Jubilate w wëkó-nanim churu sw. Grzegorza ze Stażëcë. Pózni pözeszłëch przëwitała direktor-ka szköłë Lucyna Kerlin. Żëcé i nôwôż-niészé dokazë Wandë Lew-Czedrowsczi przedstawiłë Katarzëna Herka i Mariola Kupiecko, a téż - na snôżich ödjimkach - Emiliô Syköra-Ellwart. Bohaterka wieczoru dzelëła sa z uczastnikama zćńdzenió swöjima re- m GDAŃSK. „POMORSKIE SMAKI" W niedzielę 9 czerwca na placu przed oliwską katedrą po raz trzynasty odbyło się Pomorskie Święto Produktu Tradycyjnego. Zgromadziło wielu wystawców, którzy prezentowali produkty o charakterze ludowym i regionalnym, w wielu miejscach autentycznie nawiązujące do tradycji. Przy okazji święta odbył się kolejny konkurs o Laur Marszałka Województwa Pomorskiego. Laury przyznawano w kilku kategoriach związanych z pochodzeniem produktów. Choć można mieć wątpliwości co do formuły konkursu, w którym w jednej kategorii spotykają się profesjonaliści, mali wytwórcy i osoby wkładające serce w każdą ze swoich potraw, to jednak obserwowanie rywalizacji było pouczające i na pewno ciekawe. W Konkursie Kulinarnym o Bursztynowy Laur Marszałka Województwa Pomorskiego „Pomorskie Smaki" główną nagrodę otrzymali: • Mleczarnia Skarszewy za ser wer-derkase, • Pracownia Wypieków z Gdańska za chleb pszenny długo fermentujący, • Gospodarstwo Agroturystyczne Ra-kowiec Elżbiety i Ryszarda Szczu-kowskich z Rakowca za powiślań-ską śliwkę w occie, ■ - l|;;« ' • Wanda Lew-Czedrowskô Ze zymku na jeseń • Browar PG4 za odtworzony przysmak gdański w postaci piwa jo-pejskiego, • Kafébë z Gdańska (świętujące właśnie pierwszą rocznicę działalności) za tradycyjny klops królewiecki, którego gdańską odmianę opisywała w XIX wieku autorka Kuchni gdańskiej Marie Rosnack. Wiadomo, że w przypadku produktów atrakcje zastrzeżone są dla jury, które dokonuje organoleptycznej oceny, ciesząc się smakami i aromatami prezentowanych potraw. W przypadku dań tradycyjnych jest inaczej. Każda z drużyn ma pół godziny na przedstawienie swojej propozycji. Tu widać już emocje, bo pod czujnym okiem jury i nie mniej uważnym okiem widzów łatwo się pomylić, zwłaszcza że o zwycięstwie może zadecydować najdrobniejszy szczegół. Tak było i tym razem, gdy w finałowym starciu doszło do rzadkiej sytuacji - okazało się, że różnice w ocenie poszczególnych dań wynosiły tylko 1 punkt. Jak powiedziano w podsumowaniu tego bardzo wyrównanego konkursu, zwyciężyła koncepcja stworzona przez zespół młodego projektu gastronomicznego, jakim jest Kafëbë Coffee and Bistro w Gdańsku. fleksjama i wspöminkama, dzaköwała wiele lëdzóm, chtërny pömôgelë ji na rozmajitëch kaszëbsczich Stegnach. Nie felowało téż recytacji wiérztów ze zbiérku Ze zymku na jeseń i śpiewów (śpiewała m.jin. wnuczka wastny Wandę Marta Zagózdon). Na zakuńczenie Wanda Lew-Czedrowskô pödpisëwała swój tomik. Jak sa słëchô na taczich pótkaniach, wiele bëło dobrëch słów, żëczbów i pö-dzaköwaniów dlô zasłużony kaszëbsczi dzejôrczi, pöetczi i szkólny. Do żëczbów dołącziwô sa téż redakcjo „Pomeranii": Wszëtczégö bëlnégö na pöstapné lata służeniô „królewión- ce" - kaszëbsczi möwie! RED. NASPÔDLIM WIADLA NA STARNIE ZKIW W STAŻËCË Zespół Kafëbë, czyli Mira Smilgin i Jan Lech-Bieliński, sięgnął do tradycji, gdy mówimy o smakach, a podał danie, które może cieszyć oko gości współczesnych restauracji, spełniając wymagania fine-dine. Najciekawsze jest to, że liderka zwycięskiego zespołu, która jednocześnie realizuje projekt niewielkiego bistro Kafëbë na Głównym Mieście, pochodzi z Zabrza. Okazuje się, że osób, które nawiązują do dziedzictwa naszego regionu, jest coraz więcej, i nie ma tu żadnych ograniczeń terytorialnych, jeśli chodzi o pochodzenie, gdy Kaszuby się kocha i chce się promować ich bogactwa, które na świątecznych stoiskach wystawiono. RAFAŁ NOWAKOWSKI EPIŃC-Rl 12019 / POMERANIA / 79 KLËKA CZERSK. DISKUSJO O REMUSU 29 maja bëło w Czersku ju trzecé Regionalne Pötkanié, tim raza na téma: „Życie i przygody Remusa - jakie ma dla nas znaczenie najważniejsza epopeja Kaszub?". Tradicyjno pópro-wadzëlë je: redaktorka „Naji Uczbe' a téż szkolno kaszëbsczégö jazëka Aleksandra Dzacelskó-Jasnoch i ks. Damión Klajst, kaszëbsköjazëköwi pöeta, jaczi publiköwôł m.jin. w „Zwónku kaszëbsczim". Uczast-nicë zćńdzenió öbezdrzelë multimedialną prezentacja namienioną naji epöpeji, a późni zaczała sa kôrbiónka - nôprzód prowadzącëch, a późni téż pózeszłëch. Jak pödczorchiwô Dza-celskô-Jasnoch, w diskusja włącziwa-ją sa tak pó prôwdze wszëtcë: Na początku më z ksadza chcelë tak 20-30 minut na diskusja. Napierszim Pôtka-nim cażkó, bô cażkó, lesa udało jakoś w tim limice zmiescëc, na drëdżim kôrbilë jesmë ju 60 minut, a óstatno nawetka gôdzëna nie sygla. Öbczas trzecégö Pötkaniô bëło téż wiele kaszëbiznë, bó prowadzący czëtelë wëjimczi z Żëcégô i przigód Remusa. Swójima przemësleniama na téma tegö dokazu dzelił sa téż Zbi- górz Talewsczi - kaszëbsczi dzejôrz i pöeta. Uczastnikóm to sa baro wi-dzało i prosëlë, żebë na pósobnym zéndzenim jesz rôz wrócëc do ksąż-czi Aleksandra Majkówsczégó. Regionalne Potkania mają bëc rôz w miesącu (z przerwą na lato) i ódbi-wają sa w parafialny zalë parafii pw. sw. Marii Magdalénë w Czersku. Pierszé Regionalne Potkanie bëło w strëmianniku („Mała Ojczyzna - czym jest"), drëdżé w łżëkwiace („Tożsamość regionalna - kim jestem i kim się czuję?"). Céla Pôtkaniów je promowanie témów sparłaczonëch z Kaszëbama i Pómórzim, rozwijanie regional-nëch pasjów, budzenie miłotë do môłi Tatczëznë i regionalny swiądë. Organizatora je parafio sw. Marii Magdalénë. RED. m CZECZEWÔ. POTKANIE Z JERZIM STACHURSCZIM W Spódleczny Szkole m. Jana Pawła II w Czeczewie 13 czerwińca uczniowie, szkolny i robotnice tego môla, wespół z samörządówcama i wielnyma góscama pó-dzakôwelë Jerzému Stachursczému za bëcé direktora szköłë, 27 lat uczbë i artisticzną robota - kompozytorską, póeticką i publicysticzną. Leżnoscą do tegó pödzakôwaniô bëło zakunczenié przez bohatera pötkaniô warköwi robótë. Wëdarzenié za-czało sa öd wëstapów absolwentków szköłë, jaczé spiéwałë do melodiów skómpönowónëch przez Jerzégó Stachur-sczégó i recytowałë jegó póezja. 80 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 Pózni béł czas na przëbôcziwanié dobëców wielelat-négö direktora, chwalbë, żëczbë i pódzaka za to, co zrobił dlô swóji szköłë, Czeczewa, gminë Przedkówö i całëch Kaszëb. W miono przédnika Kaszëbskö-Pómórsczégó Zrzeszeniô wëstąpiła Danuta Pioch. Jerzi Stachursczi do-stôł téż rozmajité darënczi, m.jin. financową nôdgroda öd przedkówsczégó wójta Andrzeja Wërzëkówsczégó. Pótemu óstałë wëgłoszoné referatë, jaczé przëbôczëłë żëcé i dzejanié czeczewsczégö direktora i artistë. Tomôsz Fópka, direktór Muzeum Kaszëbskö-Pómórsczi Pismie-niznë i Muzyczi we Wejrowie, na téma swójégó wëstąpie-niô wëbrôł: „Pieśniodziej z Czeczewa. Próba analizy ka-szubskojęzycznej twórczości muzyczno-literackiej Jerzego Stachurskiego". Dr Eugeniusz Prëczköwsczi prezentowół medialną dokumentacja wespółrobótë Jerzégó Stachur-sczégó z Kaszëbama i gminą Przedkówó. Szkolno z Czeczewa Lucyna Reiter-Szczëgeł nôprzód wëgłosëła referat „Dorobek organizacyjno-artystyczny Jerzego Stachurskiego na rzecz szkoły w Czeczewie", a pózni zaprezentowała publikacja Portret ze słów i dźwięków. Öbczas uroczëznë béł téż rozbudowóny artisticz-ny dzél, przërëchtowóny przédno przez uczniów z czile kaszëbsczich szkółów i jich szkólnëch. Dzaka białkom z Köła Wiesczich Góspödëniów w Tokarach gósce möglë pöszmakac bëlnégó jestku. RED. Ôdj. Damión Jasnoch * tęMUW/ZądtWa m STÔRÔ APTÉKA, NÔMŁODSZÔ BINA GDUNSCZÉGÔ TEATRU WYBRZEŻE ÔTEMKŁÔ DLÔ ZWIEDZAJĄCËCH Teatr Wybrzeże przëszëköwôł specjalny bédënk dlô mieszkańców i turistów, chtërny ódpócziwają we Gduńsku. Öd 17 czerwińca do 26 lepińca, dzeń w dzeń od 9 reno do 5 pö pôłnim, badze môżlëwôta zwiedzaniô budinku Stôri Aptéczi. Robotnik téatru prowadzy göscy pö rozmajitëch placach w Stôri Aptéce, pökazywô zabëtköwé dzéle tegö budinku, podwórze i terasa z widoköwim pónkta, a téż ód-j)ówiôdô na pętania. Z bédënku mogą kórzëstac zórganizowóné karna i pójedinczny lëdze. Wstąp darmók. Stôrô Aptéka to nowô scena teatru Wybrzeże, ótemkłó pod kuńc 2018 r. Projekt ji przebudowe i dopasowanió do dzysdniowëch zadaniów je we-spólfinancowóny z unijnëch dëtków przekôzónëch przez samorząd pömörsczégö województwa. Jak udokazniłë archeólogówé badérowania, nôstar-szima elementarna, na jaczich powstałe dzysdnio-wé budinczi téatru, są nédżi strzédnowiekówégö systemu gardowëch murów. Ödkrëté zaöstałoscë są uchówóné i wkómpónowóné w nowé óbiektë. W latach 1600-1609 na môlu dôwnëch strzéd-nowiekówëch murów óstała zbudowónô Wiôlgô Zbrojownio, a 30 lat późni (w 1636 r.) - prochownio. Budink ten óstół szpórtowno nazwóny przez gduńczanów Stôrą Aptéką, bó robilë w nim proch i wszelejaczégö ôrtu „wëbuchającé" pële, m.jin. ku-gle do kanonów, granatë i kartacze. Miół on swoja rola do kuńca XVIII wieku. W midzëwöjnowim czą-dze w Stôri Aptéce bëła założono transfórmatornia zagwësniwającó sztrum dlô Przédnégó Miasta. Na skutk tego bëła zrobiono przebudowa ji bëna. Öb-czas wójnowëch dzejaniów w 1945 r. budink östôł do częsta skażony. W 1966 r. ódbudowelë gó jakno jeden z góspödarczo-magazynowëch dzélów téatru. Z przedwój nowégó cządu uchówałë sa leno butnowé murë. m DO ŁEBË CHUTCZI, WIGÓDNII BARŻI BEZPIECZNO Pod kuńc czerwińca óstół dóny do użëwaniô zmóder-nizowóny dzél wójewódzczi drodżi nr 214 ód ronda w Łebie w czerënku Wicka (6,17 km). To baro dobré wiadło dló szoferów, bó donëchczôs droga we wiele placach bëła wąsko i niebezpieczno, co przë wikszi rësznoce, ósoblëwie ób lato, brzadowało niebezpiecz-nyma zdarzeniama. Ród mogą bëc téż mieszkańce Charbrowa, Wicka i Biôłogardë, bó z tëch môlëznów óstała wëprowódzonó midzënôrodnô rësznota na zbudowóną ód spódlô óbkrażnica (nowi przebieg ó dłużawie 7,5 km). Na skutk inwesticje m.jin. je zwikszonó szerzawa drodżi, zrobilë korekta niwnëch i pionowëch łaków, rozbudowelë krziżówczi z drogama niższi kategorii, zmöcnilë konstrukcja, zbudowelë rondo na rozdrodze z wojewódzką drogą nr 213 Puck-Słëpskó. Zadbelë téż ö piechtnëch i kółowników. Na całim turze pówstół cyg, jaczi óbsługiwó piechtną i kółową rësznota. Inwesticjó kóształa 74 min zł. W dzélu óstała udëtkówionó ze strzódków Regionalnego Öperacjo-wégó Programu Pómôrsczégó Województwa na lata 2014-2020. Ödj. S. Lewandowsczi POMERANIA 81 KLËKA m NIEJEDNY NÔSTARSZI SENIORZE DOSTÓNĄ DARMÔWÉ SZCZEPIÓNCZI PROCËM PNEUMÔKÔKÓM W Marszôłköwsczim Urzadze Pömörsczégö Województwa 13 czerwińca pödpiselë dogôdënk ö wespółfinan-cowaniu programu ôchronnëch szczepieniów procëm pneumökökóm dlô lëdzy 65+ z karna rizyka. Samorząd pómórsczégó województwa przekôzôł na ten cél 530 tës. zł, a zaóstałé dëtczi dodałë pówiatë, jaczé dołączëłë do programu: bëtowsczi, chönicczi, gduńsczi, kartësczi, köscersczi, kwidzyńsczi, malbörsczi, pucczi, słëpsczi, tczewsczi, wejrowsczi, sztumsczi a téż miasta: Gdiniô, Słëpsk i Sopôt. Program w pierszim dzélu béł realizowóny w Gdinie, Sopóce i Słëpsku a téż na terenie ósme powiatów: wej- rowsczégö, tczewsczégó, kwidzyńsczegó, malbórsczégó, człëchówsczégó, bëtowsczégó, kartësczégó i kóscersczé-gó. Latoś duńdą jesz sztërë: chónicczi, gduńsczi, pucczi i sztumsczi. Planowónô wielëna lëdzy do zaszczepieniô to 2219. Dzaka realizacje programu zwikszëła sa lëczba seniorów, jaczi robią szczepienia procëm pneumókókóm. Zwikszëła sa téż zdrowotno swiąda westrzód pacjentów z grëpë rizyka i wiédzô medicznégó personelu. Rok pilotażu programu (2018) skuńcził sa dobëcym - w całim województwie udało sa zaszczepic 2102 lëdzy z 2226 planowónëch, co dówó kol 95%. Na jednósce pódpi-sónëch dogódënków jaż dzesac jich realizatorom udało sa zjiscëc zadanie w 100%. Öbr. S. Lewandowsczi, tłóm. DM GDUŃSK. LOGÔ, CHTËRNÉGÔ AUTORA JE JERZI JANiSZEWSCZI, USÔDZCA ÔPÔWIEDNIOWÉGÔ I Qr SYMBOLU „SOLIDARNOSCË" (ZAPROJEKTOWÓNÉ W SZTÉLU NAWLEKAJĄCYM DO TEGÖ HISTORICZNÉGÔ ZNAKU), TOWARZËLO OBCHODOM 30. ROCZËZNË WËDARZENIÓW ^5^° Z 4 CZERWIŃCA 1989 ROKU. ÖDJ. S. LEWANDOWSCZI GDAŃSK 82 POMERANIA SECHIM PAKA USZŁÉ POBAW SA, TATKU Dmusze wiatęr w uszë Lëstë z nim sa krącą Lekcje zrobić musza A jem taczi śpiący... Pobaw sa, tatku, ze mną Opowiedz mie bójka Pösmuczë, buten cemno Możesz mie pöhöckac... Namalëja szlaczczi Köderką przëkrëja Są pôd łóżka smaczczi Nocë sa nie boja... Pobaw sa, tatku ze mną... Raza z pösobótköwim zmaczenim przelecôłjak gapa Dzeń Ojca. Dzeń jak dzeń. Jakbë na moc robiony, boje Dzeń Mat-czi, Dzecka, Starczi... Kąsk na podoba Dnia Chwôtaniô za Piersë czë jinëch fëjrów dlô zaszto- paniô kaladôrza. Żebë _ le same köscelné swiata czasa w nim nie bëłë.... A tak möże so chto ö tatku przëbôczi? Zazwöni. Ö zdrowie zapito. Ö pögödze pökôrbi. Pösłëchô, chto je ju umarłi a chto jesz nie je... A że rząd, a że gmina, a że w radio perôtelë... Chto miôł kögö żeniałé, chto béłjak na rmszë öblokłi... Dzeń Tatka je temu, żebë sa tatkowie kureszce wëgôdelë. Bez mëminégö jima w gôdce prze-riwaniô. Sygnie pösłëchac. Z gódzynka. Dwie. Trzë. Wëpic kawa. Zjesc kucha. Tatkowie potrzebują łączbë z dzecoma. Chcą wiedzec, cëż koi nich je czëc. Dostóną co słodczégö na rozłąka, nowé strefie czë topk... Do cze dzeckó brëkuje tatka? Chócle do te, cobë sa z nim jak w ny spiéwie wëżi - pobawił. Tatowie służą colemało do zarôbianiô pień-dzy dlô familie. Temu jich czasto ni ma doma. A tata je brëköwny, cobë zabrôł synka na chłopską wanóżka, na pögôdënczi ö białkach, ö tim, że tak to ju w żë-cym biwô... Konieczno, żebë mu (sënowi) rzec, że je (öjc) z niegö buszny. I że kóżdi człowiek sóm za se ödpöwiôdô, mô swój rozëm. I że wôrt je czasa zarizy-kówac. Że chłop to nie je torba i to ön buksë nôszô. Że ni möże dërcha ucekac czë brac za darmö. I że białeczczi trzeba szónowac. Chtos muszi téż knópu pökôzac, jak mieniąc pakłą guma w auce. Jak sa trówa secze, rąbie drzewo... Córeczce tatk muszi rzeknąc, że je piaknó, że je mądro, że w całoscë je tatë córeczką. A że póczi nie naléze swöjégö chłopa - tatk wied-no mdze ja wspömôgôł a bronił. Czej córka je busz-nó z tatka - östôwiô sobie pó zdënku jegó nózwëskó i dodôwô nôzwëskó chłopa. Nie zmieniwô téż mailo-wégó adresë, np. lénka-môłpka-kropka-pl. Czasa téż, cobë tatkowi nie ba kómudno, bo mó leno same córczi -jedna óstôwô przë tatowim nôzwësku. Nôlepi, czej tatk z mëmą są zgodnym małżeństwa. To je nólepszi wzór dló dzecy. To dô różnëch tatków. Taczich, co bëlë z krwi ójca-ma, i tëch, co za tatków robilë a czasto bëlë dzél lepszi ód tëch rodzonëch. Nié krew tuwó je nôwôżniészô. Dobrim tatka je Bóg, o ja-czim Alojzy Nôdżel pisôł w pieśni „Tatku naj"2: To dô różnëch tatków. Taczich, co bëlë z krwi öjcama, i tëch, co za tatków robilë a czasto bëlë dzél lepszi ôd tëch rodzonëch. Nić krew tuwö je nôwôżniészô. Tatku, baro proszą jo, Nëkôj précz ze swiata zło W szadzę tam, chdze je mój Tatk, Kóżdi człowiek tam je brat. Dobrim ojca dló swëch pód-öpiecznëch béł wiera Henrik Góldszmit, znóny jakno Janusz Kórczók, żëdowsczi dochtór a szkolny, co raza z dzótkama z Dodomu Serot z warszawsczégó getta óstół zabiti przez Niemców w Treblince. Bëlnym tatka może bëc direchtór szkółë, wëchó-wawca klasë, dirigeńt churu... Tatk muszi téż tej-sej trzëmac sztur, piłować porządku. Biwó, że do niego nóleżi we familie nôwëższô sądowo władza, a żelë ro-dzyce robią za dobrego a złego szandara, tej tim złim je prawie... tatk. Nié bez przëczënë nowé muzyczne karno z Lëzëna pozwało sa... TATK JE ZŁI. A czej tatk je złi, tej je kuńc muzyczi. Przed tatkówim górza chroni jegó słëchanië i robienie podług jegó wölë, a czedë tak sa nie dô -wiedno óstôwô mëma, co jak w ny znóny pólsczi pieśń ie „Serdeczna Matko"3: lecz kiedy Ojciec rozgniewany siecze, szczęśliwy, kto się do Matki uciecze. Tej to sa dzecku upiecze... A czedë tatk stówo sa starka, tedë raza ze starką mogą wnuków póbłaznowiwac do wölë. A że starszi ledze są jak dzecë - mogą sa dobrze z môłima lëdzoma dogadać. Ale to je ju udba na często jiny felietómk... TÓMKFÓPKA 1 Tomasz Fopke, Jerzy Stachurski, Piosenki dla knôpika i dzéwczątka 2.20 piosenek kaszubskich dla najmłodszych, ZG ZKP, 2013, s. 16. LEPIŃC-ZELNIK2019 / POMERANIA 183 Z BUTNA ZJAZDOWO WEZGODKA W Chónicach to ma dwaji z brifką dôwno nie bëlë. Tak tej ma so umëslëlë jachac do negó nôpëszniészégö z pësznëch miast. Szóstego lepińca 2019 roku, w sobota, wczas reno, to je ö sódmy, wsedlë ma dwaji w autobus a z nama mët: leśny, szkolny, ksagówó, ksądz proboszcz, szandara, rąbca, piać białk z Karna Wie-sczich Göspödëniów, dochtór, trzech urzadników z gminë, czile gburów, sztërzech radnélców, mechanik, organistka, köscelny, dwanôsce emeritków a dzewiac emeritów. Ksagówó naju wszët- _ czich pórechówa, rad-nélcowie przegłosowe-lë uchwała, że möżemë jachac, urzadnicë wszët-czim pasowné przepu-stczi wëdelë, ksądz proboszcz pobłogosławił, organistka zaśpiewała „Alleluja", a rëgnalë më z najégö zataconégö na zbërku świata Pëlcköwa pöd Chönice. Jedzemë, spiéwómë, gôdómë, smiejemë sa... jaż wtim cos grzmötnało a zasmierdza. Autobus zrobił prrr prp p... a stanalë më w pölim. Szofera w mötór za-zdrzôł, a czej race szerok rozłożił, to më ju wiedzelë, że naju rézë do Chöniców möże bëc kuńc. Kunca równak nie bëło, bö naj' mechanik, wa wiéta, taczi stôri datë, co na słëch rozmiôł skażony mötór zdiagnozowac, do-razu wiedzôł, cëż sa sta. Czej më za radą ksadza proboszcza sa mödlëlë, naj' mechanik trzë razë stuknąn, dwa razë klepnąn, cos dokrącył a mótór zaskócził. Organistka zaśpiewała redostné „Alleluja" a jachalë më dali pöd Chónice. Jedzemë, spiéwómë, gôdómë, smiejemë sa... jaż wtim autobus zrobił prrr... a stanalë më w pölim z knérama wbitima w ześle. Przed nama na szasym wiôlgô bóma leża, jaczi nijak óbjachac sa nie dało. Më ju mëslelë, że naju rézë mdze kuńc. Kuńca równak nie bëło, bó naj' rąbca, wa wiéta, taczi stôri datë, co to raką rozmieje drzewo rąbie, wząn sa za robota. Më sa raza z ksadza za modlenie wzalë, a nen ruk-cuk, po trzech „Ojcze nasz", bóma miôł pórąbóną. Organistka zaśpiewała „Alleluja" a jachalë më dali pöd Chónice. Jedzemë, spiéwómë, gôdómë, smiejemë sa... jaż wtim naj' autobus szandarzë zatrzimelë. Jo, më ju mëslelë, że naju rézë mdze kuńc, ko naj' pëlckówsczi autobus béł taczi stôri datë, wa wiéta, baro stôri datë. Kuńca równak nie bëło, bó naj' szandara, téż stôri datë, a pewno jesz starszi, co to z lëdzama rozmiôł bëlno gadać, wëlôzł na negocjacje. Më w tim czasu sa gorąco módlëlë, a ksądz proboszcz kolekta zarządzył. Czej kóscelny miółju ful czipka dëtków uzbiéróné, naj' szofera sztrófa zapłacył a organistka „Alleluja" zaśpiewała. _ Jedzemë, spiéwómë, gô- dómë, smiejemë sa... jaż wtim (...) wëzgódka ôd najégó autobus zrobił sztop! Na szasym pëlckówsczégó szkolnego stoiało karno muczącëch kna- (...): Jakô bëłastrzédnô «ów- Widzec bëto< że s§ bar0 maczą, kó dówno dojone nie bëłë. Më ju mëslelë, że naju rézë mdze kuńc... Kuńca równak nie bëło. Naju gburze a gós- pódënie, wa wiéta, taczi stóri datë, co jesz raczno rozmieją dojic, chutuszkó sa kna- gama zajalë. Ksądz mleczko pobłogosławił, organistka „Alleluja" zaśpiewała, a më napiti, z napuchłima brzë- chama, jachalë dali pod Chónice. Jedzemë, spiéwómë, gôdómë, smiejemë sa... jaż wtim më wszëtcë jak jeden muszelë nëkac z buksama. Më ju mëslelë, że naju rézë mdze kuńc... Kuńca równak nie bëło, bó na szczescë bëł z nama dochtór. Wa wiéta, dochtór stóri datë, co wiedno miół przë se rozmajité medicynë. Wagla nama zaaplikówół, a më móglë, śpiewające „Alleluja", jachac dali pod Chónice. Do Chóniców dojachalë më na czas, prawie tej, czej bana na banófie stana. Pótemu më szlë póchóda, spiéwelë, gódelë, smielë sa, jedlë, pilë a dobrze sa ba- wieku uczastników naju rézë na Zjôzd w Chónicach? wilë. Nazód do Pëlckówa më ju jachalë bez lëchëch przi-gódów, a wszëtkö bez to, że më na deku autobusa mielë tak bëlnëch, stóri datę, profesjonalistów, jaczi reprezeń-towelë rozmajité warczi a wszelejaczé profesje. Na kuńc jesz wëzgódka ód najégó pëlckówsczégó szkolnego. Hewó wëzgódnijta: Jakô bëła strzédnô wieku uczastników naju rézë na Zjózd w Chónicach? Ödpówiescë móżeta selac na pëlcköwską poczta -adresa wa gwës znajeta. RÓMK DRZÉŻDŻÓNK 84 / POMERANIA / LIPIEC-SIERPIEŃ 2019 GDYNIA ŻEGLARSKA PARADA ŚWIĘTOJAŃSKA - ^ TH ag*-.-- sae ,-edK^-'w21^r/' ' _____ FESTIWAL FESTIVAL OF CULTURES / OECTl/IBA/lb Ky/lbTYP KULTUR WINDOW ONTO THE WORLD / BIKHO V CBIT OKNO NA ŚWIAT www.festiwalkultur.pl www.nck.org.pl CZWARTEK OK LIPCA 1800 THURSDAY ^ JULY HETBEP JIMnEHb 2Q 0Q Lesja (UA) Ikenga Drummers (Pl/NG) PIĄTEK FRIDAY fTHTHULlfl 26 LIPCA 17.00 JULY /lUnEHb 1900 21.00 Brave Kids (PL/LT/SV/I ND/IR) Kurna Chata (PL) HarMalek Orchestr icz. SOBOTA LIPCA 18.00 SATURDAY " ' JULY CYBOTA /lUnEHb 20.00 (PL) Madrugada Irek Wojtczak PRL Kwintet (PL) NIEDZIELA SUNDAY HEfll/lfl 28 LIPCA JULY JIMriEHb 18.00 20.00 Przemek Strączek & Asian Strings Collective Morgane Ji (RE/FR) (PL/CHI/KOL) ■m Bilety: 20 zł (u) / 30 zł (n) Karnety: 60 zł (u) / 100 zł (n) Kbhtkh: 20 3/1 (ni/l) / 30 3/1 (noB) HoTnpnfleHHi kbmtku: 60 3/i (ni/i) / 100 3/i (noB) Tickets: 20 PLN (c) / 30 PLN Pass: 60 PLN (c) / 100 PLN Do nabycia na stronie interticket.pl oraz przed koncertami. MoxHa npnflôaTM Ha cami interticket.pl Ta nepeA KOHMepTaMM. To be purchased at: interticket.pl and before the concerts. Radio Gdańsk G1.09ALTICA