Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni EKOLOGIA pod redakcją Katarzyny Materskiej i Beaty Taraszkiewicz Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału Słupsk 2017 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni pod redakcją Katarzyny Materskiej i Beaty Taraszkiewicz Biblioteka Uczelniana Akademii Pomorskiej Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Słupsku Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich - Zarząd Oddziału EKOLOGIA Słupsk 2017 PATRONAT HONOROWY: MIECZYSŁAW STRUK MARSZAŁEK WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO Zdzisław Kołodziejski Starosta Powiatu Słupskiego £ 2212C5 0O Recenzent: dr hab. Marek Nahotko Projekt okładki i rysunki: Jarosław Milewski Robert Biedroń Prezydent Miasta Słupska ISBN 978-83-88783-24-1 *** Wydawnictwo upamiętniające 100-rocznicę powstania Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich fcTOftlf# SBP STOWARZYSZENIE BIBLIOTEKARZY POLSKICH \ (^Lu Sl-f'U j \ oJ 1954 / JEDNOSTKA SAMORZĄDU WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO SPIS TREŚCI Katarzyna Materska, Beata Taraszkiewicz Wstęp............................................................................................ 5 Teresa Milewska Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017...........................7 WYBRANE ASPEKTY ANTROPOINFOSFERY Wiesław Babik Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania.............................. 18 Beata Taraszkiewicz Na krótkiej smyczy - o zjawisku fonoholizmu........................................ 29 Maja Wojciechowska Zarządzanie wiedzą w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ........................................................... < 37 Krystyna Michniewicz-Wanik Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna..................................... 47 Marta Gliniecka Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcją.......................................................... 58 BIBLIOTECZNE I KULTUROWE ŚRODOWISKO INFORMACYJNE Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski, W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek............................................................. 78 Wioletta Jachym Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek......................... 96 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka Informacja prawnicza w dobie nowych technologii - na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego................... 117 3 Eligiusz Podolan Zbiory wydawane poza cenzurą w latach 80. XX wieku jako element środowiska informacyjnego.............................................................. 129 Iwona Osmulska „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu..................................................................... 143 CYBERPRZESTRZEŃ - SZANSE I ZAGROŻENIA Joanna Grubicka Prosument informacji sieci - wymiary współczesnej wikinomii poprzez ero wdsourcing internetowy.............................................................. 161 Lucyna Maksymowicz Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedagogicznej............................................................................... 170 Jacek Prądziński Łamanie praw człowieka w cyberprzestrzeni i związane z tym skutki społeczne............................................................................ 191 Magdalena Cyrklaff-Gorczyca Cyberstalking jako forma przemocy z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych........................................................202 Sylwia Kosznik-Biernacka Techniki manipulacji informacją w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne.................................................................212 Zbigniew Sobisz Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i w literaturze.......................225 Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji..................................................................................239 4 Wstęp „Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni" to tytuł szóstego już tomu z serii „Ekologia informacji". Poprzednie tomy ukazały się w następującej kolejności: Ekologia informacji w środowisku regionalnym (2012); Ekologia informacji w regionalnym środowisku edukacyjnym (2013); Ekologia informacji w e-społeczeństwie (2014); Ekologia informacji jako wyzwanie dla edukacji i bibliotekarstwa XXI wieku (2015); Ekologia informacji a kultura informacyjna społeczeństwa (2016). Publikacja niniejsza ukazuje się w roku szczególnym -upamiętniającym setną rocznicę powstania Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich - najstarszej polskiej organizacji skupiającej bibliotekarzy, pracowników informacji naukowej oraz pracowników naukowych zajmujących się bibliotekoznawstwem i informacją naukową. Z racji tego świetnego jubileuszu Stowarzyszenia, do niniejszego tomu włączono artykuł „100 lecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich". Dodatkowo podkreślać ma on spójność celów naszej książki z celami SBP, nakierowanymi na dbałość o poziom informacji oraz upowszechnianie zagadnień związanych z ekologią informacji. Zakres tematyczny niniejszego tomu wyznaczają trzy zasadnicze zagadnienia zasygnalizowane w tytule publikacji: ekologia informacji, zasoby informacyjne w bibliotekach oraz cyberprzestrzeń. Obszary te określają porządek tekstów, w których Autorzy z różnych perspektyw i punktów widzenia przedstawiają swoje poglądy na interesujące, ważne, a jednocześnie nurtujące nasze współczesne społeczeństwo, problemy związane z relacją pomiędzy człowiekiem i informacją (środowiskiem informacyjnym). Jednoznaczne przyporządkowanie wszystkich wypowiedzi do jednej z trzech grup nie było zadaniem łatwym, ale redaktorki tomu zdecydowały się na ten zabieg, by ułatwić czytelnikom odbiór bogatego materiału. Grupę tekstów dotyczących różnych aspektów antropoinfosfery (m.in. uniwersalnych zachowań człowieka, jego świadomości informacyjnej, uzależnień i zagrożeń) otwiera artykuł dotyczący smogu informacyjnego, w którym poprzez analogię do smogu atmosferycznego pokazano zjawisko zagrożenia człowieka i jego infośrodowiska. Smog informacyjny obejmuje zarówno ilościowe kwestie przeładowania informacjami, jak i jakościowe problemy wiarygodności informacji. Pod wpływem zmian środowiska informacyjnego człowiek ulega różnym uzależnieniom behawioralnym, i tym właśnie problemom poświęcony jest tekst o fonoholizmie, czyli niekontrolowanym przymusie korzystania z telefonu. Do zawodowego środowiska człowieka, w którym nieustająco staje on przed problemem 5 efektywnego gromadzenia, selekcji i wykorzystywania informacji, w szczególności do zadań o innowacyjnym charakterze, odnosi się kolejny artykuł. Autorka podpowiada w nim jak zarządzać informacją w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ. Nie mniej ważną sprawą jest świadomość twórców i użytkowników informacji związana z ochroną praw autorskich, czemu poświęciła swoją uwagę inna z autorek. Tę grupę tekstów zamyka artykuł raportujący badania świadomego odbioru oraz biernej konsumpcji na przykładzie dzieł kultury popularnej. Odrębne miejsce poświęcono zagadnieniom ekologii informacji w bibliotekach, co wyraźnie sugeruje podtytuł: „Biblioteczne i kulturowe środowisko informacyjne". Znajdziemy tu dwa bardzo interesujące raporty z badań prowadzonych na stronach internetowych bibliotek. Pierwszy z nich dotyczący mierzenia poziomu kultury informacyjnej poprzez poziom zrozumiałości tekstów na stronach WWW bibliotek, dotyka m.in. ważnego zagadnienia dbałości bibliotekarzy o klarowność przekazów użytkowych. Drugi raportuje autorską metodę oceny jakości serwisów internetowych bibliotek z perspektywy ekologii informacji. Trzy kolejne wypowiedzi prezentują zasoby prawne, zasoby drugiego obiegu oraz kulturowe - dając istotny przyczynek do charakterystyki środowiska informacyjnego bibliotek. „Cyberprzestrzeń - szanse i zagrożenia" to grupa artykułów lokujących różne aspekty funkcjonowania człowieka w rozwijającej się cyberprzestrzeni. Zaliczyć do nich można społeczno-kulturowy kontekst crowdsourcingu i działania wirtualnych społeczności, analizę internetowych memów pod kątem wykorzystania ich funkcji edukacyjnej - ale także omówienie takich zagrożeń jak cyberstalking, łamanie praw człowieka czy manipulowanie informacją (na poziomie indywidualnych konsumentów, wybranych grup społecznych oraz państw). O tym jak trudno poradzić sobie z rozróżnieniem informacji prawdziwych i zniekształconych (wręcz szkodliwych) traktuje artykuł oparty na przykładzie wiadomości o roślinach trujących. Nasz tom zamyka ciekawa próba zaadaptowania pojęć ekologii, ekosystemu, niszy ekologicznej i autekologii do celów humanizacji komputera. Z rozważań autorów wynika jednak, że na takie uczłowieczenie jest na razie za wcześnie. Klamrą spinającą wszystkie artykuły zamieszczone na stronach tej książki pozostaje, jak zawsze w przypadku tego cyklu, szeroko pojęta ekologia informacji. Zawartość tomu ponownie zaświadcza, że ta młoda dyscyplina przyciąga uwagę badaczy różnych specjalności (informatologów, bibliotekoznawców, kulturoznawców, literaturoznawców, językoznawców, prawników, pedagogów, botaników), którzy łączą swoją wiedzę i doświadczenie, by pokonywać wyzwania współczesności w imię dobra i zdrowia człowieka. Owocnej lektury! Katarzyna Materska i Beata Taraszkiewicz Teresa Milewska Akademia Pomorska Słupsk Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017 To już kolejny jubileusz naszego Stowarzyszenia, który wspólnie obchodzimy. Pięć lat temu, świętując 95-lecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, zainaugurowaliśmy cykl konferencji pod wspólnym hasłem „Ekologia informacji" i kontynuujemy go do chwili obecnej. W tym roku śmiało można powiedzieć, że mamy już 100 lat, a to piękny i poważny wiek, który stwarza okazję do spojrzenia wstecz, analizy stanu obecnego i oceny perspektyw naszej organizacji. Wiek działalności Stowarzyszenia przypadł na czas ważnych wydarzeń w dziejach państwa polskiego. W okresie tym społeczeństwo polskie przeżyło wiele doniosłych zmian: odzyskanie niepodległości po ponad wiekowej niewoli, odbudowę państwa polskiego, II wojnę światową naznaczoną milionami ofiar, okres socjalizmu i transformację ustrojową, aż po wejście do Unii Europejskiej. W procesach tych nasze Stowarzyszenie brało udział przez całe stulecie i wnosiło swój potencjał intelektualny i zawodowy do oświaty, nauki i kultury polskiej. Ono samo jako organizacja, starało się określić swój status w dynamicznie zmieniającej się przez stulecie rzeczywistości społeczno-politycznej. Związek Bibliotekarzy Polskich to pierwsza na ziemiach polskich organizacja zrzeszająca ludzi książki. Prace nad wprowadzeniem idei ich jednoczącej sięgają lat, kiedy powstawało i rozwijało się w Warszawie Towarzystwo Miłośników Historii, a w jego szeregi weszło wielu bibliografów i bibliotekarzy. W 1915 roku w ramach Towarzystwa powołano Komisję Historii Książnic i Wiedzy Bibliotecznej, która wkrótce stała się Wydziałem Książnic i Bibliotekoznawstwa. Od 1916 roku prowadzono prace nad statutem organizacji i przekazano go do zatwierdzenia niemieckim władzom okupacyjnym. Związek Bibliotekarzy Polskich uzyskał osobowość prawną 2 lipca 1917 roku, a 10 lipca uchwalono Ustawę Związku Bibliotekarzy Polskich i wydano zgodę na jej druk. Ustawa gwarantowała również wydawanie pisma poświęconego bibliotekoznawstwu, bibliologii i bibliografii. Zarząd wybierany był przez Walne Zgromadzenie większością głosów a kadencja trwała trzy lata, na które Członkowie Zarządu wybierali spośród siebie prezesa, sekretarza i skarbnika. 21 października w gmachu Biblioteki Publicznej na ul. Koszykowej odbyło się zebranie inauguracyjne Związku Bibliotekarzy Polskich. Zainicjował je wykład Faustyna Czerwijowskiego pt. „Zadania nowożytnego bibliotekarstwa". 7 Teresa Milewska - Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017 Skład pierwszego Zarządu Związku Bibliotekarzy Polskich przedstawiał się następująco: Ignacy Tadeusz Baranowski - przewodniczący, Helena Drege - sekretarz, Jan Matuszewski - skarbnik, Faustyn Czerwijowski - członek zarządu, Mieczysław Rulikowski - członek zarządu. Wobec rychłej śmierci Ignacego Baranowskiego, Zarząd powołał na przewodniczącego Mieczysława Rulikowskiego, a stało się to w listopadzie 1917 roku. W pierwszym okresie swojej działalności Związek kładł nacisk na wypracowanie form organizacyjnych i tworzenie kół, oraz ciągłość i integrację organizacyjną. W listopadzie 1917 roku powołano Sekcję Bibliotekoznawczą i Sekcję Bibliotek Publicznych, w której zaczęła działać Komisja Statystyczna, Komisja Ustawodawcza i Komisja Katalogowania. Na początku roku 1918 roku Związek złożył w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wniosek o utworzenie Sekcji Piśmiennictwa, Bibliotek i Archiwów, co zostało zwieńczone sukcesem, powołaniem Wydziału Bibliotek przy tymże ministerstwie. Na szeroką skalę rozpoczęto prowadzenie działalności szkoleniowej, zorganizowano również Sekcję Bibliograficzną. Już w 1919 roku zaczęły pracować ogniwa regionalne, takie jak Koło Łódzkie i Koło Krakowskie, w roku 1920 powstały Koła Poznańskie i Lwowskie a w 1923 Koło Wileńskie. W pierwszym okresie działalności Zarząd Warszawski przejął funkcję Zarządu Głównego (1919). Koła powstawały w miastach będących silnymi ośrodkami naukowymi i akademickimi, a ich przewodniczący byli uznanymi naukowcami, do których lgnęli przyszli członkowie Związku. W Krakowie pierwszym przewodniczącym został Fryderyk Papee, a po nim funkcję tę pełnił przez wiele lat Edward Kuntze. W Wilnie do 1939 roku przewodzili kolejno Stefan Rygiel i Adam Łysakowski a w Poznaniu Stefan Wierczyński. W pierwszym roku istnienia Związek liczył 117 członków, w 1930 roku ich liczba wzrosła do 497, a w roku 1939 zrzeszonych bibliotekarzy było już 600. W 1924 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zatwierdziło nowy statut, pozwalający ZBP na organizowanie i prowadzenie prac naukowych, kształcenie bibliotekarzy i dbałość o ich interesy zawodowe. Niestety, organizowanie i prowadzenie samodzielnych szkół bibliotekarskich przekraczało możliwości finansowe Związku. W latach 20. ubiegłego wieku w wyniku różnych trudności, także materialnych, działalność związkowa nieco osłabła, jednak cały czas trwały prace nad regulacją zawodu bibliotekarza. W tym czasie Rada Związku Bibliotekarzy Polskich (naczelny organ wykonawczy) została powołana przez Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego jako organ doradczy w sprawie kierowania placówkami bibliotecznymi. W drugiej połowie lat 20. wzrosła aktywność Związku, organizowano kursy i przeprowadzano egzaminy państwowe. Rada 8 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Związku i koła interweniowały wielokrotnie u władz by uchronić bibliotekarzy przed redukcjami oraz chronić istniejące już placówki biblioteczne. W 1927 roku ukazał się pierwszy numer „Przeglądu Bibliotecznego", wiodącego pisma bibliotekarzy. Kryzys gospodarczy dotknął wszystkich i wszystkie sfery życia, jednak bibliotekarze nie poddali się i w 1933 roku Koło Warszawskie prowadziło biuro pośrednictwa pracy dla bibliotekarzy, z prawem działania na terenie całego kraju. Jeżeli chodzi o tworzenie ruchu bibliotekarskiego w Polsce, to na tle innych krajów ukonstytuował się on nieco później, gdyż pierwsza zawodowa organizacja bibliotekarska powstała w Stanach Zjednoczonych w 1876 roku. W ślad za nią organizowały się europejskie stowarzyszenia i związki bibliotekarskie: w Anglii w 1877 r., w Austrii w 1896 r., w Szwajcarii w 1897 r., czy w Niemczech w 1906 roku. Przed drugą wojną światową powstawały takie organizacje również w krajach pozaeuropejskich, tj. w Japonii, Australii czy Brazylii. Na scenę międzynarodową Związek wszedł w 1927 roku przystępując do Międzynarodowego Komitetu Bibliotek i Bibliografii, który został powołany na konferencji w Edynburgu, konferencji zwołanej z okazji pięćdziesięciolecia brytyjskiego Stowarzyszenia Bibliotek. Wkrótce, w 1929 r. w Rzymie, Komitet przekształcił się w Międzynarodową Federację Stowarzyszeń Bibliotekarzy (IFLA), a pisemny akces Polski do międzynarodowego stowarzyszenia bibliotekarzy złożony w Edynburgu, umieścił Związek Bibliotekarzy Polskich w gronie założycieli. We wspomnianym wyżej Światowym Kongresie Bibliotek i Bibliografii, wzięła udział polska delegacja licząca 31 osób, z czego aż 6 reprezentowało Związek. W okresie międzywojennym współpraca międzynarodowa układała się bardzo dobrze, a obrady IFLA, które odbyły się w 1936 roku w Warszawie okazały się wielkim sukcesem organizacyjnym Polski. W 1937 roku w Paryżu miała miejsce Międzynarodowa Wystawa Sztuki i Techniki, gdzie ZBP przygotował stoisko książki polskiej. Przedstawione tam zostały plany architektoniczne Biblioteki Jagiellońskiej, fotografie nowych gmachów bibliotecznych w Polsce, a także zaprezentowano organizację sieci bibliotecznej oraz działalność Związku Bibliotekarzy Polskich. Jeżeli chodzi o ekspozycję przedstawioną przez ZBP, najlepiej jej charakter oddaje fragment artykułu z „Przeglądu Bibliotecznego": „nie zabrakło więc i tu polskiego wzoru bibliotek ruchomych, wystawionego przez Poradnię Biblioteczną w postaci walizki z książkami i katalożkiem [...] otrzymaliśmy szereg zaszczytnych odznaczeń m. in. dyplom honorowy narówni [pisownia oryg.] z Deutsche Bucherei, Preussische Staatsbibliotek i Library of Congres" [16, s. 244]. Warto dodać, że polski mobilny punkt biblioteczny został nagrodzony złotym medalem a Związek Bibliotekarzy Polskich honorowym dyplomem. Na terenie kraju Związek działał równie dynamicznie, już od początku lat 30. XX wieku organizowano ośrodki bibliografii regionalnej, trwały też starania Związku 9 Teresa Milewska - Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017 0 ustawę biblioteczną. W 1932 roku, w wyniku strategicznych działań ZBP weszła w życie ustawa o bezpłatnym dostarczaniu druków do celów bibliotecznych, a w 1935 przyznano bibliotekom tytuł instytucji publicznej i ustanowiono ulgi pocztowe dla ZBP. Podjęto również rozmowy z archiwistami w sprawie utworzenia wspólnej organizacji zawodowej. Kataklizm II wojny światowej mocno ograniczył działania organizacji. Koła poniosły znaczne straty osobowe, zwłaszcza Koło Poznańsko-Pomorskie i Koło Śląskie, gdzie znaczna liczba członków została uwięziona lub wywieziona do Niemiec. Zginęło wielu spośród 600 członków ZBP, zachował on jednak strukturę organizacyjną i ciągłość pracy. Bibliotekarze warszawscy skupiali się wokół Biblioteki Narodowej, Biblioteki Uniwersyteckiej oraz Biblioteki Publicznej w Warszawie 1 w miarę możliwości zbierali materiały dla tajnych kompletów oraz wysyłali książki więźniom. Józef Grycz i Edward Kuntze pracowali nad wizją powojennego bibliotekarstwa, głównie nad wytycznymi do nowej ustawy bibliotecznej. Zajmowali się też planowaniem struktury sieci bibliotek a także zabezpieczeniem i rewindykacją zbiorów. Wystarczy wspomnieć „akcję pruszkowską" podjętą pod koniec 1944 roku i trwającą do połowy stycznia 1945 roku, a służącą ratowaniu dorobku kulturalnego Warszawy. W ramach tej akcji Józef Grycz kierował sekcją ratowania zbiorów bibliotecznych z ruin stolicy w ramach Komisji Zabezpieczenia Mienia Kulturalnego Warszawy, dzięki czemu uratowano ponad 80 tysięcy woluminów. W 1945 roku przewodniczący ZBP Adam Łysakowski zarejestrował w Okręgowym Komitecie Związków Zawodowych w Krakowie Związek Zawodowy Bibliotekarzy Polskich (ZZBP). W sierpniu przeniesiono Zarząd Główny ZZBP do Warszawy, jednak tu nie udało się go zarejestrować jako związku zawodowego, lecz jako stowarzyszenie. Udało się za to wydać pierwszy powojenny numer „Bibliotekarza". W roku 1946 powstał Związek Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich, który zachował swój zawodowy i naukowy charakter. Najwyższą jego władzą było Zebranie Delegatów Kół, ponieważ w jego strukturze nie istniał jeszcze podział na okręgi i oddziały. Związek, zgodnie ze swoim Statutem, miał na celu: „a) zespolenie wszystkich bibliotekarzy i archiwistów polskich celem obrony ich interesów zawodowych, ekonomicznych i kulturalnych, dążenie do polepszenia warunków ich pracy i płacy oraz udzielanie im pomocy materialnej; b) [...], podniesienie kwalifikacji zawodowych drogę kształcenia i pogłębiania wiedzy fachowej; c) dbałość o rozwijanie nauki o książce [...], podejmowanie prac badawczych i fachowych w dziedzinie bibliotekarstwa i archiwistyki; d) czuwanie nad prawidłową organizacją i rozwojem bibliotek i archiwów [...]; e) opieka nad zabytkami piśmiennictwa i archiwaliami [...]" [11, s. 120]. 10 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni W tym samym roku Uchwałą Rady Ministrów z dnia 17 kwietnia ukazał się „Dekret 0 bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi", przekształcono również Wydział Bibliotek w Naczelną Dyrekcję Bibliotek - urząd centralizujący politykę biblioteczną kraju. Wznowiły działalność koła terenowe, a w Szczecinie i Radomiu powstały nowe. Prowadzono kursy dokształcające, uruchomiono sieć poradni i wydano pierwszy numer „Poradnika Bibliotekarza" (1949). W końcu lat 40. zwiększyły się naciski na upolitycznienie związku, co zniechęciło wielu działaczy do organizacji. W 1950 roku na Walnym Zebraniu Delegatów Kół wielu zasłużonych działaczy ustąpiło z Zarządu. Początek lat 50. to kryzys działalności ZBiAP i w kraju i na arenie międzynarodowej. W latach 1950-1955 kontakty związku z IFLA niemal całkowicie ustały, czego przyczyną była sytuacja polityczna w Europie, czyli „zimna wojna". Skupiono się na sprawach naukowych, wydawniczych i szkoleniowych -np. do Korespondencyjnego Kursu Bibliotekarskiego, organizowanego przez ZBiAP, Przystąpiło 2712 chętnych a 507 ukończyło go z wynikiem pozytywnym. W 1953 roku odbył się Walny Zjazd Delegatów Kół ZBiAP, przewodniczył mu Aleksander Birkenmajer. Powołano na nim Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1 uchwalono jego statut, gdzie określono SBP jako „organizację społeczną o charakterze fachowym i naukowym, skupiającą w swoich szeregach pracowników bibliotek oraz osoby związane zawodowo lub naukowo ze sprawami bibliotekarstwa (§5). Statut kwalifikował ogół bibliotekarzy jako pracowników kultury i nauki, przewidywał podnoszenie ich kwalifikacji zawodowych oraz określał naukowe i badawcze zadania bibliotekarzy w zakresie bibliotekarstwa, bibliografii i wiedzy o książce (§6)" [1, s. 60]. Jednostkami organizacyjnymi zostały okręgi wojewódzkie i oddziały powiatowe, a naczelną władzą Ogólnokrajowy Zjazd Delegatów, zwoływany przez Prezydium Zarządu Głównego co trzy lata. Przyjęto program działania SBP oraz zobowiązano jednostki terenowe do zwołania zjazdów okręgowych w celu przekształcenia kół ZBiAP w okręgi, które to okręgi miały powołać oddziały powiatowe. Już w roku 1954 powstały okręgi SBP w Koszalinie i Zielonej Górze. Jednocześnie cały czas trwały działania na rzecz opracowania pragmatyki służbowej dla zawodu bibliotekarza, ustalenia lokalizacji i sporządzenia projektu gmachu Biblioteki Narodowej, pilotowano też sprawę regulacji płac i emerytur. Minął kryzys początku lat 50. i w lata 60. organizacja weszła silniejsza 1 aktywniejsza. Stowarzyszenie umocniło się również organizacyjnie (w 1965 r. skupiało ponad 8500 członków) i merytorycznie, gdyż dynamicznie działało wiele sekcji, organizując szereg spotkań tematycznych, sesji naukowych oraz prowadząc działalność szkoleniową. Cały czas trwały prace nad ustawą o bibliotekach, która Weszła w życie w 1968 roku. W okręgach nastąpiło rozszerzenie działalności o nowo powstałe sekcje. Obok sekcji bibliotek naukowych, publicznych i szkolnych, zaczęły 11 Teresa Milewska - Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017 pracować sekcje bibliotek technicznych, wojskowych, szpitalnych i specjalnych. Prowadzono też szeroką działalność wydawniczą. W 1972 roku prof. Władysław Tatarkiewicz ufundował stypendium dla młodych bibliotekarzy, dziękując tym samym za pomoc w całym okresie swej pracy naukowej. W 1973 roku Sekcja Bibliotek Szpitalnych zorganizowała w Krakowie pierwszą konferencję poświęconą biblioterapii, a już w połowie lat 70. Prezydium Rządu ustanowiło Nagrodę im. Heleny Radlińskiej dla wybitnych bibliotekarzy. Na arenie międzynarodowej natomiast nasi delegaci regularnie brali udział w obradach IFLA. W kraju zaś kolejna reforma administracyjna zmusiła SBP po raz kolejny, już czwarty, do reorganizacji swoich struktur. Kadencję władz SBP przedłużono do lat czterech, doprowadzono też w tym czasie do ujednolicenia uposażeń i wymagań kwalifikacyjnych dla bibliotekarzy. To bardzo ważny okres dla organizacji, gdyż 21 lipca 1976 roku na wniosek Ministra Kultury i Sztuki Rada Państwa nadała Stowarzyszeniu Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski za „wybitne zasługi położone dla rozwoju polskiego bibliotekarstwa oraz doniosły wkład w popularyzowanie kultury czytelniczej" [7, s. 141]. Wręczenie odznaczenia odbyło się 21 grudnia 1977 r., wtedy też po raz pierwszy zaprezentowano sztandar SBP (Ryc. 1). Ryc. 1. Sztandar Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich ufundowany w 1977 roku stowarzyszenie BIBLIOTEKARZY POLSKICH Źródło: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Przyszłość i teraźniejszość 1917-2017. Pod red. Jadwigi Koniecznej, Warszawa 2017, Aneks, s. 1 Przełom lat 70. i 80. XX wieku, tak ważny dla współczesnej historii Polski, dla nas bibliotekarzy zaczął się zaprezentowaniem na VIII Zjeździe PZPR (13 lutego 1980) „Programu rozwoju bibliotekarstwa polskiego do roku 1990". Gorąca 12 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni atmosfera tamtego okresu nie pozostała bez wpływu na Stowarzyszenie. Pojawiły się postulaty aby przekształcić SBP w związek zawodowy, zwyciężyło jednak przekonanie, że Stowarzyszenie jest płaszczyzną współpracy i integracji bibliotekarzy wszystkich sieci oraz zgodnie ze statutem i tradycją powinno pozostać organizacją o charakterze fachowym i naukowym. Zjazdowi Bibliotekarzy Polskich w Poznaniu (25-27 września 1980) towarzyszyła burzliwa atmosfera, wyzwalająca niekiedy skrajne emocje dotyczące działań w tym okresie. Ostrej ocenie i krytyce zostały Poddane centralne i lokalne władze SBP, w związku z czym Zarząd Główny podjął decyzję o skróceniu kadencji i zwołaniu zjazdów okręgowych oraz Krajowego Zjazdu Delegatów w trybie nadzwyczajnym. Także w samej społeczności bibliotekarskiej Pojawiły się nurty rozliczeniowe. VIII Zjazd SBP (11-13 maja 1981) dokonał również zmian w Statucie, z których najważniejsze to: wyłączenie przewodniczących zarządów okręgów ze składu ZG, który miał być w całości wybierany przez zjazd delegatów; - ograniczenie pełnienia jednej funkcji tylko przez dwie kolejne kadencje (zapis ten cofnięto w 1985 r.); - ograniczenie biernego i czynnego prawa wyborczego do osób mających mandat delegata; - przedłużenie kadencji do 4 lat. W swojej uchwale Zjazd postanowił nadać Stowarzyszeniu nowe oblicze ideowo-programowe. W nowym składzie Zarządu Głównego znalazła się tylko jedna osoba pracująca w nim w poprzedniej kadencji. Według wielu bibliotekarzy zachwiana została ciągłość dorobku myślowego, organizacyjnego i merytorycznego Stowarzyszenia. Brak doświadczenia nowego ZG w prowadzeniu tak dużej organizacji sprawiła, że większość czasu poświęcano wdrażaniu się w nowe obowiązki. Wielu z dotychczasowych działaczy odeszło zniechęconych panującą w Stowarzyszeniu atmosferą i nierzadko rzucanymi bezpodstawnie oskarżeniami. Po wprowadzeniu stanu wojennego Stowarzyszenie nie zawiesiło swojej działalności, lecz pracowało dalej z pewnymi ograniczeniami (np. Dekret o stanie wojennym spowodował zawieszenie wydawanych przez SBP czasopism). W roku 1983 ZG ustanowił Nagrodę Naukową im. A. Łysakowskiego za pracę 0 dużym znaczeniu dla bibliotekarstwa i Nagrodę Literacką SBP przyznawaną corocznie autorom literatury beletrystycznej i popularnonaukowej. Lata 80. to trudny i nierzadko dramatyczny okres. Wspomnieć tu można chociażby o kontrowersyjnej uchwale z 1983 roku o przystąpieniu SBP do PRON (Patriotyczny Ruch Odrodzenia Narodowego), skutkiem czego wiele osób zrezygnowało z pracy w Zarządzie Głównym i z członkostwa w SBP. Działalność społeczna w kraju w tym okresie przechodziła kryzys, Stowarzyszenie zdołało jednak zrealizować część zaplanowanych przedsięwzięć, zahamować odpływ 13 Teresa Milewska - Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017 członków i zachować swoją integralność. Przemiany systemowe i stopniowe zastępowanie struktur rządowych przez samorządy ukazały wręcz konieczność organizowania konferencji i spotkań poświęconych roli bibliotek w lokalnych strukturach samorządowych. W 1990 r. odbyła się ogólnopolska konferencja „Bibliotekarska etyka zawodowa" (były też późniejsze poświęcone tej problematyce), co stało się przyczynkiem do powstania „Kodeksu etyki bibliotekarza i pracownika informacji", którego tekst ostatecznie przyjęto w 2005 roku. W 1995 r. ustanowiono medal „Bibliotheca Magna Perennisąue" (Biblioteka Wielka i Wieczna) nadawany zbiorowościom za wybitne dokonania, a w 1998 r. wręczono po raz pierwszy medal SBP „W dowód uznania". Stowarzyszenie dostrzegło korzyści wypływające z procesu automatyzacji, organizowano więc szkolenia i konferencje poświęcone komputeryzacji w bibliotekach. Od 2001 r. zaczęła działać przy ZG SBP Komisja Wydawnictw Elektronicznych wydająca „Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy" (EBIB). Do bibliotecznego życia wkroczył też Internet oraz zaczęto zwracać uwagę na tworzenie nowego wizerunku bibliotekarza i jako zawodu, i jako człowieka. Nowe millenium przyniosło zmiany w strukturze Stowarzyszenia; sprawiła to kolejna, już piąta od 1944 r„ reforma administracyjna kraju z 1999 roku. Rozpoczęły się prace związane z dopasowaniem struktury SBP do struktury administracyjnej kraju spowodowanej reformą, czyli zmiany lokalizacji oddziałów i okręgów, zasad podziału środków finansowych oraz zmiany statutu. Przygotowano nowy model organizacji: okręg, oddział, koło, z naciskiem na realizację zadań statutowych przez koła i oddziały. Bardzo ważnym rokiem dla naszej organizacji był rok 2003, kiedy to SBP uzyskało status organizacji pożytku publicznego (Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r.). Na początku XXI wieku SBP zaprezentowało swoją strategię na lata 2010-2021. Dla niemal 9 tysięcy jego członków ważnym zadaniem stało się to by uzyskać realny wpływ na kształtowanie polityki bibliotecznej w Polsce, współtworzyć społeczeństwo wiedzy i podwyższać prestiż zawodowy bibliotekarza. Zarówno przed bibliotekami, jak i przed bibliotekarzami stoją obecnie wyzwania, które wypływają ze wspomnianej wyżej strategii. Przez cały okres działania SBP dbano o dotarcie do jak największej rzeszy czytelników, obecnie nie tylko to zadanie stoi przed nami. Chodzi również o utrzymanie wysokiego poziomu czytelnictwa w jak największej grupie społeczeństwa. Można powiedzieć, że stereotypowy, monolityczny wręcz wizerunek bibliotekarza zmienił się, dostosowując ten zawód do wymogów współczesności. Trudno dzisiaj przypisać bibliotekarzowi ściśle określony czy jednoznaczny obszar działalności. W związku z rozwojem technologii informacyjno-komunikacyjnych bibliotekarz musi wykazywać się dużą wszechstronnością, by móc wskazać czytelnikowi 14 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni właściwą drogę poszukiwań i właściwe źródła informacji. Obecne technologie generują pracę całej struktury bibliotecznej, nie tylko działalności wyszukiwawczo-informacyjnej. Często bibliotekarz zbliża się również ku animacji kultury. Placówki biblioteczne istnieją jako jednostki samodzielne, lecz coraz częściej sytuowane są one 1 postrzegane jako centra kultury, wystarczy wspomnieć Sopotekę czy Stację Kultury w Rumii. Funkcjonują też biblioteki mobilne na miarę XXI wieku. Idea społeczeństwa informacyjnego, społeczeństwa wiedzy stawia nas, bibliotekarzy w podwójnej roli: osoby, która niesie wiedzę, dzieli się nią i wskazuje drogę do jej źródeł oraz tej, która uczy się przez całe życie. Minęło 100 lat od chwili powstania naszego Stowarzyszenia. Z pewnością wiele się w nim zmieniło, chociażby fakt, iż początkowo Związek Bibliotekarzy Polskich był organizacją elitarną, by z czasem stać się organizacją masową. Wystarczy porównać liczebność Związku: w 1939 roku 600 członków, 4 tysiące w latach 50., czy ponad 12 tysięcy w 1975 roku. Obecnie SBP liczy 6713 członków (koniec 2016 r.) i stale buduje własną niezależność. Dokonana w 1993 r. zmiana Statutu, znaczne usamodzielnienie okręgów, stworzenie niezależnej instytucji „Wydawnictwo SBP" i samodzielność finansowa pozwalają patrzeć w przyszłość z optymizmem. Dodać należy również, iż dostrzegając nowe zjawiska Stowarzyszenie wychodzi lrn naprzeciw. Można tu powiedzieć o wyzwaniach cywilizacyjnych, jak chociażby ekspansja technologii elektronicznych. Czy zadania sprzed stu lat różnią się od zadań dzisiejszych? Przytoczmy cele przyświecające założycielom naszej organizacji zapisane w Ustawie ZBP przed stu laty: >,a) zjednoczenie prac bibliotecznych, bibliologicznych i bibliograficznych oraz pogłębienie wiedzy w tym zakresie wśród pracowników i wśród ogółu, b) czuwanie nad prawidłowym rozwojem polskich bibliotek, czytelni i archiwów, c) roztoczenie opieki nad warunkami pracy zawodowej" [7, 5. 52], Myślę, że zadania niewiele się zmieniły. Zmieniły się za to warunki ich realizacji, narzędzia pracy, jak również obszary działalności czy formy komunikacji. Nadal celem Stowarzyszenia jest działanie na rzecz rozwoju bibliotekarstwa, integracji środowiska oraz kreowania dobrego wizerunku bibliotek i zawodu bibliotekarza. Na koniec przypomnijmy nazwy i okresy działalności tej jakże zasłużonej organizacji społeczno-zawodowej: Związek Bibliotekarzy Polskich (1917-1945) Związek Zawodowy Bibliotekarzy Polskich (1945-1946) Związek Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (1946-1953) Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich (1953 - do chwili obecnej). 15 Teresa Milewska - Stulecie Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2017 Bibliografia: [1]. BAUMGART Jan. Bibliotekarstwo, biblioteki, bibliotekarze. Wybór prac. Warszawa 1983. [2]. BAUMGART Jan. Rzut oka na dzieje Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-1957. „Przegląd Biblioteczny". 1957 Z. 4, s. 292-324. [3]. BYSTROŃ Jan Stanisław. Człowiek i książka. Warszawa 2003. [4]. Biuletyn Informacyjny Zarządu Głównego SBP. 2017 Z. 1. [5]. Dziewięćdziesiąt lat Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2007. [Płyta CD - Dokument elektroniczny]. Warszawa 2007. [6]. Kodeksy etyki bibliotekarskiej na świecie. Antologia narodowych kodeksów etycznych. Red. Zdzisław GĘBOŁYŚ i Jacek TOMASZCZYK. Warszawa 2013. [7]. Kronika Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-2007. Oprać. Andrzej KEMPA. Warszawa 2007. [8]. 70 lat Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich 1917-1987. Materiały do bibliografii. Oprać. Władysław HENZEL, Kazimierz ZIELIŃSKI. Warszawa 1987. [9]. Sprawozdanie Zarządu Głównego Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich za czas od 1.IV.1950 do 1.IV.1953. „Przegląd Biblioteczny". 1953 Z. 2, s. 175-193. [10]. Statut Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Oprać. red. tekstu Sylwia G. BŁASZCZYK, Anna GRZECZNOWSKA. Warszawa 2009. [11]. Statut Związku Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich. „Przegląd Biblioteczny". 1946, s. 120-131. [12]. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Przeszłość i teraźniejszość 1917-2017. Red. Jadwiga KONIECZNA. Warszawa 2017. [13]. Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich 1917-1967. Zarys informacji. Red. Adam WRÓBLEWSKI. Warszawa 1968. [14]. Strategia Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich na lata 2010-2021. Red. Elżbieta STEFAŃCZYK, Maria BURCHARD, Joanna PASZTALENIEC-JARZYŃSKA. Warszawa 2009. [15]. Walne Zebranie Delegatów ZBiAP 19-20 grudnia 1953. „Przegląd Biblioteczny". 1954 Z.l, s.76-94. [16]. Z ruchu bibliotekarskiego. „Przegląd Biblioteczny". 1938, s. 241-244. 16 Wybrane aspekty antropoinfosfery *** 17 Wiesław Babik Uniwersytet Jagielloński Kraków Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania Ekologia informacji to metafora traktująca przestrzeń informacyjną jako eko-i infosystem człowieka. W kontekście rozwoju społeczeństwa informacji i wiedzy, termin ten wyraża związek między ideami ekologii środowiska przyrodniczego a dynamiką rozwoju i cechami cyfrowej przestrzeni informacji. W opisie przestrzeni informacyjnej, na potrzeby ekologii informacji, posługujemy się metaforami, gdyż tkwi w nich nie tylko ogromny potencjał poznawczy, ale też ogromna siła pobudzania zachowań i budowania nowych wizji. Jedną z ważnych „metafor infoekologicznych" jest smog informacyjny, będący analogią do zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego. Pojęcie to służy na określenie przesycenia wielością, różnorodnością i gwałtownym wzrostem rozmaitych, często toksycznych, treści informacyjnych, które zamiast pomagać człowiekowi, utrudniają mu wybór potrzebnych, prawdziwych, bezstronnych i kompletnych informacji, uniemożliwiając odróżnienie „ziarna" od „plew" oraz stanowią element niszczący środowisko informacyjne. O smogu informacyjnym, jako obszernym i wieloaspektowym współczesnym problemie, już istnieje bogata literatura przedmiotu [8; 10; 12; 13]. W Polsce na ten temat najwięcej napisał Ryszard Tadeusiewicz [14; 15; 16; 17; 18], który podjął się krytycznej analizy natury tego zjawiska i precyzyjnie opisał mechanizm smogotwórczy [16; 17]. Pisząc ten tekst mam tego świadomość, stąd liczne odniesienia do dotychczasowej wiedzy na ten temat, opublikowanej w różnych miejscach. Moim celem jest jej wzbogacenie o infoekologiczny punkt widzenia, który polega na poszukiwaniu w środowisku informacyjnym człowieka tych elementów i związków pomiędzy nimi, które dotyczą oddziaływania informacji na człowieka oraz odwrotnie, a zwłaszcza ochrony człowieka przed niekorzystnym oddziaływaniem informacji oraz ochrony samej informacji przed niszczycielskim działaniem człowieka [1]. Smog informacyjny został potraktowany jako jeden ze sposobów zaśmiecania środowiska informacyjnego człowieka. Przede wszystkim niszczy naturalne środowisko informacyjne człowieka. To niepożądane dla zdrowia fizycznego i psychicznego człowieka patologiczne zjawisko we współczesnym informacyjnym świecie, głównie dzięki Internetowi sprawia, że smog staje się bardziej dokuczliwy i niszczący, niż było to wcześniej. Z punktu widzenia ekologii informacji powinniśmy przecież systematycznie dążyć do „czystości" informacji i nie zaśmiecać środowiska informacyjnego człowieka. 18 -----Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Zaprezentowany w artykule model „smogu informacyjnego" jest godny uwagi, gdyż zawiera wszystkie charakterystyczne elementy, składające się na większość Problemów dotyczących współczesnego środowiska informacyjnego człowieka (antropoinfosfery) i jak w ognisku soczewki pokazuje niebezpieczne oblicze Współczesnego świata, w którym nowym idolem jest informacja. Zasygnalizowana w artykule analogia między środowiskiem informacyjnym a środowiskiem przyrodniczym zostanie pogłębiona i rozwinięta, dzięki pokazaniu przyczyn tego zjawiska, jego konsekwencji dla środowiska informacyjnego człowieka 1 samego człowieka oraz wyzwań stojących przed antropoinfosferą w XXI wieku. Geneza metafory zjawiska smogu informacyjnego, ustalenia terminologiczne i perspektywy poznawcze Twórcą metafory smogu informacyjnego (ang. data smog) jest amerykański Publicysta naukowy David Shenk [10]. Metafora ta przywołana została po raz pierwszy w 1997 roku. Shenk wyróżnił trzy elementy procesu komunikacyjnego: wytwarzanie, dystrybuowanie oraz przetwarzanie informacji podkreślając, że aż do połowy XX wieku procesy te były ze sobą zsynchronizowane. Głównym problemem w obszarze komunikacji była kwestia niedoboru informacji (dobro deficytowe a więc drogie) oraz optymalizacja i usprawnianie procedur jej pozyskiwania. Rozwój technologii informatycznych i ich wykorzystanie w procesach komunikacyjnych pod koniec XX wieku sprawiły, że cywilizacja w krótkim czasie przeszła od fazy niedoboru do fazy przesycenia informacyjnego. Utrata charakteru elitarnego sprawiła, że to dobro stało się stosunkowo tanie. Zjawisko to Shenk określił jako pierwsze prawo smogu informacyjnego [10, s. 11]. Metaforę tę wykorzystał i znacznie wzbogacił w swoich rozważaniach Ryszard Tadeusiewicz [16]. Historyczny i psychologiczny wymiar problemu zasygnalizował David Shenk. epistemologiczny wymiar problemu zwrócił szczególną uwagę R. Tadeusiewicz. Oba podejścia są komplementarne. Użyta przez nich metafora smogu dobrze oddaje charakter współczesnych problemów poznawczych obecnych użytkowników zasobów lnformacyjnych, szczególnie zgromadzonych w Internecie. Problemy definicyjne dotyczące smogu informacyjnego i terminów pokrewnych szczegółowo prezentują Ryszard Tadeusiewicz [16] i Mariusz Szynkiewicz [13]. Termin „smog" powstał z połączenia dwóch angielskich wyrazów: dym (smoke) 1 mgła (fog). W Polsce pojęcie to zaproponował i zdefiniował po raz pierwszy Prof. R. Tadeusiewicz w referacie „Smog informacyjny", wygłoszonym na posiedzeniu Komisji Zagrożeń Cywilizacyjnych Polskiej Akademii Umiejętności w Małej Auli PAU w Krakowie w dniu 14.12.1998 r.: „smog informacyjny to złożony zespół problemów 1 zjawisk związanych ze znacznym nadmiarem ilości źródeł informacji, połączonych 19 Wiesław Babik - Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania z wysoce problematyczną wartością informacji zawartych w znacznej części tych źródeł" [16, s. 98]. Łatwo zauważyć, że w Polsce zwraca się uwagę głównie na technologiczny aspekt tego zagadnienia. Obawy związane z Internetem dotyczą bardziej sfery moralnej i obyczajowej, w tym możliwości wykluczenia. Mniejszą wagę przywiązuje się do edukacji zapewniającej rzeczywisty dostęp do informacji i wiedzy. Tymczasem zjawisko smogu informacyjnego rodzi szereg nowych pytań dotyczących m.in. wiedzy niezbędnej do oceny wartości pozyskiwanych informacji. Zaśmiecanie informacyjne Stan informacji dostępnych w jej zasobach bywa analizowany/rozpatrywany na dwóch płaszczyznach: ilościowej - problem nadmiaru i wielości źródeł informacji oraz jakościowej - niska wartość merytoryczna informacji, ich mała wiarygodność i przesycenie zasobów sieciowych treściami nieprawdziwymi lub szkodliwymi [13, s. 70]. Zjawisko zaśmiecania informacyjnego jest złożoną konsekwencją wielu różnych procesów [11] i pochodną wymienionych problemów. Na pierwszy plan wybija się szybki rozwój technologii informacyjnych. Za tym rozwojem niestety nie nadążają zdolności adaptacyjne ludzi, zupełnie nieprzystosowanych do nowych sytuacji percepcyjnych, w jakich przychodzi im działać [3]. Nowoczesne medialne środki przekazu, w tym Internet, nie działają w takim tempie, do którego przyzwyczajony jest człowiek. Przeciwnie, „[...] dokonują zmasowanego ataku na zmysły osoby odbierającej informację, która pod wpływem tego ataku traci zdolność do świadomej i krytycznej percepcji. Przyswaja więc informacje często bez żadnej refleksji i często bez żadnej szansy na ich zespolenie w strukturę powiązanych i wzajemnie warunkujących się elementów systemu wiedzy. Rezultat jest taki, że w umyśle (oraz - co groźniejsze -w podświadomości) odbiorcy informacji gromadzi się ogromna liczba niepowiązanych i nieprzeanalizowanych „surowych" informacji - wywołując zamęt w dziedzinie wiedzy i totalną dezintegrację w dziedzinie wartości" [16, s. 103-104]. Zaśmiecanie informacyjne przyjmuje różne postacie. Smog informacyjny jest jednym z nich. Jego skutki są porównywalne ze skutkami smogu atmosferycznego. Stres informacyjny jako jeden ze skutków zaśmiecenia informacyjnego rocznie zabija tysiące ludzi. Istnieje nawet opinia, że z tego powodu - jak można znaleźć w Internecie - co roku umiera przedwcześnie nawet 50 tysięcy osób. Nie jest to więc problem tylko teoretyczny. Smog informacyjny stanowi realne zagrożenie dla zdrowia i życia człowieka, a nade wszystko dla środowiska informacyjnego współczesnego człowieka [4]. To prawda, że informacje są obecnie tańsze i łatwiej dostępne niż kiedykolwiek w przeszłości, co niestety nie przekłada się pozytywnie na ich jakość. 20 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Zjawisko to określono mianem inflacji informacji [2, s. 7]. Informacja, podobnie jak żywność jest różnego rodzaju i różnej jakości, stosownie do zapotrzebowania i gustu klientów. Naukowcy potrzebują do badań informacji najwyższej jakości. Najwięcej użytkowników potrzebuje informacji najniższej jakości, niezbędnej do orientacji i jej bieżącego wykorzystania. Źródło: Ovdje se nude savjeti za najbolje samoubojstvo, a anoreksija nije opasna bolest nego stil żivota. [Online], Tryb dostępu: https://www.vecernji.hr/techsci/ovdje-Se~nude-savjeti-za-najbolje-samoubojstvo-a-anoreksija-nije-opasna-bolest-nego-stil-zivota-1134110 [Dostęp: 25.08.2017] We współczesnym świecie ciągle musimy przedzierać się przez zasłonę kłamstwa 1 dezinformacji. Smog informacyjny zatruwa nam Internet i jest tak samo szkodliwy, Jak smog atmosferyczny. Naszym zadaniem staje się odkrywanie „prawdziwych" lnformacji w sytuacji, gdy powinna być ona podawana „na tacy" a nie w „zaśmieconej" Postaci. Zwykle towarzyszy temu szum informacyjny, czyli nadmiar informacji utrudniających wyodrębnianie informacji prawdziwych i istotnych [9]. Metafora smogu informacyjnego czyli analogia do smogu atmosferycznego Smog atmosferyczny to mieszanina duszącego dymu i oślepiającej mgły. »Współwystępów anie mgły i dymu informacyjnego tworzy efekt synergiczny, ujawniający się pod postacią smogu informacyjnego. Rozdrobnienie (mgła) ułatwia kontakt z treściami nieprzydatnymi lub szkodliwymi, utrudniając jednocześnie działanie mechanizmów selekcyjnych, pozwalających na grupowanie i porządkowanie ln}ormacji wartościowych poznawczo. Dym identyfikujemy natomiast bezpośrednio z lnformacjami bezwartościowymi lub szkodliwymi" [13, s. 71]. Odpowiednim Srodowiskiem występowania zjawiska smogu informacyjnego jest struktura sieci r°zProszonych (por. Castellsowski model społeczeństwa sieciowego [5]). W takiej strukturze komunikacyjnej rozprzestrzenianie się informacji i dostęp do ich 21 Wiesław Babik - Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania źródeł nie są kontrolowalne. Osłabieniu ulegają mechanizmy autocenzury i ich merytorycznej weryfikacji i oceny. Treści pseudonaukowe mogą skutecznie imitować rzetelne i wartościowe poznawczo przekazy naukowe. Negatywne skutki opisywanych procesów mają odzwierciedlenie również w sferze etyki i prawa. Komponentami smogu informacyjnego są gęsta mgła informacyjna oraz dym informacyjny. Diagnoza problemu - mechanizm smogotwórczy Smog atmosferyczny (przemysłowy) powstaje poprzez połączenie dymu oraz mgły składającej się z rozproszonych w powietrzu kropelek wody. Właśnie to jest głównym powodem traktowania tego zjawiska jako niekorzystne. „Zdaniem R. Tadeusiewicza podobny problem dotyczy informacji znajdujących się w cyberprzestrzeni. Rozdrobnienie i brak uporządkowania utrudnia użytkownikom sieci sprawne i efektywne wykorzystywanie zgromadzonych w nich zasobów informacyjnych. To właśnie nieuporządkowanie i nieusystematyzowanie stanowią jeden z głównych mankamentów współczesnych, opartych na technologii internetowej, źródeł informacji" [13, s. 71], Drugim czynnikiem, który utrudnia korzystanie z zasobów sieci rozproszonych jest dym. W omawianym modelu symbolizuje on informacje bezwartościowe, a nawet szkodliwe, które umieszczane są w Sieci przez osoby nieposiadające odpowiednich kwalifikacji merytorycznych lub użytkowników świadomie generujących przekazy nieprawdziwe lub tendencyjne, np. informacje komercyjne. „Niska ocena wartości informacji dostępnych w Internecie wynika w dużej mierze z braku skutecznych narzędzi ich merytorycznej kontroli oraz świadomych manipulacji, które przybierają rozmaite formy - od ideologicznej i propagandowej do czysto komercyjnej (przekazy reklamowe i promocyjne). Informacje znajdujące się w zasobach sieciowych mogą być mało przydatne, a nawet szkodliwe dla odbiorców niedysponujących elementarną wiedzą z zakresu problematyki dotyczącej przyswajanych treści. Jedną z niepożądanych konsekwencji takiego stanu rzeczy jest sytuacja poznawcza, w której odbiorca pozyskuje informacje określane przez R. Tadeusiewicza mianem informacji ujemnych" [13, s. 71]. Mgła informacyjna jako przejaw informacyjnego smogu Mgła to kropelki wody. Źródłem zła we mgle nie jest jej skład lub zawartość, ale fakt niesłychanego rozdrobnienia kropelek wody oraz ich wszechobecność. Ta sama ilość wody zebranej razem, w jednym miejscu, uporządkowanej nie stanowi żadnego problemu. Woda rozpylona w postaci mgły - poraża i dusi. Dokładnie to samo dzieje się z informacją we współczesnych systemach informacyjnych. Internet jest 22 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni środowiskiem, w którym dostępna jest ogromna liczba rozrzuconych, rozdrobnionych, nieuporządkowanych informacji. Fakt ten jest źródłem kłopotów. Informacja jako taka jest niezbędna jak szklanka wody na pustyni. Jeśli jednak informacje są ~ a obecnie są - rozrzucone i rozproszone w milionach stron WWW, zmieszane w sposób praktycznie uniemożliwiający oddzielenie wartościowych przekazów od zapisów niedokładnych, bałamutnych czy wręcz nieprawdziwych to użyteczność informacji zmienia się w swoje własne zaprzeczenie. Mgła powoduje rozdrobnienie i atomizację informacji. W Internecie tkwią przeróżne informacje, praktycznie na każdy temat. Mogłyby być użyteczne, ale są rozdrobnione, rozproszone, tworzą informacyjną mgłę, która oślepia, dusi, utrudnia orientację, pozbawia szans dotarcia bezpiecznie do rzetelnej wiedzy, a w przypadku osób mało krytycznych i mało doświadczonych - nawet wyprowadza na manowce pseudoprawd i paranauki. Z tego względu nadmiernie liczne i nadmiernie rozproszone źródła informacji w Internecie zamiast służyć ludziom, często im przeszkadzają, zwłaszcza gdy część tej rozproszonej mgły informacyjnej jest zatruta czarnym dymem [16, s. 99-100]. Duszący dym informacyjny jako przejaw informacyjnego smogu Czarny duszący dym informacyjny wprowadzany do światowej Sieci zatruwa treściami świadomie i celowo szkodliwymi. Wiele treści przekazywanych elektronicznie jest nieakceptowalnych z punktu widzenia wszelkich kodeksów -formalnych i moralnych. Podstawowym mechanizmem jest tu komercjalizacja Internetu. Na informacji w Sieci można zbić kapitał. Jaskrawym przejawem dymu jako komponentu smogu informacyjnego w Internecie jest reklama1, w skrajnej Postaci spam. Intencjonalnie reklama nie służy do przekazania informacji kompletnej, bezstronnej, prawdziwej i wyczerpującej, lecz stanowi przekaz z góry nastawiony na osiągnięcie pewnego zamierzonego celu. Reklama ma za zadanie zachęcenie ludzi do Pewnych działań, a to wymaga podawania informacji w sposób tendencyjny, często nierzetelny, co z czystym przekazem informacyjnym nie ma nic wspólnego [16]. ^igła informacyjna przeniknięta dymem świadomej i celowej manipulacji staje się czynnikiem niszczącym środowisko informacyjne [7]. Przyczyny zagrożenia środowiska informacyjnego człowieka związane ze smogiem informacyjnym Wśród podstawowych przyczyn smogu informacyjnego można wymienić masową produkcję informacji, komercjalizację informacji i zanieczyszczanie informacji. 1 Rodzajem, a właściwie komponentem smogu informacyjnego jest także reklama [6, s. 102; 8], 23 SŁ-J Wiesław Babik - Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania Jest to produkt uboczny upowszechnienia i rozproszenia procesów wytwarzania, gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji [16, s. 8-9]. Niewątpliwie przyczynia się do tego przeładowanie informacyjne (ang. information overload) generujące problemy z oceną wiarygodności informacji znajdujących się w zasobach sieciowych. Wśród zagrożeń warto zwrócić uwagę na - zasygnalizowane już - zanieczyszczenie środowiska informacyjnego. Smog informacyjny jest jedną z przyczyn chorób i zgonów, których przyczyną coraz częściej staje się zanieczyszczona informacja. Nie ma organu, który tak intensywnie komunikuje się ze środowiskiem, jak mózg ludzki. Pochłaniamy gigantyczne ilości zanieczyszczonych informacji. Smog informacyjny powoduje katastrofalny wzrost zaśmiecenia informacyjnego i nakręca fenomen przestępczości komputerowej. Jest też jedną z przyczyn stresu informacyjnego/ technostresu [6]. Zjawisko data smog powoduje wzrost trudności w pozyskiwaniu i ocenie dostępnych informacji i powstawanie tej specyficznej odmiany stresu. Wyzwania dla współczesnego świata informacji Współcześnie coraz większym problemem staje się nie tyle brak informacji, co raczej nadmiar dostępnych treści oraz trudności w ich selekcji i filtrowaniu. Współczesny odbiorca informacji jest skazany na poruszanie się w realiach smogu informacyjnego. Skoro tak, to głównym problemem współczesności staje się konieczność wypracowania narzędzi umożliwiających radzenie sobie z dwiema zasadniczymi składowymi smogu informacyjnego: ilościową - nadmiar dostępnych źródeł i jakościową - zróżnicowaną wartością merytoryczną treści znajdujących się w zasobach sieciowych. Smog informacyjny zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym jest więc zjawiskiem realnym. Do neutralizacji zgubnych skutków smogu informacyjnego mogą przyczynić się m.in.: - profilaktyka informacyjna, - edukacja informacyjna, - walka z fenomenem przestępczości komputerowej. Wyzwaniem dla środowiska informacyjnego staje się ekologia informacji. Z punktu widzenia ekologii informacji istotna jest szczególna troska i dbałość o nowość, prawdziwość i wiarygodność informacji, „oszczędność" informacji poprzez preferowanie krótkich, ale „treściwych" (bez tzw. wypełniaczy!) komunikatów językowych. Ma to pozwolić uniknąć, a przynajmniej zminimalizować stopień zaśmiecania środowiska informacyjnego człowieka. Językowa prezentacja informacji winna uwzględniać rodzaj informacji, być dostosowana do potrzeb p ' odbiorców, uwzględniać w przekazie informacji potencjalne możliwe 24 ------Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni informacji przez człowieka, zawierać tylko niezbędną redundancję i nie zaśmiecać środowiska informacyjnego człowieka (antropoinfosfery). Ekologia informacji - nowe spojrzenie na zjawisko smogu informacyjnego Ekologia informacji opiera się na współczesnych koncepcjach ekofilozoficznych. Ich korzenie tkwią jeszcze w czasach i osobie Jana Jakuba Rousseau, który w opozycji do oświeceniowego mechanicyzmu i materializmu spopularyzował hasło powrotu do natury. Jednak dopiero w XX wieku filozofowie na szerszą skalę dostrzegli problemy związane z rosnącym zagrożeniem środowiska przyrodniczego naszej planety a e^onomiści i informatolodzy zajęli się problemami środowiska informacyjnego człowieka. Infoekologiczny nurt myślenia został oparty na ekofilozofii o większym ub mniejszym nastawieniu antropocentrycznym, które zakłada, że środowisko naturalne powinniśmy chronić ze względów praktycznych mając na uwadze przede Wszystkim dobro człowieka. Infoekologiczne spojrzenie na smog informacyjny P°lega na traktowaniu go jako element zagrażający czystości (wysokiej jakości) lnformacji i środek zanieczyszczania/zaśmiecania środowiska informacyjnego człowieka. Źródło: Ryszard TADEUSIEWICZ. Smog informacyjny równie szkodliwy jak ten atmosferyczny. Blog. [Online]. Tryb dostępu: http://ryszardtadeusiewicz.natemat.pl/167207, smog-informacyjny-rownie-szkodliwy-jak-ten-atmosferyczny [Dostęp: 28.08.2017] Zgodnie z przyjętym założeniem zaprezentowane rozważania skupiły się na Kologicznym spojrzeniu na smog informacyjny, który jest często niezauważalny 25 Wiesław Babik - Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania w naszym codziennym życiu, ale stanowi duże zagrożenie przede wszystkim w cyberprzestrzeni. Aby uniknąć problemów, które symbolizuje metafora smogu informacyjnego, tworzy się systemy porządkujące, systematyzujące i weryfikujące informacje zgromadzone w zasobach sieciowych. Od sformułowania koncepcji smogu informacyjnego minęło już prawie dwadzieścia lat, mimo to zagadnienie oceny jakości informacji znajdujących się w zasobach sieciowych jest wciąż jednym z najważniejszych problemów funkcjonowania Internetu. Ocena wartości informacji jest jednym z problemów analizowanych przez dyscyplinę naukową zwaną ekologią informacji [1]. Biorąc pod uwagę fakt, że informacja jest surowcem tworzonej wiedzy przedstawione zjawisko i mechanizm mogą być przydatne w kontekście rozpatrywania procesów związanych z zarządzaniem wiedzą to jest przejściem od poziomu informacji do poziomu wiedzy. I tu pojawia się ekologia wiedzy. Zasygnalizowane problemy wymagają więc pogłębienia i dalszych badań. Zanieczyszczenie środowiska informacyjnego człowieka, w tym katastrofalny wzrost zaśmiecenia informacyjnego, szczególnie w cyberprzestrzeni, to atrakcyjny problem badawczy dla osób zainteresowanych infoekologicznymi badaniami o charakterze interdyscyplinarnym. Smog informacyjny to niewątpliwie sygnał, że informacja jest w niebezpieczeństwie. Oczyszczanie środowiska informacyjnego współczesnego człowieka w różnych jego wymiarach staje się więc palącym problemem współczesności. To między innymi przez smog informacyjny tracimy odporność na informacyjne choroby współczesności. Wciąż aktualne pozostają pytania (do tej pory bez odpowiedzi) postawione przez R. Tadeusiewicza: dlaczego tak jest? czemu nie ma powszechnego potępienia dla wytwarzania smogu informacyjnego? Czemu z nim nie walczy się w zdecydowany sposób? [17]. Zjawisko smogu informacyjnego dodatkowo rodzi szereg pytań o niezbędną wiedzę do oceny wartości pozyskiwanych informacji. Eksponowanie zadań edukacyjnych, w tym propozycje środków zapobiegawczych, pozwalających na neutralizację zgubnych skutków smogu informacyjnego jest właściwym kierunkiem w walce z tym zagrożeniem. Niestety dotychczasowe systemy porządkujące, systematyzujące i weryfikujące informacje w zasobach sieciowych są mało skuteczne [13, s. 72], Aby skutecznie walczyć ze smogiem trzeba zmienić świadomość współczesnego człowieka. Musi on zrozumieć, co dokładnie nam grozi i w jaki sposób możemy ograniczyć szkody powodowane przez zanieczyszczone środowisko informacyjne, w tym przez smog informacyjny. Skutki smogu informacyjnego wymagają więc znacznie większej uwagi i poważniejszych działań prewencyjnych niż o tym powszechnie się sądzi. 26 ______Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Bibliografia: [!]• BABIK Wiesław. Ekologia informacji. Kraków 2014. [2]. BABIK Wiesław. Informacja i jej zagrożenia w społeczeństwie informacyjnym. [Online], Tryb dostępu: http://www.tuo.agh.edu.pl/wb-informacja.pdf. [Dostęp: 10.11.2017]. [3] • BEGLEY Sharon. Mózg się zawiesza z nadmiaru danych. [Online]. Tryb dostępu: http://www.newsweek.pl/nauka/wiadomosci-naukowe/mozg-sie-zawiesza-z-nadmiaru-danych,87283,1,1,html [Dostęp: 10.11.2017]. CAPURRO Rafael. Towards an Information Ecology. [In:] Irene WORMELL (ed.). Information and Quality. Proceedings of the NORDINFO International Seminar, Copenhagen. August 23-25. 1989. London 1990, p. 122-139; [Online], Tryb dostępu: http://www.capurro.de/nordinf.htm. [Dostęp: 10.11.2017], J- CASTELLS Manuel. Społeczeństwo sieci. Warszawa 2008. J- LEDZIŃSKA Maria. Stres informacyjny jako zagrożenie dla rozwoju. „Roczniki Psychologiczne" 2002 T. 5, s. 77-97. 1- MACIEJEWSKA Beata. Mgła informacyjna wisi nad Europejską Stolicą Kultury. [Online]. Tryb dostępu: http://wroclaw.wyborcza.pl/ Wrocław/1,35 771,12960298,Mgla_informacyjna_wisi_nad_Europejska_ Stolica_Kultury.html?disableRedirects=true. [Dostęp: 10.11.2017]. - J- RR. "Piąte nie zabijaj..." - o smogu z ekranów i billboardów. [Online]. Tryb dostępu: http://krakow.wyborcza.p1/krakow/l,44425,20411289,piate-nie-zabijaj-o-smogu-z-ekranow-i-billboardow.html. [Dostęp: 10.11.2017]. J- Serwis informacyjny. Ekologia informacji. [Online], Tryb dostępu: www.ekologiainformacji.pl. [Dostęp: 10.11.2017]. 0]- SHENK David. Data Smog. Surviving the Information Glut. New York 1997. J- SUTTER Erie. Pour une ecologie de Finformation. „Documentaliste - Sciences de Linformation" 1998, Vol. 35 No 2, p. 83-86. 12]. SZYMBORSKI Krzysztof. Smog informacyjny. „Gazeta Wyborcza" 1999 Nr 258, Dodatek s. 18-20. J- SZYNKIEWICZ Mariusz. Metafora smogu informacyjnego a procesy informacyjne. [Online], Tryb dostępu: https://repozytorium.amu.edu.pl/ bitstream/10593/13777/ 1/Studia_metod_32_2014_Mariusz_Szynkiewicz.pdf. [Dostęp: 10.11.2017]. *4]. TADEUSIEWICZ Ryszard. W dymie i we mgle. [Online]. Tryb dostępu: www.solidarnosc.org.pl/~ksn/Docs/rystad.pdf. [Dostęp: 10.11.2017]. *5]. TADEUSIEWICZ Ryszard. Zagrożenia w cyberprzestrzeni. „Nauka" 2010 Nr 4, s. 31-42. 27 _Wiesław Babik - Smog informacyjny: przyczyny, zagrożenia, wyzwania_ [16]. TADEUSIEWICZ Ryszard, Smog informacyjny. Prace Komisji Zagrożeń Cywilizacyjnych PAU. T. 2. Kraków 1999, s. 97-107. [Online]. Tryb dostępu: www.academia.edu/30020848/Smog_informacyjny. [Dostęp: 10.11.2017]. [17]. TADEUSIEWICZ Ryszard. Smog informacyjny równie szkodliwy jak ten atmosferyczny. Blog. [Online]. Tryb dostępu: ryszardtadeusiewicz.natemat. pl/167207,smog-informacyj ny-rownie-szkodliwy-j ak-ten-atmosferyczny [Dostęp: 07.11.2017], [18]. TADEUSIEWICZ Ryszard. Społeczność Internetu. Warszawa 2002. 28 Becita Taraszkiewicz Akademia Pomorska słupsk »Na krótkiej smyczy..." - o zjawisku fonoholizmu „Obserwowałem dziś kolesia w kawiarni. Bez telefonu. Bez laptopa. Siedział, gapił się w okno i pił kawę. Psychopata jakiś..." [5] Ponoholizm, inaczej nomofobia (od słów - no mobile phone phobia) to jedno 1 najczęściej spotykanych dziś uzależnień, które osiągnęło ogromne rozmiary. 0 ega ono na ciągłym, niekontrolowanym przymusie korzystania z telefonu („bycia w kontakcie"), który prowadzi do jego nadużywania a tym samym odczuwania niepokoju, frustracji i agresji w przypadku, gdy jest to niemożliwe. Jest to jedno 2 uzależnień behawioralnych2, które jak wspomniano powyżej polega na tym, że rodzi Sl? w nas nadmierna, niepohamowana potrzeba korzystania z telefonu. W rezultacie ^kontrolowanego użytkowania tego urządzenia zapanowanie nad przymusem rzystania z niego staje się bardzo trudne do opanowania i zaczyna przynosić szkody rożnych obszarach życia człowieka, np. w jego życiu osobistym, pracy czy nauce. nym z wyraźnie zauważalnych objawów fonoholizmu jest niepokój a nawet lęk Pojawiający się w momencie rozstania z telefonem lub też w chwili rozładowania eru czy braku zasięgu [10, s. 60]. Nic dziwnego zatem, że niezwykle sugestywnymi baczącymi objawami fonoholizmu są: ciągłe dotykanie telefonu, nieustanne ego sprawdzanie oraz korzystanie z niego o każdej porze doby. Skrajne przypadki noiizmu (u osób ekstremalnie uzależnionych) prowadzą nawet do ataków paniki momencie braku możliwości skorzystania z komórki. Fonoholizm może przyjąć li b ^SPecy^czn^ (nP- uzależnienie od gier w telefonie, od nowych modeli, od smsów) 1 niespecyficzną (nadmierne korzystanie z wybranych aplikacji) [10, s. 60]. ^ ^ chwili obecnej telefon komórkowy przestał już być tylko telefonem, narzędziem munikacji, ponieważ wraz z rozwojem technologii nowe modele posiadają coraz ^eej opcji i możliwości, które pozwalają ich posiadaczom korzystać z wielu OZn°rodnych narzędzi i udogodnień. Do funkcji, które są najczęściej wykorzystywane w telefonie należą: • wysyłanie i odbieranie SMSów (89%); Uzależnienie behawioralne (czynnościowe) - ma miejsce wtedy, kiedy pojawia się zespół objawów Powiązanych z wielokrotnym, utrwalonym powtarzaniem pewnej czynności (lub grupy czynności), ore ma na celu uzyskanie stanów emocjonalnych takich jak: ulga, euforia, przyjemność, uczucie Uspokojenia. 29 Beata Taraszkiewicz - „Na krótkiej smyczy..." - o zjawisku fonoholizmu • robienie zdjęć i nagrywanie filmów (82%); • surfowanie po Internecie (78%); • odbieranie i wysyłanie emaili (73%); • korzystanie z mediów społecznościowych (53%); • korzystanie z komunikatorów (54%); • korzystanie z aplikacji zakupowych (43%) [9]. Czy zatem jest coś dziwnego w tym, że coraz trudniej jest nam się rozstać z naszym telefonem, który daje tak wiele możliwości ciekawego spędzania (wolnego) czasu? Z badań przeprowadzonych przez Payback wynika, że aż 60% osób w Polsce używa telefonu co najmniej raz na godzinę (niektóre z tych osób czynią to nawet co kilka, kilkanaście minut) a co gorsze, aż co trzeci Polak nie wyobraża sobie rozstania ze swoim telefonem na 24 godziny [8]. Tylko co czwarty badany stwierdza, że korzysta ze swojego telefonu kilka razy dziennie, a 13% raz lub dwa razy dziennie [8]. Jak łatwo się domyślić ci, którzy nadużywają telefonu, to w większości osoby młode, o czym świadczą również wyniki badania przeprowadzonego w 2012 r. z udziałem 1000 pracujących osób, które zaprezentowano na portalu SecurEnvoy.com3. Wykazały one, że aż 66% z badanych osób przejawia zachowania nomofobiczne, a wśród nich większość to mężczyźni w wieku 18-24 lat [16]. Nie oznacza to jednak wbrew pozorom, iż starsi nie są dotknięci skutkami fonoholizmu. Źródło: Pixabay. [Online], Tryb dostępu: https://pixabay.com/pl/ m%C4%99%C5%BCczyzn-silhouettes-telefon-97290/ [Dostęp: 12.09.2017] SecuryEnvoy to światowy lider w dziedzinie uwierzytelniania. 30 --------Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Fonoholizm stanowi poważną formę uzależnienia (dependence), zanim ono ledn L- r ) unak wystąpi możemy się spotkać z tzw. problematycznym korzystaniem z telefonu (pr°blematic use). Występuje ono wtedy, kiedy korzystanie z niego jest bardzo cz?ste, staje się już uciążliwe, ale jeszcze nie jest chorobliwe. Fonoholizm pojawia się Vv momencie, kiedy przymus staje się niepohamowany a dodatkowo u dotkniętego tyrn uzależnieniem człowieka i w jego otoczeniu pojawia się cierpienie [17, s. 115]. C° ważne, naukowcy postulują, iż występujące u niektórych osób duże uzależnienie °d telefonu ma silne korelacje z istnieniem genetycznych skłonności do uzależnień w ogóle, co skutkuje u nich większą konsumpcją substancji uzależniających, takich !ak. nikotyna, alkohol czy narkotyki [17, s. 118]. Źródło: Pixabay. [Online]. Tryb dostępu: ttPs'-//pixabay.com/pl/photos/telefon%20kom%C3%B3rkowy/ [Dostęp: 12.09.2017] innych, symptomatycznych objawów fonoholizmu należą m.in.: ciągłe sPrawdzanie telefonu , zmęczenie, zawroty głowy, problemy z koncentracją, nudności, w°sc, przyspieszone tętno, zwiększone ciśnienie krwi, duszności, ból w klatce Piersiowej, frustracja, irytacja, agresja, zespół wibracyjny - omamy słuchowe, nie dźwięku telefonu, nawet wtedy gdy on nie dzwoni, depresja. Jacek Pawłowicz uważa, że osoby uzależnione od telefonu: * "przywiązuję wielką wagę do posiadania telefonu komórkowego; * nie odkładają go ani na chwilę; 31 Beata Taraszkiewicz - „Na krótkiej smyczy..." - o zjawisku fonoholizmu • jest dla nich najważniejszym narzędziem codziennych kontaktów z innymi; • odczuwają głęboki dyskomfort, kiedy nie mają do dyspozycji naładowanego aparatu, przejawiający się złym nastrojem, niepokojem, czasem nawet atakami paniki; • używanie telefonu jest w ich przypadkach podyktowane nie konicznością, ale czynnikami natury emocjonalnej i społecznej; • telefon jest dla nich pośrednikiem w kontaktach z innymi; • telefon jest im niezbędny do sprawowania nieustającej kontroli nad obiektem uczuć (chłopak ciągle dzwoni i sms-uje do dziewczyny, doznaje ataków złości i zazdrości, gdy ta nie odpowiada); • odczuwają przymus nieustannego kontaktowania się z kimś; • jako usprawiedliwienie swojego zachowania podają wygodę i bezpieczeństwo (np. aby rodzice wiedzieli gdzie jestem); • mają silną potrzebę przynależności do grupy i zdobycia jej uznania (wszyscy mają komórki więc ja też muszę mieć i to jak najbardziej „wypasioną"); • często cierpią na fobię społeczną lub obawiają się samotności; • zazwyczaj maskują lęki z tym związane lub zaprzeczają ich istnieniu; • do rzadkich objawów należą także: smutek, nuda, odmowa podejmowania współżycia seksualnego i brak apetytu' [11, s. 166]. Dodatkowo fonoholizm przynosi skutki właściwe wszystkim uzależnieniom: • utrata pozostałych zainteresowań; • częste, nagłe zmiany nastroju; • problemy ze snem i odżywaniem; • uzależnienie od leków i/lub narkotyków; • długi z tytułu wysokich rachunków telefonicznych; • problemy z relacjami z kolegami/koleżankami i rodziną; • problemy w szkole lub pracy [7]. Dlaczego korzystanie z telefonu uzależnia? Największą rolę odgrywa tu dopamina. Przy odbieraniu, sprawdzaniu telefonu wzrasta właśnie poziom dopaminy (przekaźnika szczęścia), ponieważ spodziewamy się miłej, interesującej wiadomości, co jest odczuwane jako nagroda, przyjemność. Aby znów osiągnąć „przyjemność" potrzebujemy tego, co ją wywołało i to niestety w coraz większej dawce. W przypadku fonoholizmu będzie to kontakt z telefonem z coraz większą częstotliwością. Gdy zabraknie „przyjemności", czyli kontaktu z telefonem, reagujemy złym samopoczuciem, które wywołuje tzw. „zespół abstynencyjny". 32 i Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni rodło: Pixabay.[Online]. Tryb dostępu: https://pixabay.com/pl/photos/smartphone/ [Dostęp: 12.09.2017] Uzależnienie od telefonu zostało po raz pierwszy zdefiniowane w 2008 roku [16] ^ Chinach, gdzie określono je mianem „mobilephone dependence syndrome' [ 10, s. 60]. s Jest to już choroba cywilizacyjna, która najczęściej ujawnia się u 77% młodzieży v wieku od 18 do 24 lat i u 64% osób w wieku 25-34 lata [3]. Nałóg ten dotyka zatem większości młode osoby, również dlatego, że to właśnie one są posiadaczami , °now z wieloma funkcjami takimi, jak np. możliwość korzystania z Internetu czy an*a muzyki. Ukuto nawet termin pokolenie „always on" lub „generacja C" (C to 199^ S^W: connect> communicate, change), dotyczące młodych ludzi urodzonych po . ^ r°ku, którzy, jak sama nazwa wskazuje czują potrzebę bycia w ciągłym kontakcie (w Wy°braża^ s°bie życia bez możliwości korzystania z cyfrowych urządzeń I telefonów komórkowych) a szczególnie braku możliwości użytkowania c- ernehi [18]. Dan Pankraz (z agencji marketingu cyfrowego w Sydney) wyróżnia SZczególnych cech, jakimi wyróżniają się przedstawiciele pokolenia C: uwielbiają tworzenie nowych treści i mieszania form (mashing), chcą formowania społeczności aktywnych a nie pasywnych, korzystają z mediów społecznościowych, gdzie angażują się w dyskusje o ideach, kulturze, wiodą intensywne życie, nad którym sami chcą sprawować kontrolę, poszukują pracy tam, gdzie bardziej liczy się kreatywność niż podporządkowanie sztywnej hierarchii" [2]. ^nne określenie, jakie możemy spotkać w odniesieniu do wyżej opisanych młodych 33 Beata Taraszkiewicz - „Na krótkiej smyczy..." - o zjawisku fonoholizmu osób to „pokolenie head down", od przyjmowanej przez nich postawy, w której głowa jest pochylona w dół z powodu ciągłego spoglądania na ekran telefonu. Przestaje to dziwić, jeśli poznamy wyniki badań TNS OBOP, które przynoszą szokujące wyniki: co trzeci nastolatek w Polsce uważa za stracony dzień bez dzwonienia i grania (oczywiście na telefonie) [12]. Również wyniki innych badań pokazują, że telefony są obecnie powszechne w życiu młodych ludzi: 60% z nich korzysta z telefonów podczas lekcji (w tym podczas sprawdzianów i klasówek), 44% podczas spotkań rodzinnych, 28% w teatrze a 8% nawet podczas uczestniczenia w mszy świętej, w kościele [4]. Generalnie należy podkreślić, że niezależnie od nazwy, pokolenie to charakteryzuje silne skupienie na urządzeniach mobilnych (głównie telefonach komórkowych), zanik kontaktów bezpośrednich (face-to-face) a także zacieranie w umysłach tych młodych ludzi różnic między rzeczywistością realną a wirtualną. Wraz z następującym rozwojem technologii można dostrzec symptom korzystania z telefonów komórkowych przez coraz to młodsze dzieci. Z roku na rok wzrastają też ich umiejętności w zakresie korzystania z różnorodnych opcji tych urządzeń. Polska w tym względzie nie odbiega od Europy, gdyż komórkę posiada aż 83% polskich 10-latków [1], dla porównania dodajmy, że posiada ją tylko 20% 10-letnich japończyków, 49% Chińczyków, 69% Niemców i 73% Brytyjczyków [7]. Skupiając się na Wielkiej Brytanii dodajmy, że telefon komórkowy posiada tam już ok. 70% dzieci w wieku 11 lat i 90% dzieci w wieku 14 lat [12], ale także już 25% dzieci w wieku 2-5 lat i prawie 50% 6-9-latków [7]. Niepokojące są także dane dotyczące najmłodszych, np. 38% dzieci w wielu poniżej dwóch lat „używa tabletu lub smartfona do grania, oglądania filmów, korzystania z aplikacji edukacyjnych. To pięciokrotny wzrost w ciągu dwóch lat" [7]. W efekcie jest tak, że jak to obrazowo stwierdziła cytowana Patrycja Karykowska, większa liczba pięciolatków potrafi korzystać ze smartfona niż zawiązać sznurowadła. Biorąc pod uwagę fakt, że dzieci nie mają jeszcze wykształconej dojrzałości emocjonalnej a tym samym mechanizmów samokontroli, stają się one potencjonalnymi ofiarami fonoholizmu, co potwierdzają wyniki badań przeprowadzone w gdyńskich szkołach dowodzące, że aż 95% uczniów używa swojego telefonu aż kilkadziesiąt razy dziennie [7]. Innym ważnym symptomem powszechności tego zjawiska u dzieci jest fakt, że aż 36% uczniów nie wyobraża sobie dnia bez telefonu komórkowego - jak podaje raport „Młodzież a telefony komórkowe" [7]. Co gorsza, 56% nastolatków woli kontakty telefoniczne z rówieśnikami niż spotkania osobiste, ponad 25% z nich wróciłoby po telefon, gdyby zapomniało go zabrać z domu a u 28% brak telefonu powodowałby niepokój [7]. W takiej sytuacji przestają dziwić zdarzenia, takie jak próba wypompowania wody ze stawu, przez 16-latka z Kolonii, który w ten ciekawy sposób próbował uratować swój telefon, który wpadł mu do wody [6]. Próba zakończyła się niepowodzeniem, gdyż toaleta do której chłopak wypompowywał 34 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni__ w°dę była niepodłączona do kanalizacji i w konsekwencji nastolatek musiał pokryć koszty remontu toalety oraz ponownego napełnienia zbiornika wodą. Ze względu na wciąż rosnącą liczbę osób, które dotyka fonoholizm (nomofobia) 0raz skutki społeczne tego uzależnienia, coraz częściej słychać głosy, aby ta cyberchoroba została wpisana do DSM (The Diagnostic and Statistical Manuał of Mental Disorders), czyli do oficjalnego rejestru klasyfikacji zaburzeń psychicznych Arnerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. lak możemy pomóc fonoholikowi? W przypadku dzieci można zainstalować Program szpiegowski SpyPhone pozwalający monitorować telefon lub smartfon, natomiast dorośli powinni zastosować „dietę informacyjną" wg zasady S.M.A.R.T.: S - specific, skonkretyzowany cel; M - measurable, mierzalny; A - achievable, osiągalny; R ~ realistic, realistyczny; T ~ time-bound, określony czasowo pozwoli na korzystanie z telefonu tylko w określonym czasie i tylko w konkretnym, jasno sprecyzowanym celu. Czy tak można wyleczyć fonoholizm? Na pewno nie od ra/u, należy jednak próbować, przede wszystkim tworząc dla osoby uzależnionej strefy miejscowe i czasowe wolne od telefonu, czyli miejsca i godziny, w których nie będzie ona korzystać z telefonu, stopniowo zwiększając czas „bez komórki. Bibliografia: 1 Aż 83 % dzieci w wieku 10 lat posiada w Polsce telefony komórkowe [Online], ^ryb dostępu: https://kobieta.onet.pl/dziecko/male-dziecko/az-83-dzieci-w-wieku-10-łat-posiada-w-polsce-telefony-komorkowe/2jr5m [Dostęp: 17.07.2017]. BODZIOCH Karolina. Pokolenie C - wymysł socjologów czy kolejna odsłona Pokolenia Y? [Online]. Tryb dostępu: ww.treco.pl/wiedza/artykuly-szczegoly/ id/875/pokolenie-c-wymysl-socjologow-czy-koleina-odslona-pokolenia-y-[Dostęp: 12.09.2017]. CZARNECKA Agnieszka. Nomofobia - uzależnienie od telefonu komórkowego. ja kobieta. Portal dla kobiet [Online]. Tryb dostępu: http://www.tojakobieta. Pl/tematytabu/nomofobia-uzaleznienie-od-telefonu-komorkowego.html [Dostęp; 21.08.2017]. Fonoholizm - czy dotyka tylko dorosłych? [Online]. Tryb dostępu: http://zdrowietak.pl/tak/fonoholizm-czy-dotyka-tylko-doroslych.html ^ [Dostęp; 27.08.2017]. Fonoholizm - czym jest to nowe uzależnienie. [Online]. Tryb dostępu: 35 Beata Taraszkiewicz - „Na krótkiej smyczy.." - o zjawisku fonoholizmu http://terapiawjanowcu.pl/fakty-i-ciekawostki/fonoholizm-czym-jest-to-nowe-uzależnienie [Dostęp: 12.09.2017]. [6]. I.O, asl. Nastolatek utopił telefon. Postanowił wypompować wodę ze stawu. [Online]. Tryb dostępu: http://www.tvp.info/16299011/nastolatek-utopil-telefon-postanowil-wypompowac-wode-ze-stawu [Dostęp: 25.08.2017]. [7] KARYKOWSKA Patrycja. „Fonoholizm - nikt nie jest bezpieczny... Uzależnienie XXI wieku" [Online]. Tryb dostępu:// http://www.sp27.kielce. eu/content/fonoholizm-nikt-nie-jest-bezpieczny-uzaleznienie-xxi-wieku [Dostęp: 16.09.2017]. [8]. LIPIŃSKI Piotr. Co trzeci Polak nie jest w stanie odłożyć telefonu na 24 godziny [Online]. Tryb dostępu: https://ceo.com.pl/co-trzeci-polak-nie-jest-w-stanie-odlozyc-telefonu-na-24-godziny-53042 [Dostęp: 25.08.2017]. [9]. MOCEK Krzysztof. Czy potrafimy żyć bez telefonu komórkowego? [Online]. Tryb dostępu: https://www.pcformat.pl/News-Czy-potrafimy-zyc-bez-telefonu-komorkowego,n, 15837 [Dostęp: 22.08.2017]. [10]. OGONOWSKA Agnieszka. Uzależnienia medialne czyli o patologicznym wykorzystaniu mediów. Kraków 2014. [11]. PAWŁOWICZ Jacek Jan. Fonoholizm - problem moralny „Collect Anea Theologica". 2010 Nr 4, s. 163-173. [12]. PIETRYGA Ewelina. Pokolenie head down. [Online]. Tryb dostępu: http://www.rp.pl/artykuł/1194165 -Pokolenie -head- do wn.html&cid =448ctemplate=restricted [Dostęp: 12.09.2017]. [13]. Pixabay. [Online]. Tryb dostępu: https://pixabay.com/pl/m%C4%99%C5% BCczyzn-silhouettes-telefon-97290/ [Dostęp: 10.09.2017]. [14]. Pixabay.[Online], Tryb dostępu: https://pixabay.com/pl/photos/smartphone/ [Dostęp: 12.09.2017]. [15]. Pixabay. [Online], Tryb dostępu: https://pixabay.com/pl/photos/telefon%20 kom%C3%B3rkowy/ [Dostęp: 12.09.2017], [16]. 66% of the population suffer from Nomophobia the fear of being without their phone. Securenvoy. Newsroom. [Online]. Tryb dostępu: https://www.securenvoy.com/blog/2012/02/16/66-of-the-population-suffer' from-nomophobia-the-fear-of-being-without-their-phone/ [Dostęp: 21.08.2017]- [17], SPITZER Manfred. Cyberchoroby. Jak cyfrowe życie rujnuje nasze zdrowie. Słupsk 2016. [18]. SZYCHTA Katarzyna, KARWOWSKA Anna. Młodzi w sieci. Kim jest generacja C, czyli pokolenie „zawsze podłączonych" [Online]. Tryb dostępu: http://trojmiasto.wyborcza.pl/trojmiasto/1,35635,19613306,mlo dzi-w-sieci-pokolenie-zawsze-podlaczonych.html?disableRedirects=true [Dostęp: 12.09.2017]. 36 Maja Wojciechowska Uniwersytet Gdański Gdańsk Zarządzanie wiedzą w procesach pracy Na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ Skuteczne zarządzanie wiedzą w procesach pracy to współcześnie fundamentalna stla, rozpatrywana w większości organizacji. Przed problemem efektywnego §r°madzenia, selekcji i wykorzystywania informacji stają dziś wszystkie instytucje, 2arówno te o charakterze usługowym, jak i produkcyjnym, komercyjne oraz 0rganizacje non profit. W zależności od branży, w której działają oraz przyjętego j^odelu funkcjonowania zmienia się ilość gromadzonych oraz przyswajanych \y rmac^' również różna jest ich waga w procesie funkcjonowania firmy. niniejszym opracowaniu uwaga zostanie skoncentrowana na instytucjach naukowych i edukacyjnych, które w toku swojej pracy mogą posiłkować się różnymi naizędziami wspomagającymi zarządzanie informacją, a zwłaszcza rozwiązywaniem an o innowacyjnym charakterze. Innowacje postrzegane są zwykle jako czynnik determinujący nie tylko ^ozwój organizacji ale też całych społeczeństw. Postrzeganie to doprowadziło ^0 ukształtowania się wielu podejść badawczych i teorii naukowych. Jednym ^narzędzi, przez niektórych podnoszonym do miana teorii, jest TRIZ - czyli Teoria Wiązywania Innowacyjnych Zadań. Geneza TRIZ ma swe źródło w inwentyce, / 1 gałęzi wiedzy zajmującej się procesami twórczymi, zaś dokładniej dążeniem °Pr acowania metody twórczego myślenia. Inwentyka to poszukiwanie twórczych _ Zvviązań problemu, którego nie da się rozwiązać przy użyciu standardowych narzędzi °czywistych technik. Jej prekursorami byli: Sokrates (preferujący metodę dialogu lstrza z uczniem), Rene Descartes (który pracował nad procedurami logiczno-(p ematycznYmi służącymi rozwiązywaniu zadań), czy Gottfried Wilhelm Leibnitz ^zukujący uniwersalnej metody twórczego rozwiązywania zadań). Dopiero jednak bacf baC^ heurystycznych z okresu XVIII i XIX wieku skierował zainteresowanie ^ czy w nowym kierunku. Porzucono dążenie do poszukiwania jednego sciwego rozwiązania na rzecz badania praw, które rządzą myśleniem twórczym. . c stawicielami tego nurtu byli m.in. Bernard Bolzano (czeski logik i matematyk, ^ ljący reguły prowadzenia badań), George Polya (amerykański matematyk, 0ry twierdził, że cechą intelektu człowieka jest zdolność do rozwiązywania zadań) 37 Maja Wojciechowska - Zarządzanie wiedzą w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ i wreszcie Gienrich Saułowicz Altszuller - rosyjski pisarz, teoretyk wynalazczości i wynalazca, twórca metody TRIZ. Altszuller w latach czterdziestych XX w. pracując jako referent patentowy nader często spotykał się z pytaniami jak efektywniej, sprawniej i szybciej rozwiązywać rozmaite problemy techniczne, które pojawiają się podczas opracowywania nowych rozwiązań patentowych. Zainspirowany tą kwestią w 1946 r. stworzył pierwszy zestaw narzędzi stanowiący podwaliny metody TRIZ. Altszuller uważał, że zmiany zachodzące w rozwiązaniach technicznych, a w zasadzie ich ewolucja nie są wynikiem przypadku lecz konsekwencją praw, których ustalenie, a następnie zastosowani? umożliwi rozwiązanie zdefiniowanego problemu i optymalne rozwinięcie danego systemu. Jego metoda, uzupełniona o zestaw narzędzi, bazę wiedzy oraz model służący do tworzenia nowych pomysłów pozwala na sformułowanie i precyzyjne uchwycenie problemu badawczego, stworzenie jego analizy systemowej, analizy błędów, a także ewentualnych kierunków rozwoju/ewolucji systemu. W przeciwieństwie do dobrze znanych technik heurystycznych (jak np. burza mózgów), których podstawą jest losowy wybór zaproponowanego rozwiązania, model TRIZ oparty jest na metodzie kolejnych przybliżeń. Oznacza to przyjęcie za właściwe podejścia algorytmicznego (w którym analizuje się proces budowy konkretnego algorytmu), doskonaląc istniejące rozwiązania, by w efekcie opracować te najbardziej optymalne dla danego systemu. Ponadto metoda ta ma rozwijać cechy osobowości twórczej oraz wspiera^ innowacyjne myślenie, dzięki eliminacji blokad mentalnych pojawiających się w procesie twórczym. W związku z tym na etapie koncepcyjnym dąży się do eliminacji rozwiązań uwzględniających kompromis. Cenione są pomysły wysoce kreatywne, które zbliżają się do tzw. Idealnego Rozwiązania Końcowego, w założeniu mającego cechować się funkcjonalnością, efektywnością ekonomiczną i brakiem występowania czynników szkodliwych, co oczywiście jest możliwe w ograniczonym zakresie. Dzięki analizie rozwiązań patentowych, przeprowadzonej przez Altszullera i jego zespół, wiadomo, iż wiele problemów posiada swoje analogie w innych projektach, które można wykorzystać w toku pracy, przyspieszając tym samym znalezienie najbardziej optymalnej ścieżki. Metoda TRIZ nie daje jednak od razu gotowych rozwiązań, ponieważ na początku wszystkie kwestie związane z analizowanym problemem są generalizowane i rozważane na pewnym poziomie abstrakcji, a dopiero potem uszczegóławiane, by wreszcie sięgnąć do przestrzeni rozwiązań rzeczywistych' Według Fundacji TRIZ Polska, do podstawowych funkcji metody zalicza się: • systemowe rozwiązywanie dowolnie skomplikowanych zadań twórczych i innowacyjnych bez wykorzystania mało efektywnej metody prób i błędów; • prognozowanie rozwoju systemów technicznych pozwalających na uzyskanie nowych, innowacyjnych rozwiązań; • rozwój cech twórczej osobowości (wyobraźni, myślenia oraz twórczych zespołów); 38 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni • wykrywanie problemów w istniejących i rozwijających się systemach technicznych i nie tylko; • rozwiązywanie zadań naukowych i badawczych; • wykrywanie problemów i przyczyn awarii systemów technicznych; • maksymalizacja efektywnego wykorzystania istniejących zasobów; • obiektywna ocena (wprowadzanych) rozwiązań; • usystematyzowanie wiedzy [5]. L kolei główne zadania TRIZ to: • obniżenie kosztów produkcji; • obniżenie kosztów technologicznych; • poprawa jakości produktu; • ułatwienie pracy twórczej; • "wykrycie i usunięcie awarii systemów technicznych; • Poszukiwanie nieszablonowych pomysłów; • identyfikacja i rozwiązanie codziennych oraz niestandardowych problemów; • wybór perspektywicznych kierunków rozwoju techniki i technologii oraz obniżenie nakładów na ich opracowanie i produkcję; • rozwój twórczego myślenia; • kształtowanie twórczej osobowości i zespołów [5j. ^ Praktyce, w ramach metody TRIZ przyjmuje się konkretną chronologię działań, Sród których znajduje się m.in.: • Dokonanie analizy problemu. • Przeanalizowanie modelu stanu początkowego/sytuacji początkowej. Określenie idealnego stanu końcowego/rozwiązania końcowego. • Wykorzystanie zasobów bazy danych TRIZ do opracowania rozwiązania Problemu. 3 Nadzór nad wprowadzaniem przyjętego rozwiązania w ramach organizacji. 1 lezwykle istotne w metodzie TRIZ jest korzystanie z zasobów baz danych, które sn SZU^'er zgromadził na podstawie 40 tys. rozwiązań patentowych, wyłonionych °d 400 tys. patentów międzynarodowych. Dane te pozwoliły na uchwycenie ycn mechanizmów zachodzących w procesie koncepcyjnym. Altszuller tec^ °Wa* m.in. tzw. chwyty wynalazcze służące rozwiązywaniu sprzeczności n>cznych. Część z nich z powodzeniem może zostać wykorzystana do ązywania problemów o charakterze nieprzemysłowym, np. w działalności Ringowej lub organizacyjnej bibliotek. Są to np. zasada podziału, mówiąca ' > iz analizowany obiekt można dzielić na niezależne części lub powiększyć Prob?11 ^ra&mentaryzacji> zasada inwersji, według której, w celu rozwiązania ejj^.emu' można dokonać odwrócenia biegu procesu; zasada ciągłości, która zaleca ln°wanie jałowej pracy, pustych przebiegów, czy czynności pośredniczących, 39 Maja Wojciechowska - Zarządzanie wiedzę w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ nie wpływających bezpośrednio na efektywność rozwiązania i wiele innych. Poza chwytami wynalazczymi TRIZ opiera się na parametrach sprzeczności technicznych, takich jak np. waga, siła, prędkość, moc, naprężenie itp. oraz na macierzy sprzeczności technicznych, która wspiera poprawę jednego parametru bez utraty właściwości innych parametrów. Oczywiście narzędzia te pierwotnie projektowane były aby wspierać techniczne procesy wynalazcze, jednak z czasem metoda ewoluowała stając się wsparciem dla innowacji nietechnicznych. Dla klasycznej wersji metody została opracowana klasyfikacja/zestaw możliwych rozwiązań, które ułatwiają zaszeregowanie konkretnego problemu i odnalezienie ewentualnych analogii, mogących pomóc w znalezieniu rozwiązania (zob. Tab. 1). Tab. 1. Klasy i podklasy rozwiązań stosowanych w metodzie TRIZ Klasa Podklasa I 1. Czy czegoś brakuje, co mogłoby być dodane? 2. Czy coś spośród negatywnych czynników powinno być usunięte? II 1. Czy nie powinno się uczynić system bardziej złożonym lub bardziej sterowalnym? 2. Jak ulepszyć realizację czynności użytecznej? 3. Jak doprowadzić do lepszego współgrania sytemu? 4. Czy można zastosowywać zjawiska elektromagnetyczne? III 1. Czy nie powinno się podzielić system na dwie lub więcej części? 2. Czy nie powinno się dokonać przejścia na poziom mikro-systemu? IV 1. Czy można dokonywać pomiaru obchodząc dany problem? 2. Czy można wprowadzić substancje lub pole pozwalające na realizację pomiaru? 3. Czy można usprawnić pomiar stosując zjawisko fizyczne lub zmianę rytmu? 4. Czy można zastosowywać zjawiska ferroelektryczne? 5. Czy można dokonać ewolucji systemu pomiarowego, przechodząc do jego podziału na dwie lub więcej części? V 1. Czy można wprowadzić pewną substancję? 2. Czy można wprowadzić pole? 3. Czy można zastosować zjawisko zmian fazowych? 4. Czy można wykorzystywać zjawisko fizyczne? 5. Czy można dokonać rozdziału z uwagi na obecność substancji? Tab. 1. Klasy i podklasy rozwiązań stosowanych w metodzie TRIZ Źródło: MILLER Joe, DOMB Ellen, MacGRAN Ellen, TERNINKO John. Using the 76 Standard Solutions: a Case Studyfor Improving the World Food Supply. [Online] Tryb dostępu: https://triz-journal.com/using-76-standard-solutions-case-study-improving-world-food-supply/. [Dostęp: 14.06.2017] Źródło: MILLER Joe, DOMB Ellen, MacGRAN Ellen, TERNINKO John. Using the 76 Standard Solutions: a Case Studyfor Improving the World Food Supply. [Online] Tryb dostępu: https://triz-journal.com/using-76-standard-solutions-case-study-improving-world-food-supply/. [Dostęp: 14.06.2017] 40 -----Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Metoda TRIZ charakteryzuje się wysoką uniwersalnością. Wykorzystywana jest wielu branżach. Sięgają po nią menedżerowie z takich firm jak: Boeing, IBM, ett-Packard, Samsung, General Electric, Hunday, czy Kia Motors. Wraz ze zwiększającą się jej popularnością pojawiają się rozmaite odmiany tego narzędzia, jak * 1RIZ Menedżer - odmiana nakierowana na działania w ramach marketingu i zarządzania; * TRIZ Pedagogika - odmiana poświęcona rozwojowi analitycznego myślenia u dzieci i młodzieży na wszystkich etapach kształcenia (od przedszkola do studiów wyższych); * TRIZ Science - odmiana stosowana w działalności naukowej. TRIZ najbardziej rozpowszechniona jest w Korei Południowej. Jej założenia adane są jednak na uczelniach w wielu krajach na całym świecie, również Polsce, m.in. na Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy, 0ry w latach 2017-2018 uruchomił semestralny program TRIZ. W Polsce działa ownież Towarzystwo Naukowo-Przemysłowe TRIZ Polska, zaś na całym świecie ^ 0 180 podobnych organizacji [1]. W Polsce dąży się obecnie do wprowadzania poziomie uczelni wyższych nauczania semestralnego metodologii TRIZ, do /gotowywania kadry i jej rozwoju w tym kierunku oraz uruchomienia kierunku M 10W uwz8^^n^aj4ceg° TRIZ oraz metody pokrewne, takie jak Six Sigma, Lean a^agement, czy Zarządzanie Projektami metodą PMI. , . ^ jako sformalizowana metoda inwentyczna posiada swój system certyfikacji, ejdujący pięć stopni: l- TRIZMan. 2* TRIZ Conneseur. 3- TRIZ Professional. 4- Ekspert TRIZ. 5- Master TRIZ. arto nadmienić, iż najbardziej rozwinięte kompetencje - na poziomie Master TRIZ Posiadają na całym świecie jedynie 74 osoby [1]. W Polsce certyfikację na poziomie w szym posiada ok. 100 osób, na poziomie drugim 5, zaś na poziomie trzecim yrn kraju jest zaledwie czterech specjalistów. w 0ria Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań stosowana była nie tylko instytucjach komercyjnych. Dziś modelowana jest pod kątem potrzeb kadry 4 zającej jednostkami naukowymi (w tym kadry bibliotecznej), naukowców dokt Prace badawcze i rozwojowe, jednostek ds. rozwoju uczelni, a także inno°rant^W Praw<^a początkowo powstała jako metoda skupiająca się na acjach produktowych, to jednak znacznie ewoluowała i obecnie ma szerszy vg- Poza innowacjami produktowymi wspiera również innowacje procesowe 41 Maja Wojciechowska - Zarządzanie wiedzą w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ i organizacyjne, co znacznie zwiększa jej użyteczność w sektorze usług, w tym również w bibliotekach, czy szkołach. I tak na przykład TRIZ Pedagogika ma na celu nauczenie dzieci i młodzieży efektywnego myślenia, całościowego postrzegania świata, kształtowanie aktywności, mobilności, ciekawości poznawczej oraz rozwijania twórczej wyobraźni. W ramach jednej z konferencji Międzynarodowe Stowarzyszenie TRIZ wskazało na istnienie siedmiu sprzeczności współczesnego kształcenia, do których zaliczyło: • Sprzeczność 1: Uczymy dzieci żyć w świecie, którego sami nie znamy. • Sprzeczność 2: Wykształcenie powinno być wąsko specjalizowane, gdyż „nit da się objęć nieobjętego". Lecz „wąski" specjalista ma trudności z przyuczeniem się do nowych zadań i trudno mu znaleźć wspólny język z innymi „wąskimi specjalistami z innych dziedzin. • Sprzeczność 3: Wykształcenie powinno być systematyczne, z podziałem na przedmioty nauczania, tak jak dzieli się nauka, na różne specjalności, co jednak przeszkadza w „całościowym" pojmowaniu świata. • Sprzeczność 4: Im wyższe wymagania stawia program kształcenia, tym większy staje się rozziew między najlepszymi i najsłabszymi uczniami, co powoduje podziały społeczne. • Sprzeczność 5: Wykształcenie musi być drogie, żeby mogło być wysokiej jakości, a jednocześnie powinno być tanie, ogólnie dostępne dla każdego. • Sprzeczność 6: Kształcenie powinno być dobrowolne, bo tylko wtedy jest ono maksymalnie efektywne i jednocześnie powinno być obowiązkowe, gdyż niekompetencja staje się narastającym społecznym niebezpieczeństwem. • Sprzeczność 7: Żyć na poziomie socjalnym chcemy „dziś i teraz". Inwestycje w przyszłość wymagają jednocześnie ograniczeń „dziś i teraz" [2]. Jak już kilkukrotnie wspomniano, TRIZ z powodzeniem stosowane jest już przez instytucje niekomercyjne i nietechniczne. Jednym z bardziej obrazowych przykładów zastosowania tej metody w dziedzinach nietechnicznych jest problem zabijania nosorożców, który został przedstawiony w tabeli 2. Tab. 2. Karta ilustrująca zastosowanie metody TRIZ dla rozwiązania problemu „Zabijanie nosorożców w parkach narodowych" 1 2 Definicja problemu Zabijanie nosorożców w przez kłusowników w parkach narodowych. Przyczyna problemu Wysoka cena rogu, używanego jako lek na różne schorzenia, uznawanego za symbol statusu, fetysz. Tab. 2. Karta ilustrująca zastosowanie metody TRIZ dla rozwiązania problemu „Zabijanie nosorożców w parkach narodowych" 42 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni 1 2 Skala problemu Rosnąca, głównie z uwagi na zainteresowanie rozwijających się rynków azjatyckich. dotychczasowy SP°sób rozwiązania _____^problemu Pilnowanie nosorożców przez strażników parków. Wady dotychczasowego ^__f^związania Czasochłonność, kosztochłonność, brak odpowiedniej liczby strażników mogących zapewnić bezpieczeństwo zwierzętom. Działania w ramach TRIZ Nadrzędny Cel działania -__^sowników Uzyskanie korzyści finansowych Sposób realizacji -_____celu Pozyskiwanie rogów nosorożców _^^tuboczny Zabijanie zwierząt Przeczność fizyczna „Nosorożec nie powinien mieć rogu, aby nie zostać zabity przez kłusownika, ale jednocześnie nosorożec musi mieć róg, ponieważ tak zdecydowała natura". Rekomendowane w ramach TRIZ Zasady wynalazcze dla rozwiązania sprzeczności fizycznej ZASADA 3 - miejscowa jakość ZASADA 17 - przejście w inny wymiar ZASADA 19 - działania okresowe ZASADA 31 - materiały porowate ZASADA 32 - zmiany zabarwienia ZASADA 40 - materiały kompozytowe -~-_%bórzasady ZASADA 32 - zmiany zabarwienia Sposób ^korzystania -^^^zasady Wstrzyknięcie zabarwionej substancji owadobójczej do rogu nosorożca. 43 Maja Wojciechowska - Zarządzanie wiedzą w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ 1 2 Efekty zastosowanego rozwiązania Środek odstrasza pasożyty. Środek zniechęca kłusowników. Przyczyny efektów zastosowanego rozwiązania Środek znajdujący się w rogu powoduje nieprzyjemne konsekwencje u osób zażywających sproszkowany róg jako substancję leczniczą. Środek jest łatwo wykrywany w nielegalnie pozyskanym rogu, ponieważ pod wpływem światła skanera świeci na różowo. Zalety rozwiązania Wysoka skuteczność. Prostota aplikacji. Data implementacji 2011 Możliwości rozszerzenia Tak, np. w celu ochrony słoni. Źródło: Opracowanie własne na podstawie KARENDAŁ Piotr. TRIZ i nietechniczne dziedziny. [Online], Tryb dostępu: http://novismo.com/wiedza/ artykuly/?article=triz_i_nietechniczne_dziedziny. [Dostęp: 21.05.2017] Źródło: Opracowanie własne na podstawie KARENDAŁ Piotr. TRIZ i nietechniczne dziedziny. [Online], Tryb dostępu: http://novismo.com/wiedza/ artykuly/?article=triz_i_nietechniczne_dziedziny. [Dostęp: 21.05.2017] Te i inne problemy pojawiają się również w bibliotekarstwie. Z pewnością część z nich, występujących w instytucjach bibliotecznych oraz w społecznościach korzystających z usług bibliotek, można rozwiązać dzięki metodologii TRlZ-Bibliotekarzom nie obce są bowiem sprzeczności takie jak konieczność wąskiej specjalizacji przy równoczesnej konieczności znajomości całego system^1 bibliotecznego, a nawet otoczenia społecznego biblioteki, trendów lokalnych i megatrendów. Wymaga się od nich by uczyli innych nowych rozwiązań) pomagali w poszerzaniu nowoczesnej wiedzy, podczas gdy narzędzia pracy są często przestarzałe, biblioteki niedofinansowane i obrazujące raczej przeszłe ni2 przyszłe rozwiązania. Od bibliotek wymaga się by świadczyły usługi na najwyższy#1 poziomie, podczas gdy ich finansowanie tego nie odzwierciedla. Dąży się by usług1 coraz częściej były realizowane zdalnie, bez konieczności wychodzenia z domU> ale równocześnie najnowsze wytyczne wskazują by biblioteki były miejscam1 budowania kapitału społecznego, integrowały lokalne społeczności i zapobiegały wykluczeniu różnych grup. Często pojawia się też pytanie jak bezpłatne usług1 bibliotek świadczone najczęściej użytkownikom bez żadnych ograniczeń, mają 44 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ ZaPewnić szacunek osobom pracującym w tym zawodzie? Czy nieodpłatna rta może być doceniona? Kolejne, coraz częściej pojawiające się pytanie to CZY czytelnictwo powinno mieć charakter egalitarny czy elitarny? Czy próbować ^ Prowadzać programy aktywizujące wszystkie grupy czytelników, czy raczej ncentrować się na wybranych jednostkach, grupach wiekowych, określonych społecznościach? Oczywiście pytań można postawić znacznie więcej - zarówno . związanych z misją biblioteki, celami jej działalności, perspektywami rozwoju, 1 dotyczących bieżących problemów. ^ Przypadku bibliotek metoda TRIZ może mieć szerokie zastosowanie, zarówno swej klasycznej formie, jak i odmianie TRIZ Pedagogika, TRIZ Menedżer, czy Science. Dzięki jej wykorzystaniu w różnych obszarach pracy, biblioteka może zyc za pomocą innowacji nowe wartości. W przeciwieństwie do większości ^tod wykorzystywanych w bibliotekach w toku pracy zespołowej, TRIZ nie ^Piera się na inspiracji lub też ponadprzeciętnych kompetencjach personelu, lecz p3 efektywnym rozwiązywaniu problemów dzięki podejściu algorytmicznemu, od H ^ W PrzYPadku innych narzędzi heurystycznych, TRIZ rozpoczyna się Bibr °rU ZesP°*u projektowego, który podejmie pracę nad wybranymi problemami. l0tekarze, za pomocą TRIZ, mogą dokonywać twórczej adaptacji metod pracy, 8^ także podejmować się optymalizacji oferty usługowej, rozwiązywać problemy izacyjne, aktywizować swoje działania w zakresie marketingu i promocji. 2 P^zą niektórzy autorzy: „skrót TRIZ (Teoria Rozwiązywania Innowacyjnych Qń) jest nadal niemal nieznany w Polsce. To niepokojące zjawisko wobec bardzo lego wdrożenia TRIZ-u w skali światowej" [1]. Warto podkreślić te słowa pC fektu, iż według Sumarycznego Indeksu Innowacyjności (tzw. wskaźnik polska należy do grupy państw „pociągowych", za „liderami innowacyjności", jest 0Wcami" i „umiarkowanymi innowatorami" (Ryc. 1). Kwalifikowana owiem obok takich państw jak Rumunia, Bułgaria i Łotwa, zajmując jedno w°*a?ni<* miejsc jeśli chodzi o liczbę wynalazków na 100 tys. mieszkańców. k.|, ni* SII obliczany jest corocznie jako średnia arytmetyczna ważona dla Ch Zlesi?ciu (ok. 30) wskaźników cząstkowych, dla krajów Unii Europejskiej oraz £^°rWacji> Islandii, Norwegii, Turcji, Szwajcarii, Japonii i USA. Według raportu plas°^ea" ^nnovat*on Scoreboard dorównanie przez Polskę krajom Unii Europejskiej 0 ^cym się na średnim poziomie, może zająć 20 lat [4], Warto zatem pomyśleć wied °rZ^Stywaniu rnetod aktywizujących personel, wspomagających zarządzanie 1 ^ °raz wspierających innowacyjność - na poziomie instytucjonalnym ywidualnym. 45 Maja Wojciechowska - Zarządzanie wiedzą w procesach pracy na przykładzie Teorii Rozwiązywania Innowacyjnych Zadań - TRIZ Ryc. 1. Sumaryczny indeks innowacyjności w 2016 r. frW | ii «H.o Źródło: Dane Komisji Europejskiej. [Online]. Tryb dostępu: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-16-2486_pl.htm. [Dostęp: 21.05.2017] Bibliografia: [1]. BORATYŃSKI Jan. Po co nam „ten cały TRIZ". [Online]. Tryb dostępu http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=lDC767242FA04024 BDD722D5D887EFA8. [Dostęp: 20.07.2017]. [2]. CYGAN Agata. Uczyć dzieci rozwiązywać problemy. [Online]. Tryb dostępu http://www.edunews.pl/nowoczesna-edukacja/innowacje-w-edukacji/27l7' uczyc-dzieci-rozwiazywac-problemy. [Dostęp: 03.09.2017]. [3]. European Commission. Porównanie wyników w zakresie innowacji: na ile innowacyjny jest Twój kraj. [Online]. Tryb dostępu: http://europa.eu/rapid/ press-release_IP-16-2486_pl.htm. [Dostęp: 31.08.2017]. [4]. European Innovation Scoreboard 2013 [Online]. Tryb dostępu: http://ec.europu eu/enterprise/policies/innovation/files/ius-2013_en.pdf. [Dostęp: 20.03.2014]. [5]. Fundacja TRIZ Polska [Online], Tryb dostępu: http://triz.org.pl/triz/-[Dostęp: 23.07.2017], [6]. KARENDAŁ Piotr. TRIZ i nietechniczne dziedziny. [Online]. Tryb dostęp11' http://novismo.com/wiedza/artykuly/?article=triz_i_nietechniczne_dziedziny- [Dostęp: 21.05.2017], [7]. MILLER Joe, DOMB Ellen, MacGRAN Ellen, TERNINKO John. Using the 76 Standard Solutions: a Case Study for Improving the World Food Suppl/' [Online]. Tryb dostępu: https://triz-journal.com/using-76-standard-solutionS' case-study-improving-world-food-supply/. [Dostęp: 14.06.2017]. 46 cystyna Michniewicz-Wanik Niwersytet Wrocławski gocław Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna tw -^U<^Z^e nauki komunikują się m. in. poprzez utwory naukowe i podobnie jak inni cy> podlegają przepisom prawa autorskiego4. Mogą zawierać umowy wydawnicze, bibl6 ^cencji na korzystanie ze swoich utworów (m. in. poprzez repozytoria, loteki cyfrowe) oraz rozporządzać majątkowym prawem do utworu. Każdy ^ r jest chroniony od chwili, w której zostanie w jakiejkolwiek postaci ustalony |,t;lZeWnętrzniony5. Ochronie prawnej podlegają efekty twórczej pracy naukowców, do 0rych najczęściej zaliczane są książki naukowe (w formie tradycyjnej oraz e-booki), bad U W czasoP^smac^ (za naukowe uważa się tylko recenzowane), rezultaty prac aWczych oraz niektóre (mające charakter twórczy) wykłady akademickie, z chwilą ^pisania czy wygłoszenia. P°jęciem utworu naukowego mamy do czynienia w wielu aktach prawnych, w Claz brakuje jego definicji zarówno w przepisach prawa polskiego jak też jjr2Urn0Wach prawa międzynarodowego dotyczących ochrony praw autorskich. defiePlsy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. nie n'ują utworu naukowego. W aktach prawa międzynarodowego „dzieło naukowe" uJe się pośród podlegających ochronie „dzieł literackich i artystycznych", bez k o w u na sposób lub formę ich wyrażenia. Art. 2 ust. 1 Aktu paryskiego Konwencji ^rneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych (1990), ochroną obejmuje te ln" książki, broszury i inne pisma, odczyty, przemówienia, kazania i inne dzieła och* r°^Zaju- W art. I Powszechnej Konwencji o Prawie Autorskim (1978), przedmiot °ny stanowią dzieła literackie, naukowe i artystyczne. (d n*cji utworu naukowego brak również w regulaminach uczelni wyższych WłatyCZąCyCh zarz^dzania prawami autorskimi i prawami pokrewnymi oraz prawami Sn°ści przemysłowej i zasad komercjalizacji)6. Dorota Sokołowska, badając 5 ^rtykuł 8. 1. ustawy o prawie autorskim stanowi, iż twórcy przysługuje prawo autorskie. Zejaw działalności twórczej liczy się od chwili ustalenia i uzewnętrznienia utworu, czyli gdy utwór 6 JCst możliwy do odczytania, obejrzenia lub usłyszenia przez inne osoby. godnie z art. 86c ustawy z 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym, senat (w przypadku Uczelni niepublicznych organ wskazany w statucie) uchwala regulamin zarządzania prawami górskimi i prawami pokrewnymi oraz prawami własności przemysłowej oraz zasad komercjalizacji, . 0ry określa w szczególności: 1) prawa i obowiązki uczelni, pracowników oraz studentów 1 doktorantów w zakresie ochrony i korzystania z praw autorskich i praw pokrewnych oraz praw asności przemysłowej, 2) zasady wynagradzania twórców, 3) zasady i procedury komercjalizacji, 47 Krystyna Michniewicz-Wanik - Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna treść (uchwalonych przed 1 października 2014 r.) powyższych regulaminów w 20 polskich uczelniach wyższych, wyprowadziła obszerny katalog utworów naukowych [13]. Autorka ujęła w nim między innymi: prace magisterskie, rozprawy doktorskie rozprawy habilitacyjne, monografie, artykuły, prace twórcze oparte na oryginalny^1 materiale eksperymentalnym lub wnoszące nowe oryginalne wyniki badawcze* książki naukowe, artykuły naukowe porządkujące określony obszar wiedzy naukowe) lub cykl wyników badawczych, programy komputerowe, bazy danych, dziennik1 prac badawczych, materiały dydaktyczne, podręczniki, skrypty, zeszyty, materiały e-learningowe, programy studiów, sylabusy, programy zajęć, ekspertyzy, utwof audiowizualny. Mimo braku ustawowej definicji, utwory naukowe są chronione zarówno prze# przepisy prawa autorskiego jak też podlegają cywilnoprawnym przepisom o ochron^ dóbr osobistych (art. 23 i 24 k.c.). Utworów naukowych dotyczą m. in. artykuły 1 pkt 2, art. 14. 1., art. 29 ustawy o prawie autorskim. Utwór naukowy jako przedmiot ochrony w prawie autorskim Dzieła naukowe, podobnie jak wszystkie inne utwory, podlegają ochron^ autorsko-prawnej. Artykuł 1.1. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewny^1 definiuje utwór jako: „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualny^ charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczeni i sposobu wyrażenia". Jednakże artykuł 1 pkt 2 ustawy o prawie autorskim i prawad1 pokrewnych, wśród rezultatów działalności twórczej (wyrażonej słowem, symbolarf1 matematycznymi, znakami graficznymi), jako jeden z rodzajów utworów (obo^ literackich, publicystycznych, kartograficznych), wymienia utwory naukowe7. Utwory naukowe zostały w powyższym przepisie wymienione wśród utworó^' o różnych postaciach twórczego wyrazu, co oznacza, iż utwory nauko-mogą powstawać we wszystkich dyscyplinach naukowych, przybierając postac adekwatną do obranej formy wyrażenia i stosownie do metody prac badawczycb W związku z powyższym utwór naukowy może zostać wyrażony nie tylko w form1Ł piśmienniczej, lecz w postaci projektu architektonicznego, rysunku, fotografi1, utworu muzycznego, audiowizualnego czy filmowego. Wśród utworów naukowy^1 4) zasady korzystania z majątku uczelni wykorzystywanego do komercjalizacji oraz świadczeń1'1 usług naukowo-badawczych. 7 Artykuł 1 pkt 2 ustawy o prawie autorskim stanowi, iż w szczególności przedmiotem pra^"1 autorskiego są utwory: 1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficzny111' (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); 2) plastyczO2, 3) fotograficzne; 4) lutnicze; 5) wzornictwa przemysłowego; 6) architektoniczne, architektoniczn0 urbanistyczne i urbanistyczne; 7) muzyczne i słowno-muzyczne; 8) sceniczne, s c e n i c z n o - m u zy c z f> e choreograficzne i pantomimiczne; 9) audiowizualne (w tym filmowe). 48 M Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni dzieła kartograficzne, choreograficzne, fotograficzne i plastyczne (m. in. są objęte ochroną prawa autorskiego odkrycia naukowe, idee8, procedury, met°dy działania czy koncepcje matematyczne, urzędowe dokumenty, akty 0rmatywne i ich projekty, opublikowane opisy patentowe oraz krótkie artykuły °we o charakterze informacyjnym (m. in. relacje, sprawozdania, wiadomości prasie codziennej i innych mediach). Ochrona prawna nie dotyczy utworów, które na azły się w tzw domenie publicznej9. 8 ust.l. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zawiera awową zasadę prawa autorskiego, iż prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile a nie stanowi inaczej. Szczególne rozwiązanie „wbrew" powyższej zasadzie, odn W art" ustawy 0 Praw^e autorskim i prawach pokrewnych, °snie utworów naukowych. Zgodnie z powyższym przepisem, jeżeli w umowie 0 n*e Postanowiono inaczej, instytucji naukowej10 przysługuje pierwszeństwo kowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku ywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy takiego utworu przysługuje a^° ^0wynagrodzenia. prze ePisy prawa autorskiego stanowią, iż prawa autorskie do dzieł stworzonych 0gra Pracownika nabywa pracodawca wprost z ustawy lub dają możliwość u czenia praw autorskich pracodawcy poprzez odesłanie do postanowień Na' ^ zawartych z pracownikiem naukowym. Zgodnie z wyrokiem Sądu J Wyższego z dnia 26 czerwca 1998 roku11, jeżeli wykonywanie obowiązków ze do k U ^racy ma P°legać na działalności twórczej pracownika, od woli stron zależy, °§° należeć będą autorskie prawa majątkowe12. 8 ldee~—- matematyczne, odkrycia naukowe etc. ochronie autorsko-prawnej nie podlegają. Jednak istnieje możliwość ich ochrony (obok ochrony twórczości naukowej) przez przepisy prawa cywilnego taj\' ^ * 24 k.c.). Art. 23 k.c. stanowi, iż pod ochroną prawa cywilnego znajdują się dobra osobiste e jak m.in. twórczość naukowa, wynalazcza czy racjonalizatorska, (czyli odkrycia, idee, 9 Pr°cedury etc.). °mena publiczna oznacza twórczość, z której można korzystać bez ograniczeń, gdyż htt 3 ma-^tkowe d° niej wygasły lub nigdy nie były przedmiotem prawa autorskiego. Zob. 10 jn Ps'^,/Pl-wikipedia.org/wiki/Domena_publiczna. ytucjami naukowymi są uczelnie wyższe, które prowadzą badania naukowe i inną działalność zali °W^- ucze^nie' które prowadzą jedynie działalność dydaktyczną). Do instytucji naukowych a S1? instytuty badawcze, jednostki naukowe Polskiej Akademii Nauk. E. Trapie, do takich r "0stek zalicza biblioteki naukowe, biura projektów, laboratoria czy muzea. Zob. E. Trapie, s 2g3^raWO autorsk'e i prawa pokrewne. Komentarz, red. J. Barta i R. Markiewicz, Warszawa 2011, 12 ^r°k SN 2 dnia 26 czerwca 1998 r„ I PKN 196/98, OSP 1999, Z. 11, Poz. 207. y ui 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi o „nabyciu" przez pracodawcę obowS Praw majątkowych do utworu, który stworzył pracownik w wyniku wykonywania Wlązków ze stosunku pracy. Nabycie to następuje z chwilą przyjęcia utworu pracownika 49 Krystyna Michniewicz-Wanik - Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna Przepis art. 14.1. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych dotyczy utworów naukowych pracowniczych13. O uznaniu utworu naukowego za utwór pracowniczy, decydują przesłanki zawarte w art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych14. Zgodnie z tym przepisem, utwór jest pracowniczy, gdy zatrudniony spełnia jednocześnie kryterium bycia pracownikiem w rozumieniu art. 2 kodeksu pracy (na podstawie umowy o pracę, z mianowania, wyboru) oraz kryterium powstania utworu naukowego w wyniku realizacji obowiązków wynikających ze stosunku pracy Przepis nie dotyczy umów o dzieło czy zlecenia15. Artykuł 14.1. ustawy o prawie autorskim stanowi o pierwszeństwie instytucji naukowej do publikacji utworu zatrudnionego w jednostce naukowej twórcy oraZ stworzenia utworu w ramach obowiązków służbowych. Tym samym pracownik naukowy doznaje ograniczeń w możliwości korzystania ze swoich autorskich praw majątkowych16. Zgodnie z art. 108 ustawy - Prawo o szkolnictwie wyższym-pracownicy naukowo-dydaktyczni są nauczycielami akademickimi, którzy zgodni z ustawą świadczą pracę o charakterze naukowo-dydaktycznym. Nauczyciel6 akademiccy muszą wypełniać obowiązki związane z kształceniem i wychowywaniem studentów oraz prowadzić badania naukowe i prace rozwojowe, rozwijać twórczość naukową, artystyczną, a także uczestniczyć w pracach organizacyjnych uczelni. Artykuł 14.1. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi, ^ instytucja naukowa ma prawo pierwszeństwa publikacji utworu naukowego ora^ dodatkowo, zgodnie z art. 14.2. powyższej ustawy, ma prawo korzystania z materiał11 naukowego zawartego w tym utworze oraz udostępniania tego materiału osoboH1 trzecim17. Jednakże utwór stworzony przez pracownika „przy okazji" wykonywani3 i w granicach wynikających z celu umowy o pracę. 13 Także w sytuacji, gdy utwór naukowy powstanie w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunk1' pracy, w którym pracodawcą jest inny podmiot niż instytucja naukowa, zastosowanie będzie mi3' art. 12, a nie art. 14 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. 14 Zgodnie z art. 2 k.p. pracownikiem jest osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, mianowani3' powołania, wyboru, spółdzielczej umowy o pracę. 15 Przepis ten będzie miał zastosowanie w sytuacji, gdy umowa o pracę została zawarta międ?) pracodawcą będącym instytucją naukową a pracownikiem, który stworzył utwór w wynik1' wykonywania obowiązków objętych treścią stosunku pracy (dotyczy w szczególności pracownikom naukowych zatrudnionych w szkolnictwie wyższym). Regulacja ta nie dotyczy umów o dzieło dl umów zlecenia, w ramach których mogą powstać tzw. utwory stworzone na zamówienie pracodaW*-") 16 Instytucja naukowa, mając jedynie prawo do pierwszej publikacji, nie nabywa prawa autorskiej do utworu, jednakże może wystąpić przeciwko każdemu, kto z naruszeniem jej uprawnień1'1 opublikował utwór pracowniczy (nawet za zgodą twórcy). By uniknąć spornych sytuacji, tak^Ł macierzysta instytucja powinna zawrzeć z pracownikiem naukowym umowę na pierwszą publikacj-utworu naukowego. 17 Przy czym prawo pierwszego wydania ma charakter bezwzględny i pracodawca może wystąp'1 przeciwko każdemu, kto z naruszeniem jego uprawnienia opublikował tego rodzaju dzieło, obojętni' czy za zgodą, czy bez zgody twórcy. Jednakże aby instytucja naukowa uzyskała prawo do publik^' 50 ------Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni pracy określonej poprzez kwalifikacje zawodowe, tematycznie nie związany Zadaniami pracy i wykonany poza godzinami pracy, należy do pracownika18. art ^stawa 0 prawie autorskim mówi również o utworach naukowych w kontekście 29 oraz art. 992 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Art. 29 prz ° Praw*e autorskim wskazuje na dozwolony użytek utworu, w formie cytatu, zez dokonujących jego analizę krytyczną bądź naukową. Zgodnie z powyższym ufem: „wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki foto XVSZec^ln^onych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory ta^Ta Zne ^ drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, praw 1 ^Q^ polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub Prav ami ^atun^u twórczości". W przepisach ustawy o prawie autorskim dotyczącej ^ Pokrewnych19, wymienia się prawo tego, kto po upływie czasu ochrony prawa Kiego do utworu, przygotował jego wydanie krytyczne lub naukowe (art. 992 uStctYvy) Definicje utworu naukowego w doktrynie prawa Star^ra^ ^galnej (ustawowej) definicji utworu naukowego sprawia, że lukę tę Sl^ ^^ypełnić doktryna. Zdaniem Andrzeja Szewca [15, s. 25], utwory mogą i UZnane za naukowe, gdy spełniają kryterium naukowości w kwestii tematyki 0cen. uzyskiwania rezultatów, posiadają znamiona nowości i oryginalności, Ni h -116 wec^ug stanu wiedzy środowiska naukowego. Według Marii Poźniak-re2ult skiej i Grzegorza Tylca [9, s. 34] „naukowy" charakter utworu dotyczy um0żP°W ^z^a^aln°ści badawczej, które „w wyniku procesu poznawczego i skut^m przedstawienie wycinka istniejącej rzeczywistości, ustalenia przyczyn 0vv zjawisk przyrodniczych i społecznych". Grzegorz Tylec w kolejnej publikacji ^tWon i * > musi zawrzeć umowę o wydanie utworu w czasie wskazanym w ustawie, ponieważ prawo nie SZenstwa publikacji wygasa, jeśli pracodawca w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu zawarł z pracownikiem umowy o wydanie utworu, a także jeśli w ciągu dwóch lat od daty zyjęcia utworu nie opublikował go. 0 • T. Kuczyński. Glosa do wyroku SN z dnia 26 czerwca 1998 r., I PKN 196/98, OSP 1999, Z. 11, Poz-207,s.580. Praw pokrewnych (prawu autorskiemu) zaliczamy m.in. artystyczne wykonania, fonogramy e°gramy, nadania, pierwsze wydania oraz wydania krytyczne i naukowe. Art. 85. 1 ustawy « ... i . .------; arfir<:tvr7ne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej 18 19 Do i wi o QWl^e°gramy, nadania, pierwsze wydania oraz wydania krytyczne i nauKowe. nri. oj. j. u0la„, prawie autorskim stanowi, iż każde artystyczne wykonanie utworu lub dzieła sztuki ludowej 7 P0^ ochroną niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Zgodnie i-----t-r^nrrnpniii ust. 1. sa w szczególności: działania z art oc'lron^ niezależnie od jego wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Agoame ^ ^ ustawy, artystycznymi wykonaniami, w rozumieniu ust. 1, są w szczególności: działania °só°r0w> recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy i mimów oraz innych pier sPosób twórczy przyczyniających się do powstania wykonania. Podmiotem praw do szych wydań jest wydawca, podmiotem praw do wydań krytycznych i naukowych jest osoba, x ---InK nanlfnw ' ' ^ycn wydań jest wyaawca, pouniiuicm 7 — , sporządziła wydanie krytyczne lub naukowe danego utworu. 51 Krystyna Michniewicz-Wanik - Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna [16, s. 28] poszerza tę definicję utworu naukowego dodając, iż w swej podstawowej funkcji komunikacyjnej nie jest on zorientowany „na siebie", jak utwór artystyczny* lecz na przedstawienie obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Znani teoretycy prawa autorskiego Janusz Barta i Ryszard Markiewicz [1, s. 156], definiując utwory naukowe potwierdzili, iż są to utwory, które stanowi rezultat naukowego procesu poznawczego i równocześnie, w swej podstawowej funkcji komunikacyjnej, są zorientowane nie „na siebie", jak utwory artystyczne, lecZ na przedstawienie obiektywnie istniejącej rzeczywistości. Obiektywnie istnieją^ zjawiska nie są „stwarzane" przez twórcę, lecz jedynie przez niego przedstawiane. W doktrynie rozważana była również kwestia badań naukowych (pra^ badawczych) jako utworów naukowych. W latach 80-tych Andrzej Chobot pisał, i2 utwór ma charakter naukowy, gdyjest „rezultatem twórczej pracy badawczej"[2, s. 162]' Zdaniem Niewęgłowskiego [7, s. 177], wynik prac badawczych i utwór naukowy nig są tożsame, lecz stanowią odrębne dobra intelektualne, których zakresy się krzyżuje Autor uważa, iż termin „utwór naukowy" jest pojęciem szerszym od wyniku pra^ badawczych, gdyż obejmuje dodatkowo m. in. argumentację i rozumowanie twórcy Utwór naukowy nie musi zawierać rozwiązania problemu naukowego, czyli moż*-' być niezupełny, a jego ochrony nie należy uzależniać od uznanej wartości naukowej Autor, poprzez utwór naukowy powinien wskazać intencję poszerzenia zasobu wiedzy naukowej. Nie musi jednak przedstawiać wyników badań, a jedynie np. hipotezy-skoro nawet niedokończony utwór jest chroniony. Piotr Stec uważa, iż ustawodawc) chodziło o utwory naukowe sensu proprio, czyli stanowiące opracowanie rezultatów prac badawczych [13, s. 50]. Według Beaty Gadek-Giesen, „dzieło naukowe" kategoria zbiorcza, która obejmuje zarówno prace badawcze o charakterze strict1' naukowym, jak również prace egzaminacyjne, magisterskie, zbiory pytań, testy itp' [3, s. 78], Niektórzy przedstawiciele nauki opowiadają się za poglądem, iż utwór stworzofl) w celu realizacji procesu dydaktycznego na wyższej uczelni (np. wykład, skryp1, podręcznik) może być uznany za utwór naukowy20. Zdaniem Andrzeja Chobot1' [2, s. 170], może być uznany za utwór naukowy podręcznik do nauczania ^ najwyższym poziomie. Opracowanie podręczników uniwersyteckich może b)a uznane za twórczą pracę badawczą, gdy stanowią one oryginalne syntetyczne ujęcia dające równocześnie krytyczny przegląd osiągnięć danej dyscypliny oraz problemo^ spornych lub dotąd niezbadanych [2, s. 50]. Rafał Golat wskazuje, że w zakresie działalności pracowników nauko W0' dydaktycznych wyższych uczelni przedmiot prawa autorskiego będą stano-'1 20 Niektórzy teoretycy prawa autorskiego uważają, iż utwory dydaktyczne nie są oryginalne atl' twórcze, ale raczej odtwórcze, tworzone w oparciu i na podstawie utworów innych doktrynerfvV Przypominają wyuczone rzemiosło. 52 " ~-------Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni W szczególności wykłady akademickie, rozprawy naukowe, podręczniki, skrypty, NiedU^' reCenz^e s" Również Piotr Stec [14, s. 51] oraz Maria Poźniak-® zielska i Grzegorz Tylec uznają utwór stworzony w celu realizacji procesu tycznego na wyższej uczelni (np. wykład, skrypt, podręcznik) za utwór 0WY [9, s. 36-37]. Maria Poźniak-Niedzielska i Grzegorz Tylec uzasadniają, iż akademicki, który ma mieć cechy dzieła naukowego, z reguły odznacza się /ni uporządkowaniem i przemyślanym wcześniej układem prezentowanych Cl- Inirnanentną cechą wykładu akademickiego nie jest sposób prezentacji, ale 0 treść. Generalnie w doktrynie przeważa pogląd, iż wykłady akademickie mogą Wic przedmiot prawa autorskiego, jeżeli stanowią przejaw działalności twórczej lndywidualnym charakterze. d . est'a zakwalifikowania do utworu naukowego wykładu jako autorskiego w naukowego, była przedmiotem orzecznictwa sądów polskich. Sąd Najwyższy 2 ^ ^ute§° 2012 r. (III UZP 4/11) stwierdził, że utwór naukowy, będący ^ ^ lem działalności naukowo-dydaktycznej prowadzonej na wyższej uczelni może uznany za utwór w rozumieniu przepisów prawa autorskiego. „Utworem takim Yy yc nP- wykład akademicki ustanowiony z chwilę jego zapisania czy wygłoszenia". (ut^r°ku z 3 października 2013 r., (II UK103/13) Sąd Najwyższy stwierdził, iż istotą 0,Woru naukowego) jako dzieła autorskiego jest jego treść, zawierająca przekaz tern intelektualnej twórcy, której granice wytycza z góry zamówiony wi ' ^ przytoczonych orzeczeniach istotny jest fakt uznawania przez sądy OH- utw°r naukowy (bez względu na zawarcie przez wykładowcę umowy *°> zlecenia czy zwykłej umowy o pracę). Ochrona prawna twórcy t\v <^0^nie z art. 8.1. ustawy o prawie autorskim, „prawo autorskie przysługuje Z ^rawo autorskie wyróżnia prawa osobiste, stanowiące więź twórcy auto 0reni, określane jako „monopol praw autorskich" (art. 16 ustawy o prawie °rskim22) oraz autorskie prawa majątkowe (zbywalne w drodze umowy lub ^rzedmiotem orzeczenia była umowa dotycząca przekazywania wiedzy w formie cyklu wykładów Zakresu matematyki, informatyki i języka angielskiego. W uzasadnieniu orzeczenia sąd stwierdził, przypadku umowy o dzieło autorskie w postaci utworu naukowego (wykładu) przedmiotowo st°tnym jej elementem jest jego zakres, którego wskazanie nie może się ograniczać do danej dziedziny nauki . Temat przedmiotowych wykładów, w momencie zawierania umowy, pozostawał w gestii 22 j^konawcy i nie był zamawiającemu znany. raWa autorskie osobiste są nieograniczone w czasie i niezbywalne. Dotyczą one prawa do autorstwa L|Uvc)ru, (którego nie można się zrzec), nienaruszalności treści i formy utworu, decydowania ^ Plerwszym udostępnieniu publiczności. Prawa autorskie osobiste to również nadzór nad °rzystaniem z utworu, (zgoda twórcy m. in. na tłumaczenie utworu, przeróbki, adaptacje). 53 Krystyna Michniewicz-Wanik - Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna dziedziczenia). Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje wyłączne praW° do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji ora? do wynagrodzenia za korzystanie z utworu" (art. 17 ustawy o prawie autorskim23). Art. 16 ustawy o prawie autorskim stanowi, iż „autorskie prawa osobiste chroni nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórc) z utworem". W doktrynie tę „więź" uważa się za dobro osobiste chronione równik przez przepisy prawa cywilnego, które chronią m. in. „twórczość naukową • Art. 23 k.c. stanowi, iż dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowi^ wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemni^ korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczni wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależni od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Wyszczególnione w art. 23 k.c. podlegające ochronie dobra osobiste, odnosi się do sfery ludzkiej psychiki. Zbigniew Radwański [10, s. 161] przyjmuje, iż są „uznane przez system prawny wartości obejmujące fizyczną i psychiczną integralno>L człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co stano-przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej". W doktrynie przeważa pogląd, że autorskie prawa osobiste (w tym więź twórO z utworem), stanowią szczególną postać chronionych dóbr osobistych pra^-cywilnego (w tym twórczości naukowej) i dlatego korzystają z ochrony przewidział^ w art. 24 kodeksu cywilnego24. Pogląd ten przyjęto również w orzecznictwie. Najwyższy w wyroku z 3 września 1998 stwierdził, że: „przewidziana w art. 23 i 24 k-c' ochrona, obejmuje również autorskie dobra osobiste", a stanowisko takie podtrzymał11 w wyroku z 5 stycznia 2001, w którym SN uznał, iż „artykuł 24§3 kodeksu cywilnej przesądza, że przepisy art. 78 ustawy o prawie autorskim, pozostają w kumulatywny^ zbiegu z regułami odpowiedzialności kodeksowej"25. 23 Prawa autorskie majątkowe wygasają po upływie 70 lat od daty śmierci autora i przechodzą C'L domeny publicznej jako powszechnie i nieodpłatnie dostępne. 24 Art. 24. § 1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniecha tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on tt żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięć jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej for^ Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego " zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. $ 2. Jeżeli wskutek naruszenia dob'1 osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia zasadach ogólnych. § 3. Przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w inrf przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym. 25 Zgodnie z art. 78 ustawy o prawie autorskim: „twórca, którego autorskie prawa osobiste zosti' zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszę1'1' może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych ' usunięcia jego skutków, w szczególności aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej tr i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pienift 54 ----Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ aut ^°SZczen^a twórcy, wynikające z naruszenia lub zagrożenia naruszeniem cn praw osobistych, unormowane w artykule 78 ustawy o prawie autorskim cvwi aC pokrewnych> s4 niemal identyczne z wynikającymi z artykułu 24 kodeksu zo e^° ^aniami osoby, której dobra osobiste (w tym twórczość naukowa), Wsk ^ Za8r°żone lub naruszone cudzym działaniem. W § 3 artykułu 24 k.c. Zn °' 1Z roszczenia z teg° przepisu nie uchybiają roszczeniom wynikającym °sobi ^1S°W ° Praw^e autorskim. Kodeks cywilny w artykule 23 wskazuje, iż dobra Dr7 S 6 Cz^ow*eka pozostają pod ochroną prawa cywilnego, niezależnie od ochrony ^ zianej w innych przepisach (np. w prawie autorskim). os W d°ktrynie funkcjonuje pogląd, iż autorskie prawa osobiste są elementem dóbr takż ^ Z kodeksu cywilnego. Skoro naruszenie autorskich praw osobistych, jest tyc^ naruszeniem dóbr osobistych z art. 23 k.c., to twórca może dochodzić ochrony Sad m raW na P0<^stawie obu ustaw. Taki pogląd znalazł się również w orzecznictwie, kum w wyroku z 5 stycznia 2001 roku (sygn. akt V CKN 499/00) dopuszcza Zar' jak i alternatywne dochodzenia ochrony autorskich praw osobistych - P°dst ° na P°^staw*e ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych jaki i na aWle kodeksu cywilnego - a wyboru dokonuje twórca26. Zakończenie Utwc Zna-dtW°ry nauk°we> podobnie jak wszystkie inne utwory, bez względu na formę, 0 ind ^ ochroną prawa autorskiego i jako przejaw działalności twórczej Warto ^y111 c'larakterze, podlegają ochronie (niezależnie od jego jakiejkolwiek na SC1 nP- artystycznej, ekonomicznej lub innej), skoro utwór podlega ochronie takż stawie prawa autorskiego chociażby miał postać nieukończoną. Chronione są tWó ragmenty dzieł, o ile dany fragment (nawet sam tytuł utworu), ma charakter liCe^CZy dlatego nie tylko utwory naukowe, lecz także wypracowania uczniów, prace Posiad CZ^ magisterskie studentów, podlegają ochronie prawa autorskiego, jako Jed^^06 Cec^ utworu (indywidualność, oryginalność). °dzvna^ Przepisy prawa autorskiego dotyczą utworów, które nie zawsze o pralerC*ec^a^ indywidualną osobowość autora; (m.in. art. 74-77 ustawy le autorskim, uznający za utwór program komputerowy). Trudno też mówić 'y^łem zadośćuczynienia za doznane} krzywdę lub - na żądanie twórcy zobowiązać sprawcę, aby uiścił °Powiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny . Prawdzie Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 7 lutego 1995 roku (sygn. akt I ACr 697/94) uznał 7 " - "/------ - -—.....— ------------------- VVQb ' Przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych są przepisami szczególnymi i Dr >ec kodeksu cywilnego i do ochrony twórczości winno się stosować ustawę o prawie autorskim ch ^ tfd 1?UZle żądał ochrony. I cywilnego i ao oenrony rworczosci wiimu się biubuwac u^dwę u pawic auiuioruin b^;Uvach pokrewnych. Jednak wydaje się, iż to twórca powinien zdecydować na jakiej podstawie ii? & 55 Krystyna Michniewicz-Wanik - Utwory naukowe oraz ich ochrona prawna o indywidualności pojedynczego twórcy, gdy ustawa o prawie autorskim i prawad1 pokrewnych w art. 69-73 wymienia utwór audiowizualny mający wielu współtwórców Utwór staje się coraz częściej towarem, a nie przedmiotem o szczególnych walorad1 artystycznych. Kwestia zdefiniowania utworu naukowego na gruncie przepisów praW*1 autorskiego nadal pozostaje otwarta. Należy postulować, by podejmować1 (w doktrynie i orzecznictwie) próby zdefiniowania utworu naukowego, doprowadził) do stworzenia jego definicji ustawowej przy kolejnej nowelizacji prawa autorski eg0' bądź by definicja utworu naukowego znalazła się w regulaminach zarządzani'1 prawami autorskimi uczelni wyższych. Bibliografia: [1]. BARTA Janusz, MARKIEWICZ Ryszard. Prawo autorskie. Warszawa 2016. [2], CHOBOT Andrzej. Regulacja prawna twórczej pracy badawczej w stosunka^1 pracy. Warszawa 1975. [3]. GADEK-GIESEN Beata. Plagiat dzieł naukowych - zagadnienia wybrać „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własność Intelektualnej". 2011 No 112, s. 63-83. [4]. GOLAT Rafał. Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewny^1 z uwzględnieniem ostatnio uchwalonych i proponowanych zmian. Jaktorów 2002. [5]. GÓRNICZ-MULCAHY Agnieszka. Utwór naukowy jako przedmi0' ochrony autorskoprawnej. [W:] Aktualne zagadnienia prawa prywatneg0 Red. MARSZAŁKOWSKA-KRZEŚ Elwira. Wrocław 2012, s. 41-63. [6]. GÓRNICZ-MULCAHY Agnieszka. Umowa o dzieło autorskie zawai^'1 z własnym pracodawcą. Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 14 luteg^ 2012 r., III UZP 4/11. „Gdańskie Studia Prawnicze - Przegląd Orzecznictwa 2013 No 1, s. 97-105. [7]. NIEWĘGŁOWSKI Adrian. Wyniki prac badawczych w obrobi1 cywilnoprawnym. Warszawa 2010. [8]. NOWICKA Aurelia. Uprawnienia instytucji naukowych. [W:] System praW prywatnego, T. 13: Prawo autorskie. Red. BARTA Janusz. Warszawa 201-1 s. 114-119. [9]. POŹNIAK-NIEDZIELSKA Maria, TYLEC Grzegorz. Działalność nauko-dydaktyczna na wyższej uczelni w świetle prawa autorskiego. „Państwo i PraW0 2009 No 64 (5), s. 33- 48. [10]. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Red. BARTA Janusz, MARKIEWI^ Ryszard. Warszawa 2011. 56 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni 1 j- RADWAŃSKI Zbigniew. Prawo cywilne. Część ogólna. Wyd. 9. Warszawa 2007. SIEŃCZYŁO-CHLABICZ Joanna. Prawo własności intelektualnej. Warszawa 2015. SOKOŁOWSKA Dorota. Pojęcie i postacie utworu naukowego w świetle prawa aut°rskiego. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny". 2015 No (77) 2, s. 75-89. ^' STEC Piotr. Uczelnia jako podmiot praw na dobrach niematerialnych. „Państwo 1 Prawo". 2008 No 63 (1), s. 46-58. SZEWC Andrzej. Dzieła naukowe i ich status w prawie autorskim. „Państwo 1 Prawo" 1997 No 52 (10), s. 23-31. TYLEC Grzegorz. Z problematyki ochrony prawnoautorskiej dzieła naukowego. ^ "Pogląd Prawno-Ekonomiczny". 2009 No 2 (7), s. 28-34. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz. [Red.] FERENC-^ SZYDEŁKO Ewa. Warszawa 2016. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Tekst Jednolity ustawa z dnia 29 kwietnia 2016 roku (Dz.U. z 2016 r„ poz. 666). 57 Marta Gliniecka Akademia Pomorska Słupsk Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcją Mity od zawsze działały na wyobraźnię człowieka, stanowiąc pomost między sacrum i profanum. Odgrywały ważną rolę w życiu wspólnoty: umacniały więZ1' wyznaczały role społeczne i pozwalały oderwać się od codzienności. W kultura^1 archaicznych stanowiły skarbnicę mądrości oraz zapis zbiorowego doświadczeni^ Zakodowana w nich wiedza i archetypy, rozumiane jako prawzory zachowa-odsłaniały prawdę o ludzkiej naturze. Warto zauważyć, że zarówno baśnie, jak i mit; wywodzą się z tradycji oralnej. Zbigniew Drozdowicz [10, s. 65] podkreśla, że pojęci mitu (gr. mythos) oznacza jednocześnie słowo i legendę. W dawnych czasach ludz^ siadali przy ognisku i patrząc na ulatujące ku niebu iskry snuli opowieści o ducha^1 przodków i początkach dziejów. Już Platon traktował mitologię jako zbiór opowieść 0 bogach, herosach, demonach i niezwykłych wydarzeniach. I choć z biegiem czas1' opowieści mityczne utraciły swoją pozycję w systemie wierzeń, to w dalszym ciąg11 odwołują się do sfery uczuć i wyobraźni, stanowiąc inspirację dla różnych obszarów nauki i sztuki. Jak zauważa Joanna Tokarska-Bakir [35, s. 90] pojęcie mitu stano^1 , jedną z centralnych kategorii współczesnej kultury, jest wykorzystywane prze? ( etnologię, socjologię, psychologię, filozofię czy teorię literatury. < Mity obecne w kulturze popularnej w dalszym ciągu mają moc tworzeni'1 } sugestywnych wizji i obrazów, jak również promowania popularnych w dany1'1 kręgu wartości kulturowych. Maria Boużyk definiuje mitologię jako „zespół pojęc\ j jakie człowiek ma o rzeczywistości tu i teraz, kultywowanych w danej społeczno< 1 uznawanych przez nią za prawdziwe" [4, s. 89]. W przestrzeni społecznej poję^ l mitu odnosi się przeważnie do tego, co zmyślone lub wyolbrzymione, ale wydaje si?' ( że mity wyrastają poza opozycję prawda - fałsz. Nie chodzi o to, aby były prawdzi^ i z punktu widzenia historii, ważne jest ich znaczenie symboliczne oraz zawaft!1 t w nich prawda emocjonalna. 1 Roland Barthes [3, s. 25] przekonuje, że do rangi mitu urastają dziś wydarzeni 1 historyczne, słowa, gesty czy nawet reklamy. Mityzacja może dotyczyć znany^'1 postaci, takich jak sportowcy, politycy, przywódcy religijni. Mit staje się wyrafinowanym narzędziem perswazji, które ma służyć do kształtowania post^v i poglądów społecznych. Mircea Eliade uważa, że mit ulega degradacji w kultur^ zostaje pozbawiony sakralnego wymiaru, zamieniając się w legendę, ballad 58 * Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni r0/VV'e^' k°miks czy konkretny produkt. Chociaż „życie człowieka współczesnego s)>ynb na wP°ł zapomnianych, od zdegradowanych hierofanii, od wytartych 01 s. 31], to często nie zdajemy sobie z tego sprawy. Postępujący rozwój 2e - n°^°§^ oraz laicyzacja społeczeństw sprawiły, że ludzie częściowo utracili kontakt ^ ^ W^asn^c^ Przeżyć- Elżbieta Żukowska dostrzega, że „w rzeczywistości, saCr°re^ n[e ma miejsca na intuicyjne rozpoznawanie świata, człowiek tęskni do in tajemnicy> magii" [39, s. 134]. Być może stąd rosnąca popularność filmów mitoi SC1 sP°d znaku fantasy, które często czerpią z rezerwuaru postaci i motywów Qb^ nyCh" . ecnie sakralna moc mitów została zastąpiona „mocą oddziaływania obrazu »hori/ U etnato8raficzne80"'0 czym pisze Wojciech Żurek [40, s. 142], Współczesny siada ° V^ens' zamiast rozpalić ognisko, włącza kominek elektryczny, a potem przer(W Zac*SZu domowym przed wielkim ekranem telewizora lub komputera, który mitu« sl §° w inny wymiar. Według Wojciecha Żurka kino to „ostatnie królestwo nam możliwość „podróżowania w czasie i w przestrzeni, n*gdy światów, uczestniczenia w wydarzeniach minionych i tych, które stwa Hle Za^n^eŃ na planie rzeczywistym" [40, s. 151]. Szczególne możliwości fant Za^ 0brazy filmowe, które odchodzą od imitowania rzeczywistości ku kreowaniu temu >CZnych światów, zaludnionych przez wyobrażonych bohaterów. Dzięki po ^0Wl^Z°w^e mo83 odwiedzać odległe krainy, od tolkienowskiego Śródziemia uni\v Smiczn^ Przestrzeń „Gwiezdnych wojen" Georga Lucasa czy komiksowe §reck'rSUm ^arve^a i DC, które łączy panteon superbohaterów z bogami mitologii °p0wlej, (Wonder Woman) czy nordyckiej (Thor). Paweł Ciołkiewicz podkreśla, że cyM>H eSC- ^rnowe stanowią „ważny element mitologii współczesnego społeczeństwa nad kult^' ^ac^°du" [7, s. 103]. Stąd też ich analiza powinna stanowić obszar badań Ur^ Popularną i jej oddziaływaniem wychowawczym [7, s. 88]. jak j 6Cność mitów jest wciąż żywa, zarówno w literaturze, dziełach filmowych, °p0w.^ komputerowych. Amerykański psycholog Roiło May uważa, że stare tak, eSC^ n'e umierają, tylko są „reinterpretowane przez każdą kolejną generację °czach °^P°w*adały nowym aspektom i potrzebom kultury" [24, s. 35]. Na naszych masow WC^Z Powstają nowe mity, które zostają dostosowane do wzorów wyobraźni toP°sów W a ^em artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, do jakich I na i}e Sliorca świadomie odczytuje odniesienia zawarte w dziełach ch i filmowych? 59 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję Stare mity w nowych szatach, między powtórzeniem a przetworzeniem W ostatnim czasie powstaje coraz więcej publikacji o charakter^ popularnonaukowym, które „pragną przybliżyć mitologię współczesnemu czytelnikom" i w tym celu tworzą konglomerat wiedzy i wyobraźni" [39, s. 135]. Przykładem1 może być najnowsza książka Neila Gaimana [13, s. 15]. Autor poczytnych powieś^1 młodzieżowych w swojej „Mitologii nordyckiej" w barwny sposób opowiada dzieje Odyna, Thora, Lokiego czy Frei, dokonując adaptacji mitycznych przekazów' Dynamiczne opisy i żywy język sprawiają, że dawne opowieści stają się zrozumiałe dl'1 młodego odbiorcy. To ciekawa propozycja dla edukacji. Tym bardziej, że w szkoła^1 najwięcej uwagi poświęca się mitom greckim, a prawie w ogóle nie dostrzega stf potencjału opowieści skandynawskich czy mitów słowiańskich. Być może z tej przyczyny znany na świecie rysownik, animator i reżyser Tomasz Bagiński - rozpoczął produkcję filmów krótkometrażowych zatytułowany^1 „Legendy Polskie". Projekt rozpoczęty przy współpracy z serwisem „Allegro" ma & celu odświeżenie rodzimych baśni i legend oraz podania ich w nowej formie. Krótki' etiudy filmowe Bagińskiego z jednej strony promują polską kulturę, a jednocześn11 to próba nowego odczytania opowieści o smoku wawelskim, bazyliszku, losa^1 Twardowskiego czy diabła Boruty. Autor celowo dokonuje reinterpretacji klasyczny^1 motywów, osadzając je we współczesnych realiach. Justyna Czaja [8] wskazuje trzy drogi wykorzystania mitu w odniesieniu d6 ekranizacji filmowych. Może to być adaptacja mitycznej opowieści, transformacj'1 mitu lub też tworzenie obrazów mityzujących rzeczywistość poprzez nadanie jej ce<-"'1 szczególnych. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z wiernym przeniesienie" na ekran popularnych wątków mitologicznych. Przeważnie są to wysoko budżeto^" produkcje, które odnoszą sukces komercyjny, bo spełniają horyzonty oczekiW^1' masowego widza. Można zauważyć, że bogowie olimpijscy regularnie trafiają ekrany, o czym świadczą chociażby takie produkcje z ostatniej dekady, jak: „Troi11 (2004) w reżyserii Wolfganga Petersena, „Starcie tytanów" (2010,) Louisa Leterrie1'1 „Gniew tytanów" (2012) Jonathana Liebesmana, czy „Hercules" (2014) Bretta Ratne1'1 Jak zauważa Jakub Majmurek [19] w opowieściach filmowych coraz częściej do czynienia z synkretyzmem, polegającym na swobodnym wykorzystaniu mitu ja^1 źródła postaci, motywów czy fantastycznych stworzeń. Widać to na przykładzie sei'ia z lat 90. XX w., takich jak „Herkules" czy „Xena wojownicza księżniczka". Starożyt11 mity mieszają się tu „z motywami ze współczesnego fantasy, herosi walczą przy użyc"11 karate i innych dalekowschodnich sztuk walki. A sam Herkules nie tylko pokonU'1 Hydrę, ale także wynajduje deskę surfingową" [22], a po wszystkim odpoczywa, pijł* piwo z przyjaciółmi. Innym przykładem może być wspomniany już film „Gni^ 60 ~~ ------Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ z m- °W ' °bok greckich bogów, pojawia się mityczny kraken, który pochodzi skandynawskich. P°Pul °Statn^m czasie wzrasta zainteresowanie mitologią nordycką, o czym świadczy Wojowrno^ serialu „Wikingowie" (2013), który przedstawia dzieje legendarnego p0z^Wn^a Ragnara Lodbroka. W filmie patrzymy na świat oczami Normanów, ty-^ir^60^ *ch wierzenia i tradycje. Twórcy serialu łamią stereotypowy wizerunek ga jako barbarzyńcy. Odnoszą się do etosu wartości cenionych przez wikińskich miesz 0w> takich jak: odwaga czy honor. Nawiązania do mitologii nordyckiej stano ^ tU Z wart°śc'ami kultury chrześcijańskiej. Poszczególni bohaterowie czaro^1^. Uc^e^eśnienie archetypów (dzielnego wojownika, świętego mnicha, cho W.n a *ch losy odzwierciedlają strukturę mitycznych opowieści. Tak dzieje się się laŻby w Przypadku ekscentrycznego szkutnika, który mieszka w lesie i zajmuje 2arto^10bem ł°dzi na dalekie wyprawy. Fioki to postać ambiwalentna, ironiczny ^Zgl który różni się od pozostałych członków wspólnoty, zarówno pod ^ystan Cni ^^du (jako jedyny stosuje makijaż oczu), jak i zachowania (zachowuje grę z S Wo^ec różnych sytuacji życiowych). Już samo imię bohatera stanowi subtelną Loki 0<^orc4- Wnikliwi widzowie dostrzegą tu nawiązanie do postaci mitycznego rnies2^°',krata Odyna, który znany był z przebiegłości i czynienia psot pozostałym ^0ZabanCOm ^s£arc^u' ^a wzór mitycznego boga zazdrosny (F)loki doprowadza W skal °'IStWa J^nego 2 bohaterów, za co spotyka go surowa kara. Zostaje uwięziony ^Uw §rocie, gdzie na jego głowę bez przerwy spadają krople wody. Towarzyszy nad i a Z°na ~ ^elga, która próbuje oszczędzić ukochanemu cierpienia, trzymając przek ^ w3 misę, do której spadają krople. Finał opowieści różni się od mitycznego trWałaZU ^ m^ac^ ^os bohatera był jednoznacznie przesądzony. Wymierzona kara staje W n*esk°ńczoność. W filmowej narracji główny bohater - Ragnar Lodbrok -Przebac;Ze^;Wyborem' m°że skazać przyjaciela na powolną śmierć albo okazać mu Przetw^111 sPos°bem wykorzystania mitów w sztuce filmowej jest celowe historii 61116 wybranych wątków mitologicznych w celu opowiedzenia dawnych gł°s na n°wo. I tak dla przykładu w narracjach filmowych coraz częściej oddaje się być aci°m, które do tej pory były odbierane jako negatywne. Przykładem może Poznaje^^ ~ historia nieznana" (2014) w reżyserii Garryego Shorea, w której widz ukj[aclan.ITl0tywację młodego księcia, zmuszonego przez okoliczności życiowe, do ^ la si? z siłami ciemności, w celu ratowania własnej rodziny i królestwa. °tl 2a;sCna w kulturze figura wampira, która wywodzi się z mitologii słowiańskiej, ^noty^6 ^U(^Z^a fascynację i grozę. Jak zauważa Maria Janion [16, s. 15] wampir Z . kyt odmienny i enigmatyczny, zawieszony między życiem a śmiercią. a 2 dri 6- Str0ny Postać odwołuje się do pragnienia nieśmiertelności człowieka, J symbolizuje sferę seksualności. W ostatnich latach figura wampira uległa 61 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję banalizacji, poprzez stopniowe uczłowieczanie. Motyw wampiryzmu przewija si? w wielu młodzieżowych serialach i powieściach. Przykładem może być saga „Zmierzch" Stephenie Meyer, której akcja osadzona jes1 w świecie współczesnych nastolatków. Jakub Rawski zwraca uwagę, że „reinterpretacf postaci krwiopijcy dokonana przez amerykańską, pisarkę poszła bardzo daleko [29, s. 196]. Wampiry nie boją się już osikowych kołków, ani symboli chrześcijański^1 mogą też poruszać się za dnia. Są zdolne do poświęcenia i okazywania uczuć. wielu młodych dziewcząt Edward Cullen stanowi uosobienie ideału mężczyzn)' reprezentuje bowiem takie cechy jak: atrakcyjność fizyczna, inteligencja, erudycj'1 czy opiekuńczość. To wszystko przyczyniło się do fenomenu popularności „wampi^' wegeterianina". Saga „Zmierzch" sięga do motywów mitologicznych, a jednocześn1' sama kreuje mit romantycznej miłości, ubrany w szaty młodzieżowej powiek gotyckiej. Echo mitów pobrzmiewa w twórczości J. K. Rowling. W cyklu przygód o młody1' czarodzieju Harrym Potterze odnajdujemy chociażby mitycznego cerbera, któf) strzeże tajemnicy kamienia filozoficznego i choć na kartach powieści przerażają1' bestia określana jest pieszczotliwie mianem Puszka, to czytelnicy bez tru^1 dostrzegają nawiązanie do trójgłowego psa, będącego strażnikiem piekieł. brakuje też centaurów, feniksów czy hipogryfów, ale to nie obecność fantastyczny1-stworzeń decyduje o mitycznym wymiarze opowieści. Choć książka wypełniona )e~ magicznymi formułami, które ułatwiają życie bohaterom, to najbardziej potężny'1 zaklęciem okazuje się siła uczucia okazana drugiemu człowiekowi. To właśnie mił0^' matki ocaliła Harryego przed śmiercią w dniu spotkania z Lordem Yoldemorte1'1 na skutek czego została mu jedynie blizna na czole. Zasadnicze przesłanie opowi^1 sprowadza się do przekonania, że prawdziwe uczucie pomaga przezwycięż ogarniający nas mrok oraz wszechobecne zło, personifikowane w tym przypal przez Voldemorta i jego zwolenników. Można powiedzieć, że młodzieżowe powie!,L Rowling odwołują się do toposu zwycięskiego dobra, które odnosi ostatek1' zwycięstwo, mimo że wymaga poświęceń. Pokazuje to, że opowieści mityczne co1'1 częściej ewoluują w kierunku baśniowej konwencji, stąd obok bohaterów typ°v mitologicznych, pojawia się panteon takich postaci, jak: czarodzieje, wróżki, wiedź11' czy smoki. Przeplatanie elementów świata baśniowego i mitycznego widać na przykład współczesnej literatury spod znaku fantasy. Wit Szostak [34, s. 28] wskaZ1'1 że twórczość J. R. R. Tolkiena C. S. Lewisa czy Ursuli Le Guin nie tylko afim11" szeroko rozumiany powrót do mitu, ale jednocześnie stanowi zaangażowaną refle^ o miejscu człowieka we wszechświecie. Autorzy próbują odpowiedzieć na probl^'1 współczesnego świata, takie jak: obawa przed innością, nierówności społeczne L relacje człowieka z naturą w kontekście świadomości ekologicznej i planetarni 62 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni głó °^en^a' Grzegorz Leszczyński [21, s. 112] wśród gatunków fantasy wyróżnia trzy VVne °drniany w postaci: heroic fantasy (fantazja bohaterska) - nawiązująca do podań celtyckich, germańskich, eposów rycerskich, która eksponuje mit herosa; sw°rd and sorcery (fantazja magii i miecza) - epatująca brutalnymi opisami ^ 0raz szokującymi scenami i spiętrzonymi perypetiami bohaterów; science fantasy (fantazja naukowa) - nawiązująca do konwencji baśniowej, ora podejmuje ważne zagadnienia egzystencjalne, takie jak: kondycja człowieka, miłość, samotność, prawda czy dążenie do szczęścia. prawd U^ ^ta Szostaka część twórców fantasy tworzy „opowieści o świecie, gdzie pier^ Q m^u Jest wciąż żywa" [34, s. 27]. Przykładem może być trylogia „Władca h0bbi|en* ^ ^ ^ Tolkiena. To paraboliczna opowieść o walce dobra ze złem, w której któryś ^r°^° ®a§gins wyrusza do krainy Mordoru, aby zniszczyć pierścień mocy, mu eif °tra^ zn^ew°lić każdego, kto go posiada. W wypełnieniu zadania pomagają u°sab'^' krasnoludy i ludzie, sprzymierzeni przeciwko siłom ciemności, °rkówla^ przez postać czarodzieja Sarumana, Oko Saurona, czy plugawą rasę rodo / °ra na s^ute^ torturowania i prześladowań, zapomniała o swoim elfickim ty0dr ■ Zle" ^w°dnicza moc pierścienia zmieniła także jednego z hobbitów W ^Ce§° Goluma, który pozostaje metaforą człowieka ogarniętego żądzą władzy. Celtvrlfleu°WS^m Śródziemiu pojawiają się liczne nawiązania do mitów nordyckich, s\Yoie ' §ermańskich, czy nawet judaistycznych (mit o golemie jako niewolniku Gand Pana)' Nie brakuje tu archetypicznych przedstawień postaci. I tak czarodziej i opi^ orowany na postaci Merlina z mitu arturiańskiego), to uosobienie mędrca P°tom]^na' natomiast Aragorn - jako pretendent do tronu, pozostaje szlachetnym też fa lem królewskim, który gotowy jest wypełnić swoje przeznaczenie. Nie brakuje spieku yCZnych stworzeń> będących wynikiem wyobraźni autora, jak Entowie które 7 n°W^e ^asu) CZY sami hobbici, będący niziołkami o wesołym usposobieniu, q .j leszkują szczęśliwą krainę Shire (motyw arkadii). to G r1 ^ ^°^kien podjął próbę stworzenia własnych epopei mitologicznych, ^amy .' ^artin »odczarowuje mity", które narosły wokół figury władcy, rycerza, PosteD • Powieściach królowie popełniają okrutne zbrodnie, rycerze rzadko Okracza' CC^U^ kodeksu, a m&łe dziewczynki, wychowywane na damy, pragną p°puiC P°Za oferowane im role społeczne. ^Zięki -rna Sa^a "Pieśni Lodu i Ognia" G.R.R. Martina, która na świecie zasłynęła SP°d Znak^0^ Pro^ukcji HBO znanej jako „Gra o tron", wpisuje się w gatunek starym . ^agii i miecza. W świecie wykreowanym przez pisarza obecny jest duch CZardrz^erZei^ * Przepowiedni, uosabianych przez czerwone kapłanki, dzieci lasu czy cZy fa a' brakuje też magicznych rytuałów, takich jak: wskrzeszanie umarłych ycznych stworzeń w postaci smoków i wilkorów. Mieszkańcy Siedmiu 63 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję Królestw żyją w świecie pełnym okrucieństwa, osadzonym w fikcyjnym czasie epoki średniowiecza. Nie zauważają też, że niebezpieczeństwo czai się za murern> odgradzającym ich od Innych - Białych Wędrowców, bytujących między życien1 a śmiercią, którzy walczą za pomocą lodowych ostrzy. Współcześni twórcy kultury swobodnie przetwarzają znane wątki mitologiczni w poszukiwaniu nowych znaczeń. Patrycja Rojek wspomina, że często sięgają po techniki dekonstrukcyjne, które polegają „na świadomej ingerencji w r0 poprzez twórcze przebudowywanie go, wchodzenie z nim w polemikę, umieszczam1 w niekonwencjonalnych kontekstach i nadawanie mu nowych, często przewrotnych znaczeń" [30, s. 182]. Bardzo interesujące odczytanie baśni i mitów proponuje Andrzej Sapkowski> który zasłynął na świecie jako autor sagi o Wiedźminie - zabójcy potworów. W cykl11 opowiadań następuje odwrócenie klasycznego baśniowego porządku. I tak dl'1 przykładu Śnieżka, która w opowiadaniu „Mniejsze zło" występuje jako Renfrie ' przestaje być niewinną królewną, a na skutek okoliczności życiowych zostaje żądf1! krwi zabój czynią i staje na czele bandy krasnoludków. Z kolei Syrenka - Sheen^2 pragnie, aby to książę wykazał dla niej „trochę poświęcenia" i zamienił swoje nogi & ogon. Sapkowski bawi się konwencją i zręcznie żongluje motywami, czyniąc aluZr do różnych tekstów kultury. Jednocześnie podejmuje intertekstualną grę z odbiór^' zmieniając tradycyjne wyobrażenia zbiorowe na temat określonych postaci, także tyc^' które odbierane są w naszej kulturze jako pejoratywne. W tym kontekście interesują^ wydaje się opowiadanie „Na krańcu świata", w którym mieszkańcy wynajmU)-Wiedźmina, aby pozbył się diaboła, który niszczy im plony i zbiory oraz wymusi1' aby składano mu daniny. Według wyobrażeń ludowych diaboł to przebiegła i złośli^ istota z rudym futrem, kozimi rogami, brodą i długim ogonem, która pocho^1 z bestiariusza demonologii słowiańskiej. I choć jego zachowanie bywa uciążlivVt to generalnie pozostaje nieszkodliwy. Lubi też różnego rodzaju zabawy i zagad^1 W ostateczności dochodzi do sytuacji, że to właśnie diaboł, stworzenie o czarci11 rodowodzie staje w obronie Wiedźmina i Jaskra, kiedy wpadają w zasadzkę i zginąć z rąk wyniosłych elfów. A gdy zmęczeni zasypiają, gdzieś w odludnym zaką^j na krańcu świata, to diaboł mówi im dobranoc. Nie pierwszy raz w opowieścią Sapkowskiego bestie mają szlachetne serca, a prawdziwymi potworami okazują S'Ł ludzie. Elżbieta Żukowska zauważa, że sam Wiedźmin to niezwykła konstrukcja bohat^1 w polskiej fantastyce „stworzona z połączenia wojownika, uzdrowiciela, profety^ antyherosa i Innego w jednej postaci" [39, s. 24] Geralt z Rivii, zwany też Biały Wilk^'1 - na skutek genetycznej mutacji został pozbawiony emocji i przeznaczony do zabijaj Z powodu swojej profesji spotyka się z brakiem akceptacji czy nawet jawną poga1^ ze strony ludzi. Krzysztof Solarewicz [31, s. 73] zwraca uwagę na fakt, że choć Ge1"'1 64 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni • k^WanY jest mutantem i odmieńcem, to za każdym razem staje w obronie słabszych [32 ZyWdzonych- Potrafi odróżnić człowieka zagubionego od prawdziwego łotra s , s-195], Podróżuje po świecie nie tyle w celu poszukiwania zarobku, co znalezienia kol • m^ejsca-1 choć odmawia mu się ludzkich uczuć, to w czasie podejmowania decyzj*' towarzyszy mu wiele wątpliwości natury moralnej. Jak pisze Miłosz j °cki „wyprawą, którą podejmuje Geralt, jest poszukiwanie odpowiedzi napytania °dczuwane wątpliwości co do swojego człowieczeństwa" [23, s. 35]. ^yprawa bohatera jako wiodący topos w kulturze popularnej ^ *y °d zawsze wiązały się z toposami, oznaczającymi „odwiecznie powracające życiu" ^ łeniatyczne lub obrazowe, które stanowią wyraz wyobrażeń o świecie i ludzkim °zna S Słowo topos wywodzi się z retoryki i pochodzi od greckiego topoi, co ^ miejsce. Można powiedzieć, że toposy to „miejsca wspólne" w kulturze, które i »odwieczne ludzkie tęsknoty oraz ukryte w meandrach psychiki wizje świata prz li'leka [20, s. 394], Toposy stanowią rezerwuar motywów wykorzystywanych eraturę, a w ostatnich czasach także sztukę filmową. Powracające w kulturze w kolejnych epokach nabierają nowych znaczeń. kręgó\y J°sepha Campbella [5, s. 183] mity i legendy wywodzące się z różnych WspólW kulturowych odwołują się do uniwersalnych wartości, przez co posiadają rr,0^ e Motywy i podobne struktury narracyjne. Do ważnych toposów w kulturze m0n a liczyć motyw podróży oraz związany z nim mit herosa. Badacz ukuł pojęcie W po°mitu na oznaczenie uniwersalnej opowieści o wyprawie bohatera, który wyrusza °kazji °Z' wypsnie zadanie. Może pokonać smoka albo własne słabości, a przy fantal Zdobyć serce księżniczki. „Każda wędrówka bohatera - czy to mitycznego czy tyste^ ~ budowana jest na schemacie drogi inicjacyjnej, która pozwala mu poprzez strony Zac^ań i prób, uzyskać dorosłość i stać się godnym korony, kobiety, uznania ze f°hat °JCci [39, s. 133]. W czasie wyprawy dochodzi do wewnętrznej przemiany Z Pow ^ ktÓry 0L' młodego chłopaka ugryzionego przez pająka, stać się ofiarą napromieniowania czy ^ wypadkowi. Moc sup erb ohaterska jest tu prezentowana jako coś, czym obdarzeni zo$łl[ przypadkowi ludzie" [6, s. 57], Zmienia się zatem przesłanie mitycznych opowie-W starożytnych mitach to fatum rządziło życiem bohaterów, określając ich histof Współczesne przesłanie jest odwrotne, to człowiek tworzy swoje przeznaczeń niezależnie od tego, co mu się przydarza. Od superbohatera do trikstera Mit herosa wraz z towarzyszącą mu wyprawą inicjacyjną stanowi ważny top1 w kulturze popularnej. We współczesnych opowieściach filmowych coraz częśc'Ł odchodzi się od klasycznej formy monomitu na rzecz jego amerykańskiej 66 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ "SuperbnL ^ezint to jeździec znikąd, który przybywa do wspólnoty jedynie po to, by gdy es°wnie walczyć w jej imieniu" [6, s. 47]. Przybywa na ratunek światu, w chwili Wd sPrawiedliwości zawodzi, a kiedy wypełni już swoją misję, wyrusza Wddr°8ę" kom"V S^' ze istotn3 ro^ę w kreowaniu wizerunku superbohatera odegrały probi S^' Otworzyły bowiem nowe mitologie, które w graficznej formie przybliżają k°nfli]^ Przest?Pcz°ści, przemiany społeczne, skutki eksperymentów czy °w zbrojnych [36, s. 11]. Wystarczy przywołać takie postaci jak Kapitan miajy ^,Czy Wonder Woman, które w kostiumach skrojonych na wzór flagi USA, Kat Uos°bieniem wartości amerykańskich w powojennym świecie. Według heros^ współcześni superbohaterowie stanowią odpowiednik mitycznych ś\viat°W s" 132], bo również stoją na straży porządku społecznego, chroniąc r°i? chaosem i zagrożeniem. Mityczni herosi niejednokrotnie odgrywali ^vzór p r°cz^c®w ludzkości czy nauczycieli kunsztu i rzemiosł. Niekiedy, na roz\v ■ meteusza, sprzeciwiali się bogom, aby zapewnić człowiekowi możliwości Początek ^anS ^adamer traktuje mityczną kradzież ognia jako symboliczny ZauWaża '.'meZna^cej £mmc twórczości człowieka" [12, s. 165]. Elżbieta Żukowska typo\Vym 26 "^°^ater kultowy musi być wykreowany według odpowiednich wzorów: być foóry pH' Q^e wyjytk°wym przedstawicielem swego środowiska; nosić w sobie konflikt, ntożs °ruszy czytelnika, lecz zmagać się z nim tak, aby czytający miał przyjemność nieUst nan*a 5Z£ [39, s. 133]. Do kultowych bohaterów ekranu zaliczyć można 0nego Jamesa Bonda czy Neo z trylogii „Matrix", który jako wybraniec, Początkowego oporu, postanawia poświęcić się dla dobra ludzkości. p°l6ga ^ a XX wieku rozpoczął się proces dekonstrukcji mitu herosa, który Widać t: 0C^r3z°wieniu superbohaterów oraz nadawaniu im cech ludzkich [2, s. 80], herosów na Przy^ładzie postaci komiksowych, które zmieniały się od nieskazitelnych sai^ot ,ratujących świat, takich jak: Superman czy Kapitan Ameryka, po mrocznych sPołec7 °W> zy dążą do wymierzania sprawiedliwości (Batman) czy wyrzutków (Woły ■ Wa'czących o zachowanie resztek przyzwoitości i człowieczeństwa się SytUa^e ^ ekranizacjach z ostatnich lat, ważniejsza od losów ludzkości, staje k°ryka'a T P°SZCZególnych postaci, ich relacje z innymi oraz problemy, z jakimi się liczne slab ^ ^ Przy^ac^u komiksowi bohaterowie uniwersum Marvela posiadają *r°n Man°SC^' ^t(^re z^nuR sympatię widzów. Thor jest silny, ale niezbyt błyskotliwy, "ichzm^n ^Wa z§orzkniały i antyspołeczny. Paweł Ciołkiewicz dostrzega, że się bard~ 2 w^asnymi słabościami, uleganie pokusom, wzajemne animozje okazują SuPerboh"lt atła^cyjne dla współczesnego odbiorcy, który [...] chce oglądać przygody Ci^ er°W maj^cych problemy typowe dla zwykłego człowieka" [6, s. 58]. ^5, s 4?^ P0stacią w tym panteonie jest Deadpool, określany przez Justynę Janik dianem postmodernistycznego ironisty. Można powiedzieć, że Wade 67 Bi Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcją Wilson stanowi zaprzeczenie superbohatera. W filmowej adaptacji komiksu histor111 mężczyzny rozpoczyna się od diagnozy choroby nowotworowej. Wade Wilson obaWi'1 się odrzucenia ze strony ukochanej kobiety. Za wszelką cenę stara się odzyskać zdroW^' biorąc udział w eksperymencie medycznym, w wyniku którego zostaje poparzofl)' przez co zaczyna ukrywać się pod czarno-czerwonym kostiumem. „W czarriO' czerwonej masce błazna odbija się ta część naszej rzeczywistości, do której tak napraw*^ boimy się przyznać' [15, s. 41]. W świecie pełnym chaosu, okrucieństwa i cierpień^' jedyną strategią przetrwania staje się ironiczny dystans wobec rzeczywistości. Boha^1 niejednokrotnie zwraca się bezpośrednio do widza, zacierając granicę międz) rzeczywistością a fikcją. „Wprost demaskuje fikcyjność świata przedstawionej' informując pozostałych bohaterów o tym, że są jedynie częścią opowieści" [15, s. 42)' Deadpool występuje w roli ponowoczesnego trikstera, ironicznego żartownisia. Figura trikstera to istota wewnętrznie sprzeczna, skora do płatania figli i złośliwy^ psot, balansująca pomiędzy „życiem i śmiercią, mądrością i głupotą, kulturą i natu^ [33, s. 24], Monika Sznajderman wyjaśnia, że trikster „jest postacią komiczną, ch°l może też być śmiertelnie poważny, a nawet złowrogiDla przykładu w Batmanie ta^ rolę pełni Joker. „W każdej mitologii istniał [...] jakiś sprzeciwiający się najwyższej bogu i krzyżujący jego plany młodszy brat lub syn - Hermes czy Prometeusz z mitolog greckiej, rzymski bóg Merkury, skandynawski Loki, polinezyjski Maui, zwierz^ bohaterowie mitologii indiańskich i syberyjskich: Kruk, Kojot, Jaguar czy wresźct> [...] szczególnie blisko z błaznem spokrewniony, ptak nocy - lelek'' [33, s. 24]. Post'11 błazeńskie są przewrotne, posiadają osobisty urok, potrafią przechytrzyć innych, dzi$ czemu wychodzą cało z tarapatów. Stąd też nadawany im przydomek przechery boskiego szelmy. Pojawienie się postaci Deadpoola znakomicie wpisuje się w procfj dekonstrukcji mitu herosa. Pojawia się pytanie, czy formuła superbohaterów ul^s wyczerpaniu? Co ciekawe, w ostatnim czasie zapanowała moda na antybohaterów, któi ^ pozostają outsiderami i nie przestrzegają ogólnie przyjętych norm. I tak na ekran^ niesłabnącą popularnością cieszą się „dr House i Dexter Morgan, a w komiks wspomniany Batman, Hellboy czy Ghostrider" [36, s. 13]. Zdaniem Krzysz*0 Solarewicza „emocjonalne przygaszenie bohatera jest popularne w popkultur1 ponieważ daje pewne konkretne możliwości narracyjne" [31, s. 82], Badacz wyróż11' wiele przyczyn przygaszenia od środków farmakologicznych („Eąuilibrium") ?, specjalne szkolenia wygaszające emocje („Tożsamość Bournea) czy tworze'1' sztucznych tworów („Ghost in the Shell"). Lech Nijakowski zwraca uwagę, że „sztuczne inteligencje, androidy i rot) od dawna goszczą w kinie SF, skąd przypuściły szturm na inne gatunki, w któO1, stawiano coraz głębsze pytania o następstwa ich pojawienia się i funkcjonoW^'1 w ludzkim świecie" [25]. W kulturze popularnej obecny jest zarówno motyw b^1 68 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni z r k * Za8ładY świata („Terminator" „Ja, robot"), jak i koegzystencji człowieka Pod m*' "występującymi w roli zabawnych pomocników (BB8, Wall-e, Baymax). ^ach ^ kwestię samoświadomości maszyn („Łowca androidów, „Eva", „Ex lna ) oraz jakie mogą być konsekwencje digitalizacji umysłu („Transcendecja"). i acJa różnych scenariuszy przyszłości wynika z obawy przed postępującą j6go °8% która może wspierać człowieka w jego działaniach albo doprowadzić do (l9Qq\6 ron*Zacji- Ciekawy głos w debacie filmowej stanowiła trylogia „The Matrix" sce °Wczesnych braci Wachowskich. Główny bohater - Neo w początkowych 2a i . ^ filrnu otrzymuje trzy komunikaty: „Obudź się", „Matrix cię więzi", „Podążaj W navv królikiem". Motyw snu oraz przejścia do innego świata pojawia się zarówno ga , ^Zaniu do „Alicji w Krainie Czarów" Lewisa Carrolla, teorii Simulacrów Jeanna n°mi 1 arda czy postaci Morfeusza, znanej z mitologii greckiej. Jak zauważa Konrad MatrifcaS rea^ny istnieje poza systemem, to, czego doświadczają mieszkańcy Sa,jest zaledwie ułudę wygenerowaną przez program komputerowy" [9, s. 27]. Pole e do toposu maszyny to również próba odpowiedzi na pytanie, na czym rtietafo CZ*0w*eczeristwo? I tak figura maszyny w postaci robota, androida staje się Poz0 ^ nas samych- Skłania do refleksji nad tym, na ile nasze codzienne zachowania Poste Zautomatyzowane, a w jakich sytuacjach wykraczamy poza schemat, Pując w sposób prawdziwie ludzki? ^ labiryncie ponowoczesności - nowe toposy w kulturze złeg0 ln^rn 2 toPosów, przewijających się we współczesnych narracjach, jest topos ^rZewrnie^SCa' określany przez badaczy literatury jako locus horridus (miejsce grozy). [37> s ^est to terytorium wrogie człowiekowi, gdzie panuje atmosfera zagrożenia be2 Jprzestrzeń, która pozostaje obca i niedająca się oswoić, co nie pozostaje takiego 1 na uwięzionych w niej ludzi. Jednym z metaforycznych wyobrażeń Mąże ■ ITlle'sca rnoże być labirynt. Według Michała Głowińskiego „obraz labiryntu ' 'PanJ:>rZec^e Wszystkim z wyobcowaniem, lękiem, zagubieniem, poczuciem osaczenia PrZekr ama nac^ w^asnym losem, zależnym od mocy, których poznanie i zrozumienie ^tyczne" 'U£^Ie m°żliwości" [14, s. 150]. Współcześni twórcy nawiązują do ^oże labiryntu, będącego uosobieniem wrogich człowiekowi sił. Przykładem ° ^sach*" tr^°8*a powieści Suzanne Collins - „Igrzyska śmierci", opowiadająca siostrę 2 rn^°<^ej dziewczyny - Katnis Everdeen, która w zastępstwie za młodszą PrZez wł2agdłasza si? do udziału w Głodowych Igrzyskach Śmierci, organizowanych °s°by ^ Ze totalitarnego Panem, gdzie prezydent Snow co roku wybiera po dwie ^rZedst- • 8° 2 12 dystryktów, aby stoczyły walkę na śmierć i życie. Sytuacja rt>itv W'°na w powieści oraz w filmowej adaptacji książki nawiązuje bezpośrednio ego labiryntu. Według podań na Krecie co roku wybierano 14 trybutów, 69 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję aby stoczyli walki w labiryncie z Minotaurem, będącym skrzyżowaniem człowiek'1 i byka. Przestrzeń labiryntu często zamieszkiwana jest przez różnego rodzaju monstra W trylogii Jamesa Dashnera „Więzień labiryntu" są to gigantyczne zmechanizować pająki, które zabijają każdego, kto nie zdąży znaleźć drogi powrotnej przeL> zamknięciem wrót. W powieści grupa nastolatków zostaje uwięziona prz^? eksperymentujących badaczy. Jedyną potencjalną drogą ucieczki okazuje sl-wspomniany labirynt. Topos złego miejsca w przypadku literatury s-f może sl-też wiązać z figurą zombie. W drugim tomie wspomnianej trylogii Dashner'ł taką rolę odgrywają Poparzeńcy, którzy na skutek zmutowanego wirusa tra1' człowieczeństwo, zamieniając się w istoty przypominające żywe trupy. Figura zombie, wywodząca się z mitologii afrykańskiej, ma różne znaczeń1'1 we współczesnej kulturze popularnej, z jednej strony może być uosobieni^1' współczesnych lęków społecznych, a z drugiej stanowi metaforę konsumpcyjni społeczeństwa kapitalistycznego, gdzie ludzie stanowią jedynie trybiki wielk'1 korporacyjnej maszyny. Ksenia Olkusz [26, s. 27] przekonuje, że „antropofagia wpis#"[ w topos zombie zdaje się mieć wiele znaczeń odnoszących się nie tylko do kulturowi tabu, ale także do aspektów zewnętrznych jako prefiguracja głodnych zysku korpor&f banków bezwzględnie pochłaniających kredytobiorców czy uchodźców szturmują0 rzekome bramy europejskiego raju" [26, s. 27]. Todd K. Platts zwraca uwagę na że „w swej nowoczesnej postaci, narracje o zombie zazwyczaj są apokaliptycZ,l\ przypowieścią o społeczeństwach na krawędzi upadku (albo już upadłych), w któf1 garstka ocalałych zmuszona jest szukać klaustrofobicznego schronienia przed hord^\ < nieumarłych. I owo tymczasowe schronienie rozpada się najczęściej nie za sp^v' \ zombie, ale z uwagi na niezdolność ocalałych do znalezienia płaszczyzny porozumie1'1' t ponad dzielącymi ich różnicami" [27, s. 547]. Metafory pułapki, zamknięcia c' ś labiryntu wydają się charakterystyczne dla wielkomiejskich dżungli. , r Motyw labiryntu występuje też w serialu „West World" (2016) w reżys£' v Jonathana Nolana i Lisy Roy. W nowoczesnym parku rozrywki, wzorowanym Jl v świecie dzikiego zachodu, ludzie mogą spełniać swoje najbardziej mroczne fantu2' Wielki kreator (Anthony Hopkins) tworzy humanoidalne androidy (tzw. z zaprojektowane z myślą, aby spełniały wszelkie zachcianki bogatych klient0 Każdy z robotów posiada zaprogramowany repertuar zachowań. Pamięć hostóW f p kasowana, przez co pozostają uwięzione w pętli czasowej, przeżywając ciągle na n°\ o ten sam dzień. W filmie pojawia się też nawiązanie do mitu Pigmaliona, w któi) młody król zakochuje się w stworzonej przez siebie rzeźbie kobiety, ożywionej P< Afrodytę. W „West World" jeden z klientów parku pozostaje pod urokiem pi?^1 W Dolores, mimo iż wie, że młoda dziewczyna jest hostem. Występuje tu także wyr^' °< nawiązanie do toposu theatrum mundi, według którego świat został stworzony p1' 70 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ kiego demiurga, będącego reżyserem wydarzeń rozgrywających się na deskach z lego teatru, gdzie ludzie występują w roli marionetek, mających odegrać ro^°r^ PrzyPisane im role. W filmie „West World" przypadkowa awaria robotów ho ,°CZ^na c*48 zdarzeń, wywracających dotychczasowy porządek. Zbuntowane Sc^e' Zaczynają przejawiać niezależność i wykraczać poza przypisane im rutynowo Zachowań. Wspomniana Dolores - wyrusza na poszukiwanie tajemniczego Pio^' który jeden z twórców „West World" miał ukryć w zaprojektowanej krainie, dro ■ Sn traktuje podróż do centrum labiryntu jako odbycie metaforycznej doś^1- Pe^ne8° człowieczeństwa, od stopniowego odzyskiwania wspomnień przez p0st czanie głębi przeżyć (w tym cierpienia), po zyskanie możliwości wyboru ^P°wania. W filmie labirynt staje się symbolem przebudzenia, a właściwie ile JVaką r°b°ty muszą przebyć, aby uzyskać świadomość. Pojawia się pytanie, na obe °Wle "^est World" pozostają świadomi wielości odniesień mitologicznych CnYch w serialu? o mitycznych inspiracjach w kulturze - badania wśród studentów ty b ^ z<^e8radowane towarzyszą nam w wielu przestrzeniach codziennego życia. Marketingowej odwołania do mitologii mają zwiększać atrakcyjność jabłk0 °W ^teve Jobs nie bez powodu nazwał swoją firmę Apple. Nadgryzione jest a ^>rzyw°łuje zarówno obraz biblijnego Edenu, jak i symbol oświecenia. Znana dostaj • a ° Isaacu Newtonie, który w trakcie swoich rozważań naukowych, £akup ^iem po głowie, na skutek czego doznał niespodziewanej iluminacji. to obiefJ°duktu ńrmy APPle w postaci laptopa, tabletu czy telefonu komórkowego ś\viąt» . lca utraconego raju, ale też gwarancja sukcesu. Wielu klientów podąża do n0Wych °nsumpcji, nie mając świadomości, że twórcy branży handlowej to kreatorzy Wy2;n ^tów. I tak nastolatek, który kupuje upragnione buty firmy Nike, będące W syjv,LZll^ern jego statusu, nie wie, że znak firmowy to skrzydło greckiej bogini, co p°dob1C2nym sensie oznacza, że buty mają poprowadzić go do zwycięstwa. Zastar>aw'1116 nasto^at^ śledzące na ekranie perypetie wilkołaków i wampirów, nie Męks2ośla^ si? nad mitologicznym rodowodem tych postaci. Choć młody człowiek Pravvęi • zycia spędza w otoczeniu ekranów, odczuwając tęsknotę za przeżywaniem °Potyip' emocji, to często nie dostrzega symbolicznego sensu oferowanych mu "Sci. ajęCj„ Posta^ie Prowadzone ze studentami stanowiły dla autorki tekstu inspirację do ^jakis nia Piania o obecność mitów w kulturze popularnej, a także sprawdzenia, °dbi0rra 0 młodzi ludzie odbierają narracje filmowe i literackie? Czy są świadomymi czy tylko biernymi konsumentami informacji? W trakcie badań grupa artii 71 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję studentów filologii polskiej oraz pedagogiki została poproszona o napisanie krótkiej eseju, będącego odpowiedzią na pytanie: do jakich toposowi odniesień mitologiczny^1 nawiązują współcześni twórcy kultury? Interesujące były nie tylko podane przykład)'' ale także uzasadnienie wyborów. Zebrane wypowiedzi w postaci 20 esejów poddafl° jakościowej analizie treści. W toku interpretacji wyróżniono następujące moty^ podróży, bohatera i apokalipsy. Wśród filmowych narracji, skoncentrowanych wokół mitów bohaterski^1 wymieniano przede wszystkim filmy wojenne, takie jak: „Niezłomny", „Szeregowi^ Ryan", „Helikopter w ogniu". W kontekście kultu siły pojawił się też „Ramb0 „Terminator" czy „Mroczny Rycerz". Jeden z badanych dostrzegł, że motr „nieustraszonego wojownika" cieszy się popularnością w ostatnich latach, co je$' zdaniem, spowodowane jest faktem, że kładzie się nacisk na indywidualność wyodrębnianie się jednostki z tłumu. Prawie wszyscy badani zauważyli obecność herosa w tekstach kultury, ale tylko jedna osoba podjęła próbę analizy, z czego to wynikać. Zastanawiające wydaje się, że nikt z respondentów nie zauważył proc^1 dekonstrukcji mitu bohaterskiego. Nikt nie podjął się też analizy wizerunku post^ kobiecych w narracjach filmowych z ostatniej dekady, mimo że zaczęły występo^1 w rolach zarezerwowanych do tej pory dla mężczyzn. W kontekście motywu apokalipsy wskazano takie filmy, jak „Mad Max" „Igrzyska śmierci". Dwie respondentki zwróciły uwagę na obecność symboliki biblij11^ w takich filmach jak: „2012", „Dziewiąte wrota", „Siedem" czy „Bruce Wszechmogą^ w którym występuje motyw boskości. Na uwagę zasługuje analiza filmu „Trufli1 show" w reżyserii Petera Weira. Zdaniem badanej to pokazanie losu człowi^' wzorowanego na produkcji reality show, w której każdy szczegół został staranni wyreżyserowany przez niewidzialnego twórcę. Był to jedyny przypadek rozpozna11' toposu theatrum mundi. Co ciekawe, ani jedna osoba nie omówiła obrazu sztucZ11 inteligencji, mimo że stanowi dość charakterystyczny topos w kulturze popularni W przypadku odniesień mitologicznych studenci wymieniali przede wszyst^ znane im hity filmowe, rzadziej książki i gry. Filmy stanowiły adaptacje mityczny1 przekazów, takie jak: „Troja", „300" „Immortals: bogowie i herosi", jak róW11' produkcje, w których pojawiają się nawiązania do znanych mitycznych post^ jak: „Opowieści z Narnii", „Harry Potter", „Zmierzch", czy „Percy Jackson - Bog0^ Olimpijscy". Wiele osób miało problemy z rozróżnieniem między postaci11' mitycznymi a baśniowymi. Studenci przywoływali przykłady znane im ze szkoli lektur i opowiadań. W jednym szeregu z Ikarem i Posejdonem, stawiali Małą Syre'11 Kopciuszka, Piękną i bestię, Piotrusia Pana, Małego Księcia i Doktora Judyma. kilka osób wykazało znajomość twórczości Sapkowskiego („Wiedźmin) czy Tolk^' („Hobbit"). Część badanych uznała, że współcześni twórcy w ogóle nie nawiązuje mitów. 72 2 nauk iana^Zy wypowiedzi wynika, że badani studenci, mimo studiowania mitoi Umanistycznych i społecznych, mają mgliste pojęcie na temat odniesień Wskaz°8lCZnyCh WC wsPółczesnych tekstach kultury popularnej. Choć potrafili mot a° -wołania do wybranych mitologii, wymieniając określone postaci czy narrT^'t0 n^6 dostrzegali ich symbolicznego znaczenia. Brakowało im też głębszego Współ u na<^ tym,wjaki sposób wybrane toposy w kulturze odnoszą się do problemów prz , CZesneg° świata. W odniesieniu do tezy postawionej w temacie, przywołane Y P°kazują, że mamy do czynienia z bierną konsumpcją. Zamiast zakończenia poz0 ^^o zmieniającej się formy oraz modyfikacji znaczenia, w dalszym ciągu tertiat Ważnym nośnikiem archetypów, stąd warto podejmować refleksję na ich °dbi0rW t0^U ^yskusji akademickiej, podnosząc tym samym wagę świadomego U". ^sród wiodących toposów obecnych we współczesnej kulturze, można Zaró\vn^ t0^OS wyprawy bohatera oraz jego wewnętrznej przemiany, co dotyczy r^nież Prota§onistów, jak i coraz częściej antagonistów. Znaczący okazuje się do toP°s złego miejsca czy maszyny. Wydaje się, że twórcy kultury celowo dążą i blisjc-°nStrukc.U mitycznych przekazów, aby stworzyć narracje bardziej realistyczne e^ka -.Z^C^U' dzięki temu można wydobyć z nich nowe sensy i wartości, także dla i niep^ ^awi^zania do mitycznych figur z jednej strony uosabiają aktualne lęki gl°bai ^e' ta^e jak zagrożenie nuklearne, wszechogarniający konsumpcjonizm czy C2łowie^ terr°ryzm' a z drugiej wyrażają marzenia o lepszym świecie. Współczesny ^itóty Pozostaje zagubiony w labiryncie ponowoczesności. Odkrywanie dawnych siebie ^ n°Wo może, niczym nić Ariadny, pomóc nam w odnalezieniu drogi do Bibliografia: ^IKa Katarzyna. Kategoria czasu mitycznego w komiksowych narracjach [2], g^^ohaterskich. „Studia Religiologica". 2014 Nr 47(2), s. 125-140. ^lEWlCZ PAWEŁ. Uczłowieczanie superbohaterów we współczesnej rze popularnej. [W:] Fantastyczność i cudowność: mit, literatura, Jemnica. Red. RATAJCZAK Tadeusz, TROCHA Bogdan. Zielona Góra 2013, [3]. ^ 0- w RTHES Roland. Mit dzisiaj. [W:] Mit i znak. Eseje, Red. BARTHES Roland. [4]. ^ 1970- ^]. Cąw Maria. Potrzeba mitu? „Człowiek w Kulturze". 1994 Nr 2, s. 71-93. ttELL Joseph. Bohater o tysiącu twarzy. Poznań 1997. 73 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję [6]. CIOŁKIEWICZ Paweł. Mityczne i baśniowe struktury narracyj111 w opowieściach superbohaterskich. Przyczynek do analizy filmowi1 uniwersum Marvela. „Studia Kulturoznawcze". 2015 Nr 2 (8), s. 41-64. [7]. CIOŁKIEWICZ Paweł. Podróż superbohatera: przyczynek do analizy opowie superbohaterskich. „Kultura i Wychowanie". 2013 Nr 5, s. 87-103. [8]. CZAJA Justyna. Nowe szaty mitu. [Online]. Tryb dostęp1 http://filmotekaszkolna.pl/lekcja-temat,89. [Dostęp: 12.07.2017]. [9]. DOMINAS Konrad. Tekst i jego dodatki, dodatki i tekst - od supersytetf1' rozrywkowego do uniwersum kulturowego. „Forum Poetyki". 2016 Nr s. 24-33. [10]. DROZDOWICZ Zbigniew. Mity jako integralna część kultury. [W:] Reli£' - Nauka - Kultura. Red. DROZDOWICZ Zbigniew, SZTAJER Sławom1 Poznań 2011, s. 65-82. [11]. ELIADE Mircea. Sacrum. Mit. Historia. Wybór esejów, Warszawa 1993. [12], GADAMER Hans. Prometeusz i tragedia kultury. [W:] Rozum, słowo, dzie,t [ Szkice wybrane. Red. H. Gadamer. Warszawa 1979. [13]. GAYMANN Neil. Mitologia Nordycka. Warszawa 2017. [ [14]. GŁOWIŃSKI M. Labirynt, przestrzeń obcości. [W:] Mity przebrane. Dioni^1 Narcyz, Prometeusz, Marchołt, labirynt. Kraków 1990. [15]. JANIK Justyna. Czas antybohaterów. Deadpool - postmodernistyczny iroflist [W:] Superbohater- mitologia współczesności. „Magazyn Antropologie21 [ Społeczno- Kulturowy". 2012, s. 38 - 43. [16]. JANION Maria. Wampir. Biografia symboliczna. Gdańsk 2002. ^ [; [17]. JASKÓLSKA Sylwia. Współczesne rytuały przejścia z dzieciństwa do dorosł°st baśń o Śpiącej Królewnie. [Online]. Tryb dostępu: https^/repozytorium-^ edu.pl/bitstream/10593/14942/l/jaskulska.współczesne.rytuały.przejścia-FL [Dostęp: 10.06.2017]. ,, [• [18]. KREMER Aleksandra. Topos „człowiek - Boże Igrzysko" w twór d° Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. Porównanie obrazów ukazują^ życie jako śmieszną zabawę i igraszkę Boga. [Online], Tryb dos^l [3 http://www.mishellanea.mish.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2010/03/Krei11 [3 Topos.pdf. [Dostęp: 02.06.2017]. [19]. LEŚNIAK Piotr. West world i coming out misterianina. [Online]. Tryb dost^ https://medium.eom/@piotrleniak/westworld-i-coming-out-misteriani'1 [3 786093d40fl4. [Dostęp: 11.07.2017]. [20]. LESZCZYŃSKI Grzegorz, PAPUZIŃSKA Joanna. Toposy literatury dla [3 i młodzieży. [W:] Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej. Red. TYLl^ Barbara, LESZCZYŃSKI Grzegorz. Wrocław 2003, s. 394-396. [21]. LESZCZYŃSKI Grzegorz. Fantasy. [W:] Słownik literatury dzieci- 74 * młodzieżowej. Red. TYLICKA Barbara, LESZCZYŃSKI Grzegorz. f [22] Wrocław2003, s. 112. J-^AJMUREK lakub. Monomit w 3D. [Online]. Tryb dostępu: ttp://www.dwutygodnik.com/artykul/3379-monomit-w-3d.html. i ^3] M°StęP: 5-06-2017^ ARKOCKI Miłosz. Geralt z Rivii - antybohater w roli bohatera fantasy. •] Wiedźmin - polski fenomen popkultury. Red. DUDZIŃSKI Robert., "t [24] Joanna. Wrocław 2016, s. 29-42. [25] ^ Rollo. Błaganie o mit. Poznań 1997. RAKOWSKI Lech. O dobrym robocie i złych ludziach. Recenzja filmu ^ "Chappie" Neilla Blomkampa. Tygodnik internetowy „Kultura Liberalna". 2015 r 324. [Online]. Tryb dostępu: http://kulturaliberalna.pl/2015/03/24/dobry- [2(5] j^ot-zli-ludzie-nijakowski-chappie/. [Dostęp: 01.07.2017], LKUSZ Ksenia. Jak „ugryźć temat? Wieloaspektowość figur zombie. [27] p ^0mbie w kulturze. Kraków 2016, s. 17-32. ATTS Todd. K. Locating Zombies in the Sociology of Popular Culture. [28] pSociology Compas". 2013 No 7, p. 547- 560. °K0PIUK Jerzy. Gnostycki świat Gwiezdnych Wojen. [W:] Dawno temu [29] ^ Galaktyce Popularnej. Red. JAWŁOWSKI Albert. Warszawa 2010, s. 11-26. AWSKI Jakub. Metamorfozy motywu wampira w kulturze popularnej XX oraz llC [30] w^eku. Zarys problematyki. „In Gremium". 2014 Nr 8, s. 189-201. JEK Patrycja. Penelopa i jej współczesne filmowe inkarnacje. „Images". 2015 , [3l]. XVII/No. 26, s. 177-187. ^ KAREWICZ Krzysztof. Monstrum, albo wiedźmina opisanie - Próba J1! ravv i kwestia człowieczeństwa w multiwersum Wiedźmina. [W:] Wiedźmin PC P°lski fenomen popkultury. Red. DUDZIŃSKI Robert., PŁOSZAJ Joanna. , [32]. s?r°cław 2016, s. 73-86. r ZĘŚNIAK Jolanta, Fantasy - nowe zjawisko w literaturze końca XX wieku. ^ Literatura dla dzieci i młodzieży (po roku 1980). Red. KWAŚNIEWICZ [33] s?ESICA Krystyna. Katowice 2008, s. 195-214. ^ ^4] s?NAJDERMAN Monika. Błazen. Maski i metafory. Gdańsk 2000, s. 23-37. ^TAK Wit. Degradacja mitu - degradacja fantasy. [W:] Fantasy ^ ^daniach naukowych. Red. RATAJCZAK Tadeusz., TROCHA Bogdan. »ilV [35] -r!!lona Góra 2009, s. 21-33. ^ARSKA-BAKIR Joanna. Religia. Encyklopedia, T. 7. Warszawa 2003, I* [36]. ^90:100. ^ r>A^^LEWSKA Anna. Ewolucja toposu herosa. Od Achillesa do Batmana. -J Superbohater- mitologia współczesności. „Magazyn Antropologiczno-^°^eczno-Kulturowy". 2012, s. 9-15. 75 Marta Gliniecka - Na tropach mitów w dziełach kultury popularnej - między świadomym odbiorem a bierną konsumpcję____^ [37]. WINIARSKI Jakub. Wybór miejsca akcji i sztuka robienia dekora^j1 [W:] Po bandzie, czyli jak napisać potencjalny bestseller. Red. WINIARŃ Jakub, RAWSKA Jolanta, Warszawa 2015, s. 636-700. [38]. ZARANEK Łukasz. Jezus Skywalker. „Gwiezdne Wojny" wykroczyć daleko poza fenomen kulturowy. [Online]. Tryb dostępu: http://wwW.t^ info/23192950/jezus-skywalker-gwiezdne-wojny-wykroczyly-daleko-po2'1 fenomen-kulturowy. [Dostęp: 12.07.2017]. [39]. ŻUKOWSKA Elżbieta. Mitologie Andrzeja Sapkowskiego. Gdańsk 2011. [40]. ŻUREK Wojciech. Od struktur mitologicznych w filmie do fenomen0^ religijnych w rzeczywistości społecznej na przykładzie Gwiezdnych Wojc' Georgea Lucasa. „Ex Nihilo". 2009 Nr 1, s. 137-151. 76 Biblioteczne i kulturowe środowisko informacyjne *** 77 Katarzyna Bartosiak Kamil Banaszewski Uniwersytet Zielonogórski Zielona Góra W trosce o kulturę informacyjną.; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek } £ W dobie globalizacji informacji i popularności Internetu uczestnicy w ekologicznej kulturze informacyjnej staje się wymogiem dla pojedynczych os0 z jak i całych społeczeństw. Kultura ta powinna obowiązywać również w odniesie11' s do informacji zamieszczanych na stronach WWW, przede wszystkim r, wobec treści o charakterze użytkowym. Istnieje wiele wskazówek dotycząc)L z komponowania efektywnych tekstów konsumenckich, jedną z nich jest zrozumi^0 n (czytelność). Spośród różnych sposobów analitycznego badania czytelności teKs najpopularniejszy jest wzór Gunninga, a dla języka polskiego - formuła Pisal ^ h< Polskim narzędziem do automatycznego pomiaru czytelności tekstu, powstały111 i bazie powyższych rozwiązań, jest Jasnopis, wyliczający m. in. liczbę lat nauki szk^11 koniecznej dla zrozumienia badanej treści. Przy użyciu Jasnopisu przeanalizo^ [6 treści komunikatów użytkowych dotyczących zasad wypożyczeń, zawarte Cz stronach internetowych bibliotek uniwersyteckich. Choć podobne metody ponii'1 pQ mogą uchodzić za kontrowersyjne, uzyskane wyniki pozwalają twierdzić, że te^ dl( konsumenckie bibliotek zwłaszcza dla nowych czytelników mogą uchodzić za tru ivy w odbiorze, a tym samym mało zrozumiałe. I 1 i Nauka o informacji w jej antropologicznym ujęciu nakazuje traktować człovv|C 0fc jako przedmiot i podmiot informacji, jednocześnie jej odbiorcę i twórcę. Rozum1' jako taki, istnieje on i funkcjonuje wielowymiarowo - na jego otoczenie informuj inf składa się nie tylko środowisko naturalne (przyroda), społeczne (inni ludzie)'^ 2ja także sztuczne (projektowana przestrzeń informacyjna, elektroniczna i wirt^ tyj cybersfera). Całość informacyjnej rzeczywistości najtrafniej chyba określa p°)\ hybrydowości - przy czym wszystkie wymiary informacyjne nieustanni °dc przenikają, zazębiają i przeplatają, a między nimi oraz między nimi i człowiek dzu „cięgle następuje synergia, i to zarówno między środowiskiem naturalnym a człowi^' oraz człowiekiem a środowiskiem wirtualnym. Środowisko to wpływa na czło^ ^ a człowiek kształtuje to środowisko. Następuje więc sprzężenie zwrotne. Wszyst^ siebie nawzajem oddziałuje" [4, s. 77-78]. Czerpiąc przykład z ekologii natui*a 78 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ ^rej »świat nie jest zbiorem wyizolowanych obiektów, lecz raczej siecią i d a ' SQ wzajemnie połączone" [1, s. 41], tworząc zależne od siebie systemy infor em^' informacyjna jest w tym przypadku próbą opisu środowiska ^ac^ne8° i zbadania tego, co stanowi ekosystem informacyjny człowieka, czł • W°^ technologii informacyjno-komunikacyjnych, obecność i funkcjonowanie Zagad ' a."W ^eci" CZY globalizacja informacji za pośrednictwem Internetu to czło ni6n^a' które w badaniach nad ekosystemem informacyjnym współczesnego 16 a ^ażą zwrócić baczniejszą uwagę na wirtualne i elektroniczne środowisko ^eCaCyjne' ^re »staJe sz£ coraz bardziej złożone i zanieczyszczone, a więc §Wne ^lCZne s-^]- Internet, zwłaszcza dla młodych ludzi, coraz częściej stanowi liski • .rne<^^Um informacji, jednak zamieszczane w nim dane bywają nierzetelne, istni ■ °ści> mało wiarygodne, „słabo uporządkowane, często źle sklasyfikowane, zrnieri ■ W W^u formatach, dodatkowo proces wyszukiwania informacji utrudnia stale sPraw' ^ stru^ura Internetu zarówno pod względem ilości, jak i zawartości" [35], rótynież^C' ^C(" n^e mo^e traktowana jedynie jako źródło wiedzy, lecz często z obło62 ^ez^nf°rmacji> a niekiedy jako „przysłowiowa puszka Pandory" [35]. Wraz biesie • aw'ei^stwem" globalnie i natychmiastowo dostępnej informacji, Internet Zapob'Wl^C 26 S0^ niebezpieczeństwo patologii, nadużyć, a nawet chorób [32], W celu hołd ezenia tym zagrożeniom sens zdaje się mieć właśnie podejście ekologiczne, i eduj^Ce.e'<0nomii i »higienie" informacyjnej, którego filary stanowią alfabetyzacja inf0rrn ac^a informacyjna (pozwalająca kształcić umiejętności i kompetencje [^>S. 13 ^CZne> jak i informacyjne), rozwijanie świadomości informacyjnej c*o^15] 0raz kultura informacyjna, którą rozumieć można jako „sferę aktywności ^0irZeb Q ^Szta^owanc} przez jego świadomość informacyjną, wartości wspierające dlą f atfabetyzacji informacyjnej, postawy emitujące zachowania charakterystyczne ^y^iiem ^formacyjnie użytkowników, wynikające z oddziaływania na siebie ' Uyhiei komponentów kultury" [7, s. 635]27 oraz jako „wiedzę, nawyki °tcicZcii °SCZ odnoszące się do informacji traktowanej jako składnik rzeczywistości Ząró\vn0 ^ Powieka [...], jako czynnik wpływający na zachowania i osiągnięcia '^°rrna P°jedynczych ludzi, jak i całych społeczeństw" [33, s. 41-88]28. Kultura w ujęciu ekologicznym bazuje przede wszystkim na założeniu, że ^'esła\v S]?0^ec:zne ściśle związane ze środowiskiem informacyjnym i, jak zaznacza 1 Zxvi<}zk' Polega na „poszukiwaniu w szeroko rozumianej kulturze elementów °^dziaiy^' P0rni?dzy nimi, które pozwalają chronić się przed zgubnym (niekorzystnym) ^ziQłcinle Qn*em Informacji i/lub pozwalają chronić informację przed niszczycielskim Partyc Powieka, czyli kulturalnie zarządzać informacją" [3, s. 36]. 27 ^Pacja w kulturze informacyjnej, jak i troska o nią, cechować winny 28 Bato —— Na te °Wska zwraca uwagę na wielość funkcjonujących definicji terminu. at ^efinicyjnych trudności terminu patrz: [23, s. 41-88], 79 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek __^ zarówno poszczególnych ludzi (stając się elementem ich kultury osobistej), jak i grup) (organizacje, instytucje, czy całe społeczeństwa) [3, s. 36-38; 26, p. 156-157]. W poglądów Bogdana Stefanowicza, kulturę informacji należy „uprawiać" zarówno lV poziomie myśli, czynów, jak i języka [33, s. 193-195], pomocne zaś w takim podejść1 będą następujące wytyczne: systemowe kształtowanie świadomości roli/znaczek' kultury informacyjnej w społeczeństwie, dążenie do wiernego odzwierciedlał1'' poprzez nią rzeczywistości (troska o poprawne odczytanie treści i o język przekaz11 rozwijanie wiedzy o informacji oraz kształtowanie kultury informacyjnej 11 wszystkich etapach życia człowieka [34, s. 97-99]. Z punktu widzenia zarówno kultury, jak i ekologii informacyjnej, w środowi^' Internetu niebanalnego znaczenia nabiera jakość i ilość informacji prezentowany1-za pośrednictwem stron WWW, forma i sposób przekazu treści, a więc )$ komunikatów adresowanych do bywalców owych witryn. Przede wszyst^'1! w odniesieniu do stron o charakterze konsumenckim odpowiedni sp0^1 przekazywania informacji odgrywa ważną rolę - informacje te bowiem CL$ polegają na kształtowaniu „know-how" klienta, stanowią dane i komuni^J o wartości użytkowej, których przyswojenie i zrozumienie konieczne jest L adresata, jeśli zamierza on korzystać z usług i zasobów danej organizacji, jak 1' strony internetowej. ^ Nie ma jednego „przepisu" na idealny tekst, ponieważ „kształt wypoW^ uzależniony jest od jej gatunku. Inaczej piszemy podanie, referat, a jeszcze zaproszenie" [37, s. 17]. Przy tworzeniu treści użytkowych warto mieć jednak na uW^1 siedem cech uniwersalnie dobrego tekstu, który to: ma precyzyjnie określony cel>11 wyraźnie określonego odbiorcę, jest na temat, jest zwięzły, jasny, stosowny i przeji'zV [37, s. 17-18], Formułując teksty konsumenckie (zarówno te umieszczane w Intern^, jak i te, które pojawiają się w różnego rodzaju ulotkach czy folderach informacyj11)1' należy też uwzględnić postulat przyjazności dialogu, który jest jednym ze „wskaźfl^1 kultury językowej w sferze komunikowania" [33, s. 194]. Zaproponowana przez ^ Gricea, przyjazność taka polega na przestrzeganiu zasady ilościowej („czyń twoja wypowiedź zawierała tyle informacji, ile wymaga tego sytuacja"), jakości^ („nie mów tego, o czym sądzisz, że nie jest prawdą, i nie mów tego, czego nie możesl pewny"), odniesienia („bądź relatywny; uwzględnij «tezauruspojęciowy» iprzygoto^1'1 rozmówcy") i sposobu („unikaj niejasności w wyrażaniu, unikaj wieloznac^1 ^ wypowiadaj się zwięźle [...], bądź skoordynowany") [33, s. 194]. Teksty konsunie'1 pisane językiem pełnym sformułowań fachowych, zawierające zwroty i p0-'' specjalistycznego żargonu, nie tylko nie spełnią swojego zadania, mogą być ^ potraktowane jak teksty rodem z języka obcego. Komponując tekst użytkowy ^ mieć jednakowoż na uwadze doświadczenia glottodydaktyków, którzy niejednok11' za punkt wyjścia swych badań obierają „spojrzenie na tekst pod kątem trudności) i1 80 . Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ "loże on stu obco' LWarzac rodzimemu użytkownikowi języka, ponieważ w wypadku czytelnika 28] trudności te zazwyczaj nie znikają, przeciwnie: często się potęgują" [5, s. Wiąże ■ eraturze glottodydaktycznej często pojawia się pojęcie trudności tekstu, które Zalni Sl^ 2 "koniecznością dostosowania materiałów [...] do potrzeb uczącego się, jego ^edza30^^' w^u oraz poziomu kompetencji językowych [...]29. Nauczyciele praktycy ^"yzw, Z tir ------^------J J i y ■. j —. . l j -- -----r e teksty zbyt proste [...], choć miłe w lekturze, nie stanowiąc dostatecznego się no^U' nie Mobilizują uczących się do wysiłku [...]. Teksty trudne, w których piętrzą tnogą J sł°wa> a struktury daleko odbiegają od tych, które znane są uczącym się [...], b0^ie pitnie obniżyć poziom ich motywacji. Zbyt trudny materiał często przynosi język) vv odwrotne do zamierzonych" [31, s. 88]. Na odbiór tekstu (bez względu na teniatu ma n*e tylko kompetencja językowa czytającego, ale także jego „znajomość Urnieję^atUn^u wyPowiedzi, doświadczenie, wiedza ogólna i kulturowa, inteligencja, stan fi-? SC rozurn°wania, wprawa w czytaniu, poziom koncentracji, motywacja, a nawet Treści* emocj°nalny" t5>s- 33-34]. ^^ienio UZ^OWe' jeśli mają spełniać swe zadanie, powinny stosować się do być Zrozu^-0^ wskazówek i podpowiedzi, nade wszystko jednak powinny czyte|no^la^e- Pojęcie zrozumiałości, dziś często używane zamiennie z terminem tekstu 'C! ^readability)30, należy rozumieć jako parametr metodycznej poprawności trudności Zn czytelności tekstu definiowany jest bowiem jako „miara stopnia ^ Jakim u s^ a^nej i gramatycznej tekstu stosowana w celu określenia stopnia, już ok \l€ °n zrozumiaty" U4, s. 108]. Naukowe badania nad zrozumiałością Czyteln0śCj ° Stu^etn^ tradycję. Amerykańscy autorzy pierwszych prac dotyczących liczba 1 brali pod uwagę mierzalne elementy badanych treści, takie W dniach ^aimków osobowych w tekście, liczba sylab w wyrazach, ilość wyrazów ^kaźnik' 'CZ^ ^rekwencja słów [31, s. 89]. Wzory analityczne służące do wyliczania ^°riUułę 2W*s^al czytelnościróżniłysięjednakmiędzysobą. RudolfFleschprzedstawił °^reśla inc^eksem czytelności (reading ease scalę), w której zrozumiałość S^0vva w s i ^ Postawie średniej długości zdania w słowach i średniej długości VVz°rZe Da|g> ~ wyniki prezentuje się na stustopniowej skali zrozumiałości. We na podst& Dale> Jeanne S. Chall) wskaźnik czytelności szacowany H słów iat^le średniej długości zdań w słowach i procencie słów spoza autorskiej Sxkolnej5 k0zaś jego wartość przekładalna/skalowana jest na liczbę lat nauki r^nym16021^ zrozumienia danej treści. Poza klasycznymi formułami °rtlPuter0^11 -Z ^giem czasu coraz bardziej zautomatyzowanymi, obliczanymi ^°ja\vijy °' Jak choćby R.J. Sentera i E.A. Smitha Automated Readability Index) ^ lnne sPosoby mierzenia czytelności, jak choćby test Wilsona L. Taylora 3 trudn°ści tekstu, nauczyciele-językowcy posługują się wytycznymi „Europejskiego Oba byw°^SU ^takenia językowego". a'^ Zast?powane pojęciami komunikatywności lub przystępności [18, s. 75]. 81 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek Cloze procedure, w którym z oryginalnego tekstu usuwa się co n-te słowo, a zadani^' badanego jest uzupełnienie brakującego wyrazu (procentowa liczba poprawny1-odpowiedzi określa jednocześnie stopień zrozumienia tekstu), testy typu praW^ fałsz, czy testy wielokrotnego wyboru. Do strategii badających rozumienie tre^. należy także zaliczyć Allena Newella i Herberta Simona „protokół głośnego czytań1'1 (;think-aloud protocol), czy różnego rodzaju pomiary płynności czytania na głos (^'J reading fluency), a także okulograficzne pomiary śledzenia ruchów gałek oczn)L (eye-tracking) w procesie czytania [12, s. 13-27]. Najbardziej znanym wskaźnikiem czytelności po dzień dzisiejszy pozostaje jedn1 Fog Index „(współczynnik mglistości") Roberta Gunninga, który w najogólniejsi1 zarysie bazuje na elemencie syntaktycznym (którego wyznacznikiem jest dług0 zdań liczona w wyrazach) i semantycznym (którego wyznacznik stanowi licZ trzy- lub więcej sylabowych wyrazów, czyli tzw. słów trudnych). Stopień czytelń0*11, tekstu uzyskuje się dzięki zastosowaniu prostej formuły matematycznej, której W) należy odczytać na skali stworzonej na podstawie „poziomu umiejętności języko^)1. określanego w latach edukacji szkolnej, [który] musi prezentować odbiorca informacje zawarte w tekście były dla niego dostępne" [31, s. 90]. Badania dokonuje na pełnozdaniowej, liczącej 100-1 wyrazów, próbce tekstu, w której oblicza się koW1 liczbę słów, zdań, średnią liczbę słów w zdaniach i procent słów trudnych - uzys^'1' w ten sposób wyniki należy zsumować i pomnożyć przez 0,4. Otrzymana waftl liczbowa określa liczbę lat edukacji szkolnej, koniecznej do swobodnego rozum^' tekstu, jednocześnie - im jest ona niższa, tym badana treść łatwiejsza/bar^ czytelna dla odbiorcy (przeciętny użytkownik języka angielskiego z łatwością c teksty o wskaźniku czytelności 9) [31, s. 91]. Tabela 1 prezentuje wskaźnik czytelń0 różnych treści (dla użytkownika języka angielskiego). ' Iw Tab. 1. Średni wskaźnik czytelności tekstów angielskich pochodzących z różnych Wskaźnik czytelności 6-8 10 10 11 14 15-20 powyżej 20 powyżej 30 Źródła przewodniki TV, Biblia, Mark Twain ,Reader s Digest" większość popularnych powieści „Time", „Newsweek" „Wall Street Journal" „The Times", „The Guardian" teksty akademickie dokumenty rządowe teksty, w których rząd usiłuje coś ukryć j Źródło: SERETNY Anna. Wskaźnik czytelności tekstu jako pomoc w określaf'1' stopnia jego trudności. „LingYaria". 2006 Nr 2, s. 91 82 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni st°so\vn ^aSna' każdY język posiada swoją specyfikę, a formuły i skale pomiarowe °kazać • W odn^esieniu do badania czytelności tekstu w języku angielskim, mogą Gunn- Sl<* ma*° użyteczne dla tekstów w innych językach. Ogólne kryteria czytelności Zr,aczen^a ^CZ °kreślania parametrów szczegółowych) wydają się jednak mieć VvarUnkaS W^raczaj4ce Poza różnice językowe [31, s. 92]. Pomimo tego w rodzimych liczyć a?- Za*nteresowanie badaniem zrozumiałości tekstów było niewielkie, jeśli nie SzerZe- lk°wanych jeszcze w latach sześćdziesiątych prac (z zakresu psychologii). Walery ^p°^^ernem zainteresował się dopiero polski prasoznawca i językoznawca Za8ranicz Sa ' który jako pierwszy w Polsce, przedstawiając doświadczenia ich pr? (głównie anglojęzycznych) badaczy, zaproponował wykorzystanie języków ana^zie tekstów polskich (po odpowiednim dostosowaniu do specyfiki Własny ^ °Wlańskich). Przede wszystkim zaś stworzył Pisarek i zaprezentował [28, s ^°r^nalny wzór pozwalający obliczać stopień trudności tekstu polskiego Jeg0 s" 245-262; zob. też 12, s. 28-29]. ^tyskW7°r °kre^ania trudności tekstu (T) uwzględniał dwie zasadnicze cechy: oraz T 11 ^rudności składni - a więc średnią długość zdania liczoną w wyrazach UZr»avvał teWS^azn^ trudności słownictwa, czyli procent wyrazów trudnych (za takie grupy w Czt:erosylabowe bądź dłuższe - w formie hasłowej). Pisarek nie zaliczył do tZ;v- Wyraz °W tfudnych nazw własnych niezależnie od ich długości, uznając je za (§łóvvnie n*ezależne od woli autora, a więc takie, które nie dają się zastąpić w tekście P^ozna^380^111' k° taki poddawał analizie) przez synonimy [12, s. 29]. Polski uzyciu ■ stworzył również własną skalę ocen trudności tekstów. Wyniki uzyskane ^°20 Ąut Wzoru Pisarka zwracają najczęściej wyniki mieszczące się w przedziale ^ a Za łat °r Za teksty t>ardzo łatwe uznawał te, których wskaźnik wynosił pomiędzy teksty bardWe te 0 wsk&źniku 7,1-10, teksty średnie 10,1-13, testy trudne 13,1-18 oraz Duże 2^° trudne 18,1-20 [29, s. 256-258; por. 12, s. 29], miały badan' Z6n^e ^a rozwoju narzędzi i metod mierzenia zrozumiałości tekstów ^ jedną ?lla P0^wi?c°ne statystyce tekstów polskich. Dodajmy, brak takich danych ^rekweriCyjn^1(^Wnych słabości wzoru Pisarka. Chodzi tu przede wszystkim o listy Vvaznym ni Zarowno całej polszczyzny jak i jej poszczególnych odmian. Ogromnie lnr>ych elgj^j entern było stworzenie Narodowego Korpusu Języka Polskiego oraz °^atkoty0 r°nicznych zasobów leksykalno-semantycznych takich jak np. Słowosieć. m°żna obij P°Wstały również ogólnodostępne aplikacje online, za pomocą których s- 32-36j Za^ nP- Poziom mglistości języka (indeks FOG-PL) [30; 25; szerzej zob. ^raWdon j "^°rrriatyc- Co n^e najbardziej obecnie zaawansowaną metodą (narzędziem k^^«y«kTllm°matycZMg0 mierzenia zrozumiałości tekstów polskich, M,rnPuter0ur lm tekstów użytkowych, pozaliterackich jest Jasnopis. Jest to program ' Powstały w ramach interdyscyplinarnego projektu badawczego 83 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek realizowanego na uniwersytecie SWPS [16, s. 14]. Metoda wykorzystana w aplika<" Jasnopis to, jak podkreślają sami jego twórcy, metoda oryginalna - stwórz0'1' specjalnie dla badania tekstów polskich, a nie adaptacja formuł zagraniczny-'1 służących pierwotnie do badania tekstów innych niż te napisane po polsku [15, s-Autorzy projektu stworzyli własne formuły szacujące poziom zrozumiałości tekst w oparciu o jego powierzchniowe cechy lingwistyczne (formuła regresji grzbieto^ oraz uogólniony wzór Pisarka) implementując je do programu Jasnopis [szerzej z(? 13, s. 109-126]. Formuły te stworzono w oparciu o badania psycholingwistyczne °{l> autorską siedmiostopniową skalę trudności tekstu (Tab. 2) [11, s. 77-107]. Klasa Opis Wykształcenie odbiorcy^/ 1 Teksty bardzo łatwe w odbiorze Klasy 1-3 szkoły podstawo- 2 Teksty bardzo czytelne Klasy 4-6 szkoły podstawowi- 3 Teksty czytelne, zrozumiałe dla przeciętnego Polaka Gimnazjum 4 Teksty nieco trudniejsze, zrozumiałe dla osób z wykształceniem średnim Liceum 5 Teksty trudniejsze, zrozumiałe dla ludzi wykształconych Ml Studia licencjackie/inżynier^ 6 Tekst trudny w odbiorze dla przeciętnego Polaka Studia magisterskie 7 Teksty bardzo skomplikowane, teksty fachowe Doktorat Źródło: NITOŃ Bartłomiej. Jasnopis - narzędzie do badania zrozumiałości-[W:] Jasnopis czyli Mierzenie zrozumiałości polskich tekstów użytkowych. Red. GRUSZCZYŃSKI Włodzimierz, OGRODNICZUK Maciej. Warszawa 2015, Przy obliczaniu stopnia trudności tekstów Jasnopis korzysta ze znanyc^ wcześniej metod analitycznych. Odwołuje się do dwóch wzorów - „indeksu mglistt _ Gunninga (Fog Index) oraz wzoru Pisarka. Dodatkowo Jasnopis wyposażony w składnik, jakim jest automatyczny test Taylora (w dwóch wariantach, a wi?L klasycznej wersji, jak również z wykorzystaniem „miary zakłopotania" - perp Za pomocą odpowiedniego algorytmu program potrafi samoczynnie uzupeł'1 n-te słowo w oparciu o korpusy referencyjne tekstów dopasowując analiz°\ tekst do zdefiniowanych typów stylistyczno-gatunkowych (literatura dla Ł' J^Sjogia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni teksty p0 , [l6, s 14 arn°naukowe, teksty prasowe, teksty ustaw, teksty z polskiej Wikipedii) Wektoro\ ' oraz Tabela 6.1]. Jasnopis może również, wykorzystując model jedne ' °'regoś z njc^ ^ P°Pu^arnonaukowe, Rejestr prasowy, Ustawy i Wikipedia). Wybór )c?-eki\Yan sP°woduje oznaczenie tych fragmentów, akapitów, które odbiegają od Wracają° ^Zorca [27,S.140-141], ?arametrem któ * indeksów wyliczanych przez program, podstawowym Wcześ^j otrzymuje się w badaniu, jest Klasa trudności, a więc omawiany ,v' Sn°pis o^jj a ' siedmiostopniowy parametr trudności analizowanego tekstu. r^\ sh Urtlentów Tat rÓWnież wskaźniki mglistości (indeksy FOG) sprawdzanych ■ W huu) sprawazanycn wsKazniKi mgustosci polem na sposobie (' spravT"t0V' 'ak pisze Bartłomie) Nitoń' ••róir"ca ZL „Mistości obliczane są A dCr,ia' Cz^ jest trudne- [27, s. 167], - za astowych, tekstowych i rzadkich hastowyc . „ wc7eśnieiszei zamianie < W tr"dne u»™»e s, te, których formy hasłowe (po form '?/ ^tonZ? TaĆ) maią Wi?Ce' "'"Lkotystahlnahzator morfologiczny ^ i na podstawowe autorzy jasnopisu wyko y 85 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek____ Morfeusz. Jako że jest on programem bezkontekstowym, zastosowano tager WCK? (Wrocław CRF Tagger), „który w wypadku alternatywnych interpretacji uzyskali za pomocą Morfeusza wybiera na podstawie kontekstu najprawdopodobniej [16, s. 14-15]. „FOG: Formy tekstowe" - wyrazami trudnymi są w tym przypa^' te, których tekstowe formy liczą powyżej czterech sylab. „FOG: Rzadkie hasłowe podobnie jak w wariancie pierwszym, wyrazami trudnymi są formy hasłowe licz^ więcej niż cztery sylaby. Dodatkowym kryterium jest tutaj frekwencja. Za wy1'1 trudny uznany zostaje ten, który nie znajduje się na liście pierwszych 5000 z listy frekwencyjnej korpusu NKJP31 ani na liście słownika frekwencyjnego Jan^2 Imiołczyka [19]. Kolejnym indeksem obliczanym przez Jasnopis jest ten wykorzystujący ^ | Pisarka. Program oblicza go aż w sześciu wariantach. Trzech wykorzystują*^ liniową (L-) wersję jego wzoru (L-Pisarek: Formy hasłowe, L-Pisarek: Fo^ tekstowe, L-Pisarek: Rzadkie hasłowe) oraz trzech odwołujących się do oryginału^, nieliniowego (NL-) wzoru (NL-Pisarek: Formy hasłowe, NL-Pisarek: Formy tekst0 NL-Pisarek: Rzadkie hasłowe). Formy hasłowe, tekstowe i rzadkie wyrazów ,, wszystkich wymienionych przypadkach uzyskiwane (wyliczane) są w taki sam sp°'s jak w przypadku indeksu mglistości [27, s. 168]. ^ Jasnopis sumuje również takie zmienne jak: liczba akapitów, liczba zdań, ^ słów, liczba słów trudnych (analogicznie jak m.in. w przypadku indeksu FOG). P° () średnie: Średnia długość słowa, Średnia długość zdania, Średnia długość akapit11 ^ procentowe udziały poszczególnych składników dokumentu: Procent słów trudu)'^ Procent rzeczowników, Procent rzeczowników trudnych, Procent czasowfl1 Procent czasowników trudnych, Procent przymiotników, Procent przymiotu trudnych [27, s. 169]. pi Czy można jednak (i czy warto) zastosować metody pomiaru czytelności i narzędzia typu Jasnopis w odniesieniu do działalności bibliotecznej i informacji kierowanych przez biblioteki do użytkowników? Biblioteki konuu11 ^ się z czytelnikami na różne sposoby, a swe zadania informacyjne realizują zaf° j, w kontakcie bezpośrednim, jak i za pośrednictwem portali społecznościo ?(l telefonu, komunikatorów, maili, a przede wszystkim domowych stron W W W- . zauważyć, że zawartość, architektura i estetyka witryn internetowych bibliotek się popularnym przedmiotem badań bibliotekarzy (także w Polsce). Biorąc uwagę ocenę i perspektywę czytelnika, dla którego - jak wskazują badania - stI" -j biblioteki ma być przede wszystkim użyteczna (ponadto wygodna i łatwa w naW1? j, dostępna z każdego miejsca i o każdej porze oraz stworzona w taki spos° ' korzystanie z niej nie zabierało zbyt dużo czasu) [22, p. 64], owo właśnie krył ^ użyteczności [8] spełniać powinny zarówno katalogi biblioteczne, multiwyszuk1 31 Narodowy Korpus Języka Polskiego. 86 J&ologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni ^az danych Czy jak k ' CZ^ Wreszc^e treści komunikatów i informatorów typu „krok po kroku", Za^artych rZ^Sta(^" (zatem teksty o charakterze użytkowym). Czy czytelność treści P°dstawie h& stron*e p°zwala lepiej spełnić kryterium użyteczności witryny? Na ^driene' an Prowadzonych w środowisku uniwersyteckim na przykład przez bodniea ^ma' który mierzył zrozumiałość zawartości stron WWW bibliotek [24, p 2^ treści poświęconych kształtowaniu umiejętności information literacy treści n ^ ^bida Ismaila i K.S. Kuppusamy [20], sprawdzających czytelność ewalUacay °^azJi badania dostępności witryn akademickich, można stwierdzić, że na ko Zr°zumiałości tekstów umieszczanych na stronach może się przekładać Przyczyni ' Vanie e^ektywniejszych (z perspektywy użytkownika) treści, co z kolei \y 1ich większej przydatności, czy użyteczności całego serwisu WWW ' Zr°zum' awi0nych poniżej efektach badań operacji przeanalizowania czytelności P°lskich K'k SC1 ^n^ormacji kierowanych do czytelników poddano strony główne P°*skich bibi10 akademickich. Badaniem objęto witryny internetowe osiemnastu ^auki i c i 10te^ uniwersyteckich (zgodnie z listą dostępną na stronie Ministerstwie inf°rmac ° niCtwa Wyższego [36]); dokładniej zaś te ich elementy, które zawierały ^°^w^cone zasadom wypożyczeń, więc takie, które zwłaszcza z punktu bo\viern z l°Wych użytkowników wydają się bardzo ważne i użyteczne. Można charakterze ^ Praw(^0p°dobieństwem założyć, że informacje o czysto użytkowym r°ztimiane P°Winny cechować się dużą czytelnością i jasnością, być łatwo 0 ^form ^ Ce^U PóźnieJszego ich wykorzystania. Chodzi tu więc przede wszystkim lT>°Ze go typU: gdzie czytelnik otrzyma dany rodzaj dokumentu, na jak długo ^6st ^poży^0^02^' trWa realizacia zamówienia, w jakich godzinach otwarta tego typu ^CZa^nia> kiedy naliczona zostanie kara za przetrzymanie, itd. Wiadomości t'eiHentac]^na'<^0Wa^y s^' w zależności od biblioteki, w różnych działach/zakładkach/ 'n^°rrriat0r S^r°n WWW, takich jak np. Informacje praktyczne, Udostępnianie, Miejscu na' Przewodnik czy Krok po kroku, dostępnych najczęściej w jednym r(^vnje£ ^ str°nie. W badaniu nie uwzględniono podobnych informacji dostępnych ^ ch arak^U^am^naCh bibliotek, wychodząc z założenia, że teksty/dokumenty mają t ltryn? jedn^ mformac^ny' a nie normatywny. Z tego względu wyłączono z badania ypu eJ z bibliotek - nie licząc regulaminu, nie zawierała ona informacji tego D0 . ! ^ ar>alierZen^a czytelności pozyskanych informacji użyto narzędzia Jasnopis. e*stów ^le Posłużono się metodą polegającą na skopiowaniu do programu anych wcześniej z witryn bibliotecznych. W typie przetwarzania j^^dzany ^ Statystyki' pozwalającą na wyliczenie odpowiednich indeksów dla k Sn°ści> dokumentów, przede wszystkim zaś siedmiostopniowego indeksu °n^etrie Zllrniałości tekstu. Jak zaznaczono wyżej, w badaniu wykorzystano sty informacyjne siedemnastu witryn bibliotecznych. W przypadku, 87 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek gdy dokument zawierał więcej informacji, wykraczając poza tematykę samyL wypożyczeń, fragmenty takie (a czasem nawet większe części) nie były bral1' pod uwagę. Nawet po uwzględnieniu tego kryterium przygotowany korpus W zróżnicowany, jeśli chodzi o jego objętość. Dokumenty wyodrębnione i przeznacz^' do analizy w programie Jasnopis liczyły od 182 do aż do 1852 wyrazów. Jest to o t) ważne, że teksty poddawane analizie powinny zawierać powyżej 100 słów, aby uzys^'1 miarodajne, poprawne wyniki [27, s. 137], Wszystkie uwzględnione dokum^11' spełniały ten warunek. Ilość wyrazów przełożyła się oczywiście na liczbę akapit i zdań - tutaj odpowiednio teksty liczyły od 12 do 90 akapitów oraz od 15 do 138 z^]l Co do statystycznych cech próby o słowach zwróconych przez Jasnopis pod^'1 analizy jako trudne (takich, których forma hasłowa zawiera cztery lub więcej sy1' nie znajdujących się wśród pierwszych 5000 słów listy frekwencyjnej korpl'L zrównoważonego NKJP oraz nie będących wyrazami powszechnie znanymi W znaczeniu, że nie znalazły się na liście Imiołczyka) [27, s. 169]): nie ma tutaj, jakmogł°, się wydawać, prostej zależności polegającej na tym, że najwięcej słów trudnych b? zawierały te teksty, które mają największą objętość. W badanych tekstach najwi^ tego typu słów (115) zawierał dokument najdłuższy (1852 wyrazy), jednak nie^"1 tylko mniejszy (1128) zawierał jedynie 46 trudnych wyrazów. Najmniej takich słów l\ miał także wcale najkrótszy tekst (odpowiednio 12 słów trudnych do 207 wszyst^1" wyrazów). W analizowanych tekstach udział słów trudnych, wyodrębnionych zgo^'1 z wyjaśnionym wcześniej mechanizmem, zawierał się w przedziale 4-10%. Najważniejszym rezultatem badania była wyliczona dla każdego z tekstów trudności (Tab. 3). Analiza dokumentów przez program zwróciła tutaj wy11' od 5 do 7 w siedmiostopniowej skali. Tab. 3. Klasy trudności badanych tekstów Klasa trudności tekstu 5/7 6/7 7/7 Liczba tekstów 7 8 2 Procent tekstów 41% 47% 12% Tab. 3. Klasy trudności badanych tekstów Źródło: Opracowanie własne Źródło: Opracowanie własne ofi Interpretując uzyskane wartości zgodnie z zaleceniami twórców Jasnopisu niu stwierdzić, że teksty poddane sprawdzeniu należą do trudniejszych, trud^ a nawet bardzo trudnych w zrozumieniu. Dokładniej mówiąc, widać, że te sp0>l nich, które uzyskały wynik 5, traktować należy jako trudniejsze, komunikatywni ludzi wykształconych. Do ich zrozumienia potrzebne jest wykształcenie na poZ^ studiów licencjackich/inżynierskich (Tab. 2). Stanowią one 41% całego koi'f tekstów. Najwięcej, bo aż 47% wszystkich dokumentów, to takie, które uzyskały ^ Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni H to któr u Wl^C teksty »trudne w odbiorze dla przeciętnego Polaka", do zrozumienia bacja P°trzebne są studia na poziomie magisterium (Tab. 2). Dwa spośród 7> rJ^c^1 dokumentów (12%) to teksty bardzo trudne - o klasie trudności wynoszącej spe . a^o skomplikowane, fachowe, których zrozumienie może wymagać wiedzy stycznej z ukończeniem studiów doktoranckich włącznie (Tab. 2). w arto Przypomnieć, że mowa tu o informacjach objaśniających zasady Fqq ZCZen- Dla porównania można zestawić uzyskane wyniki z indeksami mglistości ab- 4) oraz Pisarka (Tab. 5), które to parametry Jasnopis również oblicza. Wartość fog Tab. 4. Indeksy mglistości dla badanych tekstów Ilość FOG: Formy hasłowe 17 Ilość FOG: Formy tekstowe 14 17 Procent FOG: Formy hasłowe 24% 53% 24% 0% 100% Procent FOG: Formy tekstowe 6% 82% 12% 100% Źródło: Opracowanie własne s inik . "Pnia l>0ści Hstu Ilość tekstów Ilość tekstów Procent tekstów Procent tekstów L-Pisarek: __Formy hasłowe L-Pisarek: Formy tekstowe L-Pisarek: Formy hasłowe L-Pisarek: Formy tekstowe - - - - 13 - 76% - 4 14 24% 82% - 3 0% 18% - - - - 17 17 100% 100% s inik . "Pnia l>0ści Hstu Źródło: Opracowanie własne 89 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek_____y Uwzględniając „indeks FOG: Formy hasłowe" 4 teksty (24%) uzyskały warto1" mglistości 7-9, 9 tekstów (53%) z nich 10-12, zaś pozostałe 4 teksty (24%) 12-1' Dla „indeksu FOG: Formy tekstowe" było to odpowiednio: 1 tekst (6%) - ind^ FOG 10-12; 14 tekstów (82%) - 12-15 i 2 teksty (12%) - 16-17. Zgodnie ze skf1' mglistości Gunninga [9, s. 6] teksty, które zwróciły wynik 7-9 są napisane języki prostym, zrozumiałym dla uczniów gimnazjum, te z przedziału 10-12 cechują sl językiem dość czytelnym dla licealisty. Dokumenty o indeksie 13-15 są napis^! językiem trudno przystępnym na poziomie licencjatu, i wreszcie te o indeksie 1^' cechuje język trudny, dostępny dla magistrantów. Uwzględniając dwa spośród szes możliwych do wyliczania przez Jasnopis indeksów Pisarka, analizowane testy zwró^1 odpowiednio wyniki: L-Pisarek: Formy hasłowe 13 tekstów (76%) - 7,1-10 °'1 4 teksty (24%) - 10,1-13 zaś dla L-Pisarek: Formy tekstowe 14 tekstów (82°/°) 10,1-13 a 3 z nich (18%) - 13,1-18. Zgodnie ze skalą Pisarka [29, s. 258] ,Jt ( z przedziału 7,1-10 to dokumenty łatwe, te o indeksie 10,1-13 - średnie, o wskaźniku 13,1-18 - trudne. Uogólniając można zauważyć, że zarówno P uwzględnieniu indeksu FOG oraz Pisarka (w przywołanych formach) badane klasyfikowane były w odpowiednich dla nich skalach jako łatwiejsze, przystępni zwłaszcza przy uwzględnieniu form hasłowych. ^ Kilku dodatkowych słów komentarza wymagają jeszcze słowa zwrócone P ' program Jasnopis jako trudne, chodzi w tym miejscu o konkretne przykłady, konkf użycia, nie zaś o omówiony wyżej ich ilościowy (procentowy) rozkład. Oczy^ ^ kryterium klasyfikacji wyrazu jako trudny była jego frekwencja, przynależno^ wyrazów powszechnie znanych - więc często używanych. Stąd obecność takich s (w różnych odmianach), które mają niższą frekwencję (uznawane za trudne), ja^ j wypożyczanie, wypożyczalnia, których w łatwy sposób nie da się zastąpić powszec ^ stosowanymi, więc teoretycznie zrozumialszymi synonimami czy odpowiedni^' Podobnie jak słownictwa poświęconego charakterystyce studiów, np. magister* ^ licencjackich, podyplomowych, doktoranckich. W badanych tekstach wyst^| jednak takie grupy słów, które można spróbować zamienić na częściej stos^ ^ (posiadające większą frekwencję), a więc bardziej zrozumiałe warianty. Zwła dotyczy to tekstów powstających bezpośrednio na użytek czytelników. Nale ^ przywołać takie przykłady jak: przedłużenie zamiast prolongata, rezerW^v w miejsce subskrybowanie. ^ Określanie czytelności tekstu spotyka się niekiedy z krytyką - przede wsZ^Sj,|t' celuje ona w statystyczne i analityczne sposoby badania zrozumiałości, a więc t^ przeprowadzane są w oparciu o formalne cechy języka (liczba sylab wyrazu* ^ wyrazów w zdaniu). Metodologiom zrozumiałości tekstu zarzucany jest brak p° teoretycznych, relacja między frekwencją danej cechy formalnej a czyte*1 ^ tekstu bywa kwestionowana, a samo pojęcie zrozumiałości uznaje się nie 90 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni ^kstu alp • [l8 zmienną zależną od adresata i jego wiedzy, umiejętności, czy nastawienia Ponv" S' 19]- Nawet popularny wskaźnik Gunninga spotyka się z zarzutami ig^o ^an*a P°zajęzykowych czynników w procesie określania czytelności tekstu, czy róWn0Waniem pewnych zjawisk gramatycznych, które wydają się mieć (co najmniej 2r0 ' •'e^' nie większy niż obliczenia matematyczne i statystyczne) wpływ na -'e^nak tekstu [31, s. 90]. Zaniechanie badań nad czytelnością nie oznacza dla .' Ze teksty użytkowe obecne w przestrzeni informacyjnej człowieka staną się i V. p° Zr°zumiałe. Co więcej, badania przeprowadzone przez R. P. Charrowa Polach arrowa> CZY I- Langera, F. Schulza von Thuna i R. Tauscha, a w warunkach 0(W\vi °^n^esieniu do tekstów edukacyjnych) np. przez J. Iluka, pokazują, że ZroZUrni me Ustaw*en*e/korekta parametrów czytelności tekstu ma wpływ na lepszą ^ększ -°SC P0Prawi°neg0 tekstu względem oryginału i może nawet do 50% ^erdzaC ^ ZaPami?tywanych informacji [18, s. 77, 82-88]. Konkludując, można ' 26 ^om^mo *ch kontrowersyjności) badania czytelności tekstów z różnych StoPniem^°ZWa^a^ dostrzec związek pomiędzy wykorzystaniem danej informacji ze Do Wcześniejszego zrozumienia. ^cZeilje sPółczesnych tendencji związanych z pomiarami czytelności należy zaliczyć c°ra2le r°Znych metod (klasycznych - analitycznych i innych) w jednym badaniu, ^°^Za • Uz^teczność programów i aplikacji służących do wykonania analiz, a także Vom''e badań zrozumiałości z badaniami nad sztuczną inteligencją [12, s. 27]. ^ar*ia 1CC ta^e na uwadze fakt, że choć w niewielkim stopniu zapoznane w Polsce, ^ ^ Sta • automatycznym analitycznym pomiarem zrozumiałości tekstów cieszą lóżnych ^aCn jednoczonych niesłabnącym zainteresowaniem wśród przedstawicieli lrrtlie r i ->ran^ i dziedzin - od służby zdrowia i finansistów, przez naukowców, aż po b p°Ł16"17]- a^ań)rri0^ 'WuJ4c natomiast wyniki przedstawionych powyżej zielonogórskich bacjana Wn*osk°wać, że nawet tak skromny korpus testów i mocno ograniczony w n'a P°kazał, że teksty kierowane przez biblioteki do użytkowników, tak p0',amierzeniu informować i ułatwiać korzystanie z zasobów bibliotecznych J^Hzanyj^ avvowym poziomie, jakim są informacje na temat zasad wypożyczeń lq^aszćza nim Procec^ur' mogą okazać się trudne w zrozumieniu dla przeciętnego, °re Jedn , n°We8° czytelnika. Teksty obfitują w wyrazy niepopularne, trudne, c^^nych2 ^atWo^c^ można wymienić na ich prostsze synonimy. Większość n^1Ti Czyteln te^st®w plasuje się dość wysoko w skali trudności tekstu, przy iej SC5' Wszystkich koreluje z wymogiem wykształcenia na poziomie co ^ . likami l0W ^Cenciackich/inżynierskich. Tymczasem pamiętać należy, że poza sv> Z(jec "Zaawansowanymi edukacyjnie" są także nowi użytkownicy, wśród ^ e^ukacj °Waną większość wydają się stanowić osoby dopiero zaczynające na Poziomie studiów wyższych. Często właśnie to z myślą o nich 91 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek__ tworzone są teksty użytkowe, informujące o tym, jak korzystać z biblioteki. Moż11' więc domniemywać, że w niektórych przypadkach dochodzi do paradoksal^ sytuacji: teksty użytkowe, pisane dla bibliotecznych nowicjuszy, są mało dla i11L zrozumiałe, a tym samym nie prowadzą do osiągnięcia oczekiwanego efektu - z tc perspektywy uznane mogą być za nieskuteczne, bezsensowne, a nawet zbęd'11 Treść bowiem zbyt trudna w odbiorze nie tylko demotywuje, jest przede wszystk'1 mało użyteczna. Oczywiście zarówno dobór tekstów użytych do analizy, jak i otrzymane wy11 są jedynie pewną propozycją i za takie trzeba je uznać. Nie można ich rozciąg na całość informacji zawartych na stronach WWW bibliotek. Mogą one jedi1'1, zarówno pod względem metody, narzędzia, jakim jest Jasnopis oraz uzyskafl)" za jego pomocą danych, stać się przydatne w procesie redagowania nowych tre , poprawiania tych już napisanych oraz ich ewaluacji. Wyniki badań mogą znal^ zastosowanie przede wszystkim w odniesieniu do tych treści, które kierowane użytkowników serwisów w celu ułatwienia im korzystania z bibliotecznych us1 Witryny biblioteczne tworzone są nie dla projektantów stron, ani nie dla biblioteka1 lecz dla użytkowników i to ich perspektywę twórcy powinni mieć na wzgl?c [22, p. 64-65], Spełniając najważniejszy z punktu widzenia czytelników war1111^, użyteczności, strona biblioteki z większym prawdopodobieństwem będzie uz11 za user-friendly, a zrozumiałość zawartych na niej treści o charakterze użytko^- ; przyczynić się może do sprawniejszego ich wykorzystania w praktyce. Dbając o przekazu w formułowaniu komunikatów konsumenckich (również tych dostęp1^, online), biblioteka okazuje szacunek wobec swoich użytkowników, jednocz^, partycypując w kształtowaniu kultury informacyjnej i ekologicznym zarząd^ informacją. Bibliografia: [1], BABIK Wiesław. Ekologia informacji. Kraków 2014. ^ [2]. BABIK Wiesław. Ekosystem informacyjny człowieka w XXI [W:] Współczesne oblicza komunikacji i informacji. Przestrzeń informuj nauki. Red. GŁOWACKA Ewa, JAROCKI Mariusz, PAMUŁA-ClE^ Natalia. Toruń 2016, s. 13-37. J [3], BABIK Wiesław. Kultura informacyjna - spojrzenie z punktu widzenia ek° informacji. „Bibliotheca Nostra". 2012 Nr 2 (28), s. 31-40. [4]. BABIK Wiesław. Środowisko informacyjne człowieka. [W:] Nauka o mfoiVv Red. BABIK Wiesław. Warszawa 2016, s. 61-87. * CV [5]. BANACH Małgorzata. Tekst trudny, czyli... jaki? O czynnikach wpływaj^ ' na trudność tekstu. „Polonica". 2011 T. 31, s. 61-87. 92 _ Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ ^ATOROWSKA Hanna. Information literacy powinnością w społeczeństwie [7] ^0rmacyjnym. „Bibliotheca Nostra". 2012 Nr 2 (28), s. 12-30. ^lOROWSKA Hanna. Kultura informacyjna. [W:] Nauka o informacji. [8] BABIK Wiesław. Warszawa 2016, s. 633-653. ECKER Danielle A., YANNOTTA Lauren. Modeling a Library Website design Process: Developing a User-Centered Website Through Usability [9] j.est^n§- »Information Technology and Libraries". 2013 Vol. 3 No. 1, p. 6-22. ^ ODA Bartosz. Co wylicza Jasnopis? [Online]. Tryb dostępu: P'//www.jasnopis.pl/static/pdf/seminarium2-co-wylicza-jasnopis.pdf. [l°] L0St?P: 16.07.2017], UDA Bartosz, NITOŃ Bartłomiej. Metody korpusowe. [W:] Jasnopis czyli w;-enle zrozumiałości polskich tekstów użytkowych. Red. GRUSZCZYŃSKI tli] j°dzimierz, OGRODNICZUK Maciej. Warszawa 2015, s. 127-135. ARZYŃSKA Edyta. Badania ankietowe. [W:] Jasnopis czyli Mierzenie ^ozumiałości polskich tekstów użytkowych. Red. GRUSZCZYŃSKI tl2] *°dzimierz, OGRODNICZUK Maciej. Warszawa 2015, s. 77-107. ^ARZYŃSKA Edyta, DĘBOWSKI Łukasz, GRUSZCZYŃSKI rJ^ierz, HADRYAN Milena. Historia badań nad zrozumiałością tekstu. -J Jasnopis czyli Mierzenie zrozumiałości polskich tekstów użytkowych. GRUSZCZYŃSKI Włodzimierz, OGRODNICZUK Maciej. Il3], DĘgZawa20l5'S. 11-37. fWi ^ Łukasz. Konstrukcja nowych formuł analitycznych. -J Jasnopis czyli Mierzenie zrozumiałości polskich tekstów użytkowych. ® • GRUSZCZYŃSKI Włodzimierz, OGRODNICZUK Maciej. [I4]. G^rSZawa20l5>s. 109-126. ' GRnriUSZ terminów z zakresu testowania biegłości językowej. Kraków 2004. [w ^^-CZYŃSKI Włodzimierz, BRODA Bartosz. Wprowadzenie. Red ^asnoP^s czyli Mierzenie zrozumiałości polskich tekstów użytkowych. • GRUSZCZYŃSKI Włodzimierz, OGRODNICZUK Maciej. GRnZaWa2015' s" 1"9- 0GRSZCZYŃSKI Włodzimierz, BRODA Bartosz, NITOŃ Bartłomiej, Zroz NICZUK Maciej. W poszukiwaniu metody automatycznego mierzenia s. 9 ^iałości tekstów informacyjnych. „Poradnik Językowy". 2015 Nr 2, [l7]< [\Y_] RYŃSKI Włodzimierz, HADRYAN Milena. Cechy tekstu trudnego. Red r n°P^s czy^ Mierzenie zrozumiałości polskich tekstów użytkowych. • GRUSZCZYŃSKI Włodzimierz, OGRODNICZUK Maciej. arszawa 2015, s. 39-76. 93 Katarzyna Bartosiak, Kamil Banaszewski - W trosce o kulturę informacyjną; zrozumiałość tekstów „konsumenckich" na stronach WWW bibliotek__ [18]. ILUK Jan. Wpływ czytelności tekstów edukacyjnych na efektywność naucza1 w warunkach szkolnych. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Kształci językowe". 2012 Nr 10 (20), s. 73-89. [19]. IMIOŁCZYK Janusz. Prawdopodobieństwo subiektywne wyrazów: podstaW°vV słownik frekwencyjny języka polskiego. Warszawa 1987. [20]. ISMAIL Abid, KUPPUSAMY K.S. Accessibility of Indian universi^ homepages: An exploratory study. „Journal of King Saud University. Comp11 and Information Sciences". 2016 (accepted 29 June 2016). [Online]. Tryb dost?l http://ac.els-cdn.com/S1319157816300441/1-s2.0-S1319157816300441 pdf?_tid=81 b6d4c0-9095-11 e7-ab21 -00000aab0f02&acdnat= 150443592ój* abdflc4c 17bc36be9e5a86480fc31. [Dostęp: 15.08.2017]. j [21]. Jasnopis. Aplikacja. [Online]. Tryb dostępu: http://www.jasnopis.pl/aplikac [Dostęp: 16.07.2017], [22]. KIM Yong-Mi. Users perceptions of university library websites: A uni™ view. „Library & Information Science Research". 2011 Vol. 33, p. 63-72. [23]. KISILOWSKA Małgorzata. Kultura informacji. Warszawa 2016. [24]. LIM Adriene. The Readability of Information Literacy Content on Acad^1 Library Web Sites. „The Journal of Academic Librarianship". Vol.36 p. 296-303. [25]. Logios research. Automatyczna diagnoza stylu. [Online]. Tryb dosL http://www.logios.pl/ [Dostęp: 16.07.2017]. .. [26]. LOPATINA N. V. The Modern Information Culture and Information „Scientific and Technical Information Processing". 2014 Vol. 41 p. 155-158. [Online]. Tryb dostępu: http://link.springer.com/article/lO-S0147688214030034. [Dostęp: 15.08.2017], [27], NITOŃ Bartłomiej. Jasnopis - narzędzie do badania zrozum^ [W:] Jasnopis czyli Mierzenie zrozumiałości polskich tekstów użytkovV^ Red. GRUSZCZYŃSKI Włodzimierz, OGRODNICZUK Maciej. Warszawa 2015, s. 137-169. [28], PISAREK Walery. Jak mierzyć zrozumiałość tekstu. „Zeszyty Prasozn^" 1969 Nr 4, s. 35-48. [29]. PISAREK Walery. Jak mierzyć zrozumiałość tekstu? [W:] PISAREK ^ O mediach i języku. Kraków 2007, s. 245-262. [30]. Plwordnet. Słowosieć. Wielka sieć wyrazów. [Online]. Tryb dos' http://plwordnet.pwr.wroc.pl/wordnet/ [Dostęp: 16.07.2017]. [31]. SERETNY Anna. Wskaźnik czytelności tekstu jako pomoc w określaniu stL jego trudności. „LingVaria". 2006 Nr 2, s. 87-98. [32]. SPITZER Manfred. Cyberchoroby. Jak cyfrowe życie rujnuje nasze zdl1 Słupsk 2016. 94 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni " STEFANOWICZ Bogdan. Kultura informacyjna. „Dydaktyka Informatyki". 04 T. l, s. 192-197 [Online]. Tryb dostępu: http://bazhum.muzhp.pi/media// es/Dydaktyka_Informatyki/Dydaktyka_Informatyki-r2004-tl/Dydaktyka_ ^°rrnatyki-r2004-tl-sl92-197/Dydaktyka_Informatyki-r2004-tl-sl92-197. [34]. s?[Dost?P: 15.08.2017]. ^ GANOWICZ Bogdan. Imperatywy kultury informacyjnej. „Zeszyty s au^°We Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia Informatica". 2015 Nr 36, • 9l-ioi- [Online]. Tryb dostępu: http://www.wneiz.pl/nauka_wneiz/studia_ [35] ^ 36-20l5/si-36-91.pdf. [Dostęp: 15.08.2017], uNAR Magdalena. Internet - medium informacji versus dezinformacji. Mentor" 2007 Nr 2 (19), [Online]. Tryb dostępu: http://www.e-mentor.edu. [36], a^y^ul/index/numer/19/id/410. [Dostęp: 15.08.2017]. ds aZ UCZe^ni publicznych nadzorowanych przez Ministra właściwego • szkolnictwa wyższego - publiczne uczelnie akademickie. [Online]. puj^. dostępu: http://www.nauka.gov.pl/uczelnie-publiczne/wykaz-uczelni-lcZnych-nadzorowanych-przez-ministra-wlasciwego-ds-szkolnictwa-[3?] 2Ą^SZe^°"Put)liczne-uczelnie-akademickie.html [Dostęp: 16.07.2017]. s ^-ZIELIŃSKA Monika, MAJEWSKA-TWOREK Anna, PIEKOT Tomasz. a pisania. Przewodnik po tekstach użytkowych. Warszawa 2008. 95 Wioletta Jachym Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa Tarnów Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek32 Przestrzeń informacyjna człowieka, w szczególności wirtualne środowi® Internetu, staje się dla współczesnego społeczeństwa informacji i wiedzy XXI coraz ważniejszą przestrzenią życia codziennego. Badaniom relacji człowi^ środowisko wirtualne poświęca się w nauce dużo uwagi. Tego typu analizy prowadź0'^ są z punktu widzenia wielu dziedzin nauki, głównie w odniesieniu do informatol0^ [3; 10; 11], w aspekcie nauk o zdrowiu i psychologii [14; 15], a także informel [2; 6; 12], architektury informacji [17; 20] i zarządzania jakością informacji i . We wszystkich tych sferach, pomostem pomiędzy negatywnymi skutkami roz^ , infosfery, a odpowiedzialnością za jakość i równowagę informacyjną, jest ekol0' informacji. f Ekologia informacji jest dziedziną wiedzy, której celem jest analiza, doskonal i promowanie odpowiedzialności za środowisko informacyjne, kształto^' indywidualnie lub w wyniku działalności instytucji czy organizacji. Przykł''C zagranicznych o zbliżonym profilu kształcenia. - 32 Artykuł ten jest we fragmentach zmienioną wersją tekstu rozprawy doktorskiej Wioletty J pt. „Ocena jakości stron WWW bibliotek państwowych wyższych szkół zawodowych z persp1-ekologii informacji", przygotowanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Wiesława Babika (UJ) i obr°' 25 października 2016 roku na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego w Kato^ Katowice 2016, 277 s. 96 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni W inte Zdaniach wykorzystano autorską metodę oceny jakości serwisów £bU(inetovvych bibliotek z perspektywy ekologii informacji. Metoda ta została eksn a w oparciu o metodę sondażu diagnostycznego oraz metodę analizy cKiej (heurystycznej). UcZe]1P°teza badawcza dotyczyła tego, iż grupa serwisów internetowych bibliotek ró^n lanych, która stanowiła przyjęte środowisko badań, charakteryzuje się st0pn. °"nością pod względem jakości tych serwisów, jak również zróżnicowanym inter 111 realizacji założeń koncepcji ekologii informacji i kształtowania środowiska W\V\V °Weg° w oparciu o infoekologiczne elementy informacji w serwisach t) jakość* ai^a Zostaty przeprowadzone w oparciu o infoekologiczny model oceny Serwisów internetowych. Obejmował trzy etapy analizy i polegał na: Wstępnym ustaleniu listy infoekologicznych cech i atrybutów jakości stron lnternetowych, 0cenie ich ważności z punktu widzenia użytkownika i jego potrzeb % 'n^0rrnacyjnych, uwzględnieniu stopnia spełnienia oczekiwań i potrzeb informacyjnych w oparciu o analizę zawartości serwisów internetowych bibliotek, które Stanowiły przedmiot badań. charaktDlerWSZe-' kolejności w oparciu o koncepcje, ekologii informacji [1; 7; 8; 13], interneterystykę dotychczasowych badań w zakresie oceny jakości serwisów ^ternet°W^C^ 21], standardy i wytyczne przygotowania serwisów cechy °Wych [18; 22] przedstawiono zestaw atrybutów określających infoekologiczne £e r^isu internetowego biblioteki. Ceeh>któ ten °bejmował 51 atrybutów charakteryzujących 6 infoekologicznych 1. Zostały określone, jako: 2. A.laryB°dność (weryfikowalność/ autorstwo) informacji/ serwisu; 3. p tualn°ść informacji; . ^y^ntność wyrażona kompletnością informacji w stosunku do potrzeb 4. ^ acyi nych; 5. yteczność i funkcjonalność serwisu; 6. ^ anc^aryzacja w wizualizacji informacji; ^ niczna jakość informacji. ll^skanie cz^ci przeprowadzono badania ankietowe, których celem było ^ryt>utv °P^nii respondentów, w jakim stopniu poszczególne infoekologiczne Ser^isu ■ z8^dnione w formularzu ankiety są ważne z punktu widzenia użytkownika 1,trybUtówTnet°Weg0 biblioteki. Efektem tej części badań było uzyskanie rankingu Trzecj^ 0ry sta^ się podstawą przeprowadzenia dalszej analizy. etapem procesu badawczego było dokonanie oceny jakości stron 97 Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek internetowych będących przedmiotem badań i sporządzenie na tej podsta^'' rankingu ocenionych serwisów. Kompletny zestaw cech i atrybutów, w obrębie których prowadzone były badai11' zawierał elementy przedstawione w tabeli 1. Tab. 1. Zestaw cech i atrybutów 1 1. Wiarygodność (weryfikowalność/ autorstwo) informacji/serwisu Informacja na temat twórcy serwisu Informacja na temat autora wpisów (treści serwisu) Nazwa serwisu Możliwość wyrażania opinii o serwisie_ 2. Aktualność informacji Wyszczególniony dział AKTUALNOŚCI Data ostatniej aktualizacji treści w serwisie Możliwość skorzystania z newslettera i otrzymywania wiadomości o nowych mających miejsce w bibliotece Aktywne linki kierujące do zewnętrznych stron san wydarzeni^ tym 3. Pertynentność wyrażona kompletnością informacji w stosunku do potrzeb informacyjnych Katalog biblioteczny Opis usług oferowanych przez bibliotekę Prezentacja baz danych, do których czytelnicy mają do* • za pośrednictwem biblioteki lub w wolnym dostępie Prezentacja materiałów szkoleniowych dotyczących ^ korzystania ze zbiorów i usług biblioteki, np. prezent^1 multimedialne, filmy, szkolenia on-line Regulamin korzystania z usług biblioteki Historia biblioteki Sprawozdania i statystyki z działalności biblioteki Misja biblioteki Adres biblioteki Godziny otwarcia biblioteki Wykaz osób pracujących w bibliotece Kontakt telefoniczny do poszczególnych agend (dzia*1 biblioteki, np. wypożyczalni, czytelni czasopism Kontakt telefoniczny do poszczególnych pracowfl1 biblioteki Adres mailowy biblioteki Adresy mailowe poszczególnych pracowników bibliote^ Galeria zdjęć z biblioteki i wydarzeń organizowanych P bibliotekę_ i fuU1Zyteczn°ść kcjonalność Serwisu wlTdar^ja >Uali2, 'nfo; ^acji rmacji 6-TerK . kk0^hniczna ^śćj mfor rnacji Przejrzysta strona główna, kierująca do najważniejszych treści serwisu Logiczny podział odnośników w menu Opisane nagłówki podstron, wskazujące na miejsce w serwisie Bezpośrednie przekierowanie ze strony głównej do katalogu biblioteki Możliwość powrotu do wyższego poziomu nawigacji Możliwość powrotu do strony głównej serwisu z każdego miejsca w obrębie serwisu Wyszukiwarka w obrębie serwisu Mapa strony Możliwość powiększenia rozmiaru czcionki Dostępność innych wersji językowych serwisu Formularze zapytań Komunikatory, np. Gadu Gadu, Skype Profil biblioteki na portalu społecznościowym Facebook Identyfikacja każdej z podstron poprzez zamieszczenie nazwy lub logo biblioteki Ograniczenie kolorów czcionki Właściwy kontrast tła i czcionki Dbałość o jednolitość formatu czcionki w obrębie całego serwisu Wyróżnienie treści podlinkowanych Czytelność tekstu poprzez zastosowanie nagłówków, akapitów, wypunktowania Gramatyczna i interpunkcyjna poprawność tekstu Poprawność i jakość zastosowanej grafiki (zdjęć) Równowaga pomiędzy użyciem grafiki i tekstu Integracja serwisu biblioteki z instytucją nadrzędną - uczelnią, np. poprzez zamieszczenie logo uczelni, przekierowanie do strony głównej uczelni Wygodny i prosty adres internetowy URL Proste adresy mailowe pracowników biblioteki_ Czas wczytywania się serwisu w przeglądarce internetowej Dostosowanie serwisu do różnych przeglądarek internetowych_ Źródło: Opracowanie własne 99 Wyniki Audytu atrybutów, charakteryzujących sześć infoekologicznych cech inforfl1^; serwisu dokonano za pomocą badań ankietowych. Przedstawiciele zbioroW0 próbnej (320 osób) wzięli udział badaniach, których celem było uzyskanie op1 w jakim stopniu poszczególne infoekologiczne atrybuty uwzględnione w formui'1 przedstawionej ankiety są ważne z punktu widzenia użytkownika sef^1 internetowego biblioteki. W ten sposób uzyskano ranking wszystkich atrybutów zaprezentował1 w obrębie sześciu infoekologicznych cech serwisów internetowych bibi'0 O kolejności atrybutów zdecydowały liczby udzielonych odpowiedzi w 4-stopo1 skali oceny. Ranking ten został zaprezentowany na rycinach 1 i 2. Ryc. 1. Ranking atrybutów - część pierwsza 0 100 200 Godziny otwarcia.. Przejrzysta strona. Logiczny podział. P Katalog biblioteczny odpowiedzi Zbędny atrybut odpowiedzi Raczej zbędny Liczba udzielonych odpowiedzi Ważny atrybut Możliwość powTotu. ■ Liczba udzielonych odpowiedzi Bardzo ważny atrybut Wygodny i prosty. Bezpośrednie. Poprawności jakość. Możliwość powrotu. - Prezentacja. Źródło: Opracowanie własne 100 Ryc. 2. Ranking atrybutów - część druga O 50 100 150 200 Aktywne linki kieruj ą ce.. Dbałość ojednolitość.. Integra cj a serwisu.. Wyróżnienie treści.. Data ostatniej aktualizacji.. Regulamin korzy stania z.. Informacja na temat. Możliwość skorzystania z.. Formularze zapytań Mapa strony Dostępność innych wersji.. Możliwość powiększenia.. Identyfikacja każdej z.. Proste adresy mailowe.. Profil biblioteki na.. Ograniczenie kolorów.. >'kaz osób pracuj ący ch.. Galeria zdj eć z biblioteki i.. Kontakt telefoniczny do.. Adresy mailowe.. Informacja na temat. Misja biblioteki Komunikatory, np.. Sprawozdania i statystyki. Historia biblioteki u Li i— ■ Liczb a udzielonych odpowiedzi Zbędny atrybut ■ Liczba udzielonych o dp o wie dzi Ra czej zb e dny atrybut Liczba udzielonych o dp o wie dzi Ważny atrybut ■ Liczba udzielonych o dp o wie dzi B ardzo ważny atrybut Źródło: Opracowanie własne 101 _Wioletta Jachym - Info ekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek_____ W dalszym etapie poszczególnym atrybutom przyporządkowano odpoWieC ^ wagi ważności. Atrybut znajdujący się na pierwszym miejscu listy ranking0 ^ otrzymał wagę 51 punktów. Kolejne atrybuty, zgodnie z zajmowanym miejsc otrzymały wagi pomniejszone o jeden punkt w stosunku do wyżej uplasować r atrybutu. W ten sposób powstała lista pięćdziesięciu jeden atrybutów, kto1) przyznano punkty w zakresie od 1 do 51. j, Ostatnim etapem badań była weryfikacja, czy poszczególne atrybuty z°st't zrealizowane w internetowych serwisach bibliotek. Jeżeli atrybut został zrealizo^. wówczas serwis otrzymał ustaloną dla danego atrybutu liczbę punktów. Jeżeli 1 stwierdzono realizacji atrybutu, wówczas przydzielono zero punktów. Całko ^ możliwa do zdobycia liczba punktów wynosiła 1326 punktów. Liczba ta była s ^ wszystkich wag przypisanych poszczególnym atrybutom. Wyniki rankingu ser^'lS przedstawiono na rycinach 3 i 4. 102 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 3. Ranking serwisów polskich bibliotek Źródło: Opracowanie własne PWSZ w Nysie PWSZ w Tarnowie PSW w Białej Podlaskiej PWSZ w Głogowie PMWSZ w Opolu PWSZ w Legnicy PWSZ w Kaliszu PWSZ w Elblągu PWSZ w Chełmie PWSZ w Ciechanowie PWSZ w Suwałkach PWSZ w Nowym Targu PWSZ w Koninie PWSZ w Lesznie PWSZ w Krośnie PWSW w Przemyślu PWSZ w Pile PWSZ w Raciborzu PWSZ w Oświęcimiu K.PSW w Jeleniej Górze PWSIiP w Łomży PWSZ w Tarnobrzegu PWSZ w Gorzowie Wlkp. PWSZ w Wałbrzychu PWSZ w Nowym Sączu PWSZ w Sulechowie PWSZ w Płocku PWSZ w Sanoku PWSZ w Zamościu PWSZ we Włocławku PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Koszalinie PWSZ w Skierniewicach PWSZ w Gnieźnie PWSZ w Wałczu PWSZ w Sandomierzu w Liczba zdobytych punktów podczas oceny serwisu biblioteki 1000 1500 103 Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek Ryc. 4. Ranking serwisów zagranicznych bibliotek 400 800 1200 Hochschule Wismar Universita degli Studi di Napoli L'Orientale Universitatea din Craiova PH Wien Henallux Accademia di Belle Arti di Yerona 1163 1070 ta Liczba zdobytych pun podczas oceny serwisu biblioteki kt° Źródło: Opracowanie własne Poziom realizacji 6 infoekologicznych cech dla każdego analizowanego serwisu zaprezentowany na rycinach 5-10. l0v 104 -----Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Po^C Wiarygodność (weryfikowalność/autorstwo) informacji/serwisu -liczb°ni rea^zacji cechy w serwisach polskich i zagranicznych [Przedstawione y Przedstawiają procent (%) realizacji danej cechy na podstawie wyników przeprowadzonych badań] 4 s'1 Universita degli Studi di Napoli L'Orientale PH Wien Accademia di Hochschule Belle Arti di Wismar Verona Universitatea din Craiova Źródło: Opracowanie własne PWSZ w Koszalinie PWSZ w Sandomierzu PWSZ w Elblągu PWSZ w Skierniewicach PW« w Suwałkach PWSZ w Zamościu "w Ośw PWSZ w Gorzowie Wlkp. KPSW w Jeleniej Górze 'ęcirniu "ałczu w Gn Jmeznie Sowie w Łomży ()polu Raciborzu ■We Włocławku ' Ciechanowie f^SZ w Nowym Targu PWSZ w Chełmie PWSZ w Nysie PWSZ w Koninie PWSZ w Legnicy PWSZ w Nowym Sączu PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Tarnowie PWSZ w Sulechowie PWSZ w Lesznie PWSZ w Krośnie PWSZ w Płocku i ^SZ w Wałbrzychu PWSZ w Kaliszu PWSZ w Pile PS W w Białej Podlaskiej PWSZ w Tarnobrzegu PWSZ w Sanoku PWSW w Przemyślu IG5 Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek Ryc. 6. Aktualność informacji - poziom realizacji cechy w serwisach polskich i zagranicznych rzedstawiają procent (%) realizacji dc wyników przeprowadzonych badań] i zagranicznych [Przedstawione liczby przedstawiają procent (%) realizacji danej cechy na podsM PWSZ PWSZ we Włocławku PWSZ w Ciechanowie PWSZ w Nowym Targu PWSZ w Chełmie PWSZ w Nysie ysie PWSZ w Tarnobrzegu PWSZ w Kaliszu PWSZ w Pile PSW w Białej Podlaskiej PWSZ w Sanoku PWSW w Przemyślu w Elblągu "PWSZ w Gorzowie Wlkp. KPSW w Jeleniej Górze PWSZ w Koninie PWSZ w Legnicy PWSZ w Nowym Sączu PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Tarnowie PWSZ w Sulech°vV' PWSZ w Les'-n'e PWSZ w Krośn>e PWSZ w Płocku PWSZ w Wałbrzych11 PWSZ w Sandomierzu PWSZ w Skierniewicach PWSZ w Suwałkach PWSZ w Zamościu PWSZ w Oświęcimiu PWSZ w Wałczu PWSZ w Gnieźnie PWSZ w Głogowie PWSIiP w Łomży PMWSZ w Opolu PWSZ w Raciborzu Universita degli Studi di Napoli L'Orientale Henallux Accademia di Belle Arti di Yerona Hochschule Wismar Universitatea din Craiova Źródło: Opracowanie własne 106 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ injJ' ^ertynentność wyrażona kompletnością informacji w stosunku do potrzeb [Przed niacyjnych - poziom realizacji cechy w serwisach polskich i zagranicznych staxvione liczby przedstawiają procent (%) realizacji danej cechy na podstawie wyników przeprowadzonych badań] PWSZ Koszalini< PWSZ w Sandomierzu PWSZ w Skierniewicach PWSZ w Suwałkach ^^SZ w Zamościu w Oświęcimiu PWSz w Wałczu PWSzw Gnieźnie W ^'ogowie PWS,ipwŁomży PMWSZW Opolu v Raciborzu We Włocławku ^SZ w Ciechanowie PWSZ w Nowym Targu PWSZ w Chełmie w Elblągu PWSZ w Gorzowie Wlkp. KPSW w Jeleniej Górze PWSZ w Koninie PWSZ w Legnicy PWSZ w Nowym Sączu PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Tarnowie PWSZ w Sulechowie PWSZ w Lesznie PWSZ w Krośnie PWSZ w Płocku PWSZ w Wałbrzychu PWSZ w Kaliszu PWSZ w Pile PSW w Białej Podlaskiej PWSZ w Sanoku PWSW w Przemyślu PWSZ w Nysie ~ . ,, PWSZ w Tarnobrzegu Universita degli Studi di Napoli L'Orientale Accademia di Belle Arti di Yerona Universitatea Henallux Hochschule Wismar din Craiova Źródło: Opracowanie własne 107 Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek h Ryc. 8. Użyteczność i funkcjonalność serwisu - poziom realizacji cechy w serwis^ polskich i zagranicznych [Przedstawione liczby przedstawiają procent (%) realizacji danej cechy na podst wyników przeprowadzonych badań] pwsz Koszalinii PWSZ w Elblągu PWSZ w Gorzowie Wlkps KPSW w Jeleniej Górze PWSZ w Koninie PWSZ w Legnicy PWSZ w Nowym Sączu PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Tarnowie PWSZ w Sulecłio^ PWSZ w Lesznie PWSIiP w Łomży PWSZ w Krośnie PWSZ w Płocku PWSZ w Wałbrzych11 PWSZ Nowym Targu PWSZ w Chełmie PS W w Białej Podlaskiej PWSZ w Sanoku PWSW w Przemyślu "PWSZ w Tarnobrzegu PWSZ w Oświęcimiu PWSZ w Wałczu PWSZ w Gnieźnie PWSZ w Głogowie PMWSZ w Opolu PWSZ w Raciborzu PWSZ we Włocławku PWSZ w Kaliszu PWSZ w Ciechanowie PWSZ w Pile KWSZ, W PWSZ w Sandomierzu PWSZ w Skierniewicach PWSZ w Suwałkach PWSZ w Zamościu Universita degli Studi di Napoli L'Orientale Henallux Accademia di Belle Arti di Yerona Hochschule Wismar Universitatea din Craiova Źródło: Opracowanie własne fyc. 9 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni andaryzacja w wizualizacji informacji - poziom realizacji cechy w serwisach [Prze(i polskich i zagranicznych stcLwione liczby przedstawiają procent (%) realizacji danej cechy na podstawie wyników przeprowadzonych badań] PWSZ 'WSZ w Koszalinit andomierzu PWSZ w PWSZ w Skierniewicach PWSZ w Suwałkach PWSZ w Zamościu w Ośw p^VSz PWs2, lęcimiu w Wałczu Gnieżnif Głóg Opolu 1 P^SZ, ' Raciborzu We Włocławku PWSZ w Ciechanowie PWSZ w Nowym Targu PWSZ w Chełmie PWSZ w Nysie lysie PWSZi w Elblągu PWSZ w Gorzowie Wlkp. KPSW w Jeleniej Górze PWSZ w Koninie PWSZ w Legnicy PWSZ w Nowym Sączu PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Tarnowie PWSZ w Sulechowie PWSZ w Lesznie PWSZ w Krośnie PWSZ w Płocku PWSZ w Wałbrzychu PWSZ w Kaliszu PWSZ w Pile PSW w Białej Podlaskiej PWSZ w Sąnoku PWSW w Przemyślu Tarnobrzegu Wien Universita degli Studi di Napoli... Henallux Accademia di Belle Arti di Yerona Hochschule 00 Wismar Universitatea din Craiova Źródło: Opracowanie własne 109 _Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek__ Ryc. 10. Techniczna jakość informacji - poziom realizacji cechy w serwisach p0^' i zagranicznych [Przedstawione liczby przedstawiają procent (%) realizacji danej cechy na podst*-wyników przeprowadzonych badań] PWSZ w Koszalini PWSZ w Sandomierzu PWSZ w Skierniewicach PWSZ w Elblągu PWSZ w Suwałkach PWSZ w Zamościu PWSZ w Oświęcimiu PWSZ w Wałczu PWSZ w Gnieźnie PWSZ w Głogowie PWSIiP w Łomży PMWSZ w Opolu PWSZ w Raciborzu PWSZ we Włocławku PWSZ w Ciechanowie PWSZ w Gorzowie Wlkp. -.....KPSW w Jeleniej Górze PWSZ w Koninie PWSZ w Nowym Targu PWSZ w Chełm iel . . PWSZ w Nysie WSZ w Legnicy PWSZ w Nowym Sączu PWSTE w Jarosławiu PWSZ w Tarnowie PWSZ w SulechovVl' PWSZ w Lesznie PWSZ w Krośnie PWSZ w Płocku PWSZ w Wałbrzychu PWSZ w Kaliszu PWSZ w Pile PS W w Białej Podlaskiej PWSZ w Sanoku ysie PWSW w Przemyślu PWSZ w Tarnobrzegu Accademia di Belle Arti di Yerona Henallux PH Wien Umversita degli Studi di Napoli L Orientale Hochschu e Wismai Universitatea din Craiova Źródło: Opracowanie własne 110 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni badań pozwoliły określić, które z badanych serwisów można '1foekQj °wać do grupy serwisów spełniających cechy infoekologiczne tj. uznać za «cen (j?^^CZne- W tym celu wyznaczono średnią arytmetyczną uzyskanych wyników P°lskich (SI) i zagranicznych (S2) serwisów internetowych bibliotek. (l32g).le °bHczono, jakim procentem wszystkich możliwych do uzyskania punktów p0Hi>JeSt Przedstawiona średnia arytmetyczna. Wartość ta obliczona została według SZe§o wzoru: po/o x L = S zie na°Cent wszystkich możliwych do uzyskania punktów w trakcie oceny serwisu -* - lic^(X'St;aw^e średniej arytmetycznej uzyskanych wyników; (1326 WSZ^st^c^ m°żliwych do uzyskania punktów w trakcie oceny serwisu ^ średn* " śred ^ arytmetyczna uzyskanych wyników; int nia arytmetyczna uzyskanych wyników dla polskich serwisów ^ bibliotek (932); int nia arYtmetyczna uzyskanych wyników dla zagranicznych serwisów ernetowych bibliotek (935). Obliczenia p% X L = SI P% X L = 52 p% X 1326 = 932 P% x 1326 = 935 P lOo x 1326 = 932 /100 -^-x 1326 = 935 /100 I30 6p = 93200 /1326 1326P = 93500 /1326 P = 70,28 % 70% P = 70,51 « 70% użytk^°^^CZn^ serw*s biblioteki to taki, który realizuje potrzeby informacyjne 0vvników z uwzględnieniem infoekologicznych cech informacji. Na infsVtUaCji ZaPrezentowanych obliczeń przyjęto, że określenie to jest adekwatne jyi(,rrUacJ serwis zaspokaja przynajmniej 70% infoekologicznych potrzeb pij teki uzytkowników, czyli w trakcie oceny serwisu internetowego Htów i ^.rzekr°czony został próg 70% wszystkich możliwych do uzyskania ekologicznej oceny jakości serwisu. 111 Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek W związku z powyższym możliwe było utworzenie list serWi* infoekologicznych oraz weryfikacja przyjętej hipotezy badań. Listy te przedstawi0' w tabelach 2 i 3. Tob. 2. Serwisy polskich bibliotek z uwzględnieniem procentowych przedziałów uzyskanej punktacji ^ 1 2 3 __S\ Przedziały procentowe Nazwa uczelni polskiej Procentowa wartość uzyskane) punktacji w stosunku do liczby całkowitej, wynoszącej 1326 pun^/ Grupa 1 Przedział 91%-100% PWSZ w Nysie 92% (1219) PWSZ w Tarnowie 91% (1212) Grupa 2 Przedział 81%-90% PSW w Białej Podlaskiej 89% (1186) PWSZ w Głogowie 87% (1160) PMWSZ w Opolu 86% (1144) PWSZ w Legnicy 86% (1140) ^ PWSZ w Kaliszu 85% (1124) PWSZ w Elblągu 83% (1107) PWSZ w Chełmie 81% (1080) Grupa 3 Przedział 71%-80% PWSZ w Ciechanowie 80% (1060) PWSZ w Suwałkach 79% (1054) PWSZ w Nowym Targu 78% (1030) PWSZ w Koninie 76% (1012) PWSZ w Lesznie 76% (1004) PWSZ w Krośnie 74% (985) PWSW w Przemyślu 72% (960) PWSZ w Pile 72% (958) PWSZ w Raciborzu 71% (943) PWSZ w Oświęcimiu 71% (938) Tob. 2. Serwisy polskich bibliotek z uwzględnieniem procentowych przedziałów uzyskanej punktacji ^ 112 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni ■?ruPa 4 noZedzial '"'0% _____ 2 3 KPSW w Jeleniej Górze 70% (931) PWSIiP w Łomży 70% (929) PWSZ w Tarnobrzegu 69% (921) _J*WSZ w Gorzowie Wlkp. 69% (915) PWSZ w Wałbrzychu 69% (915) PWSZ w Nowym Sączu 67% (890) PWSZ w Sulechowie 66% (879) PWSZ w Płocku 65% (861) PWSZ w Sanoku 64% (847) PWSZ w Zamościu 62% (823) PWSZ we Włocławku 60% (792) PWSTE w Jarosławiu 55% (731) PWSZ w Koszalinie 54% (714) __PWSZ w Skierniewicach 52% (686) ______PWSZ w Gnieźnie 47% (624) __PWSZ w Wałczu 37% (494) ■J^YSZ w Sandomierzu 23% (301) ■?ruPa 4 noZedzial '"'0% Źródło: Opracowanie własne Źródło: Opracowanie własne 113 Wioletta Jachym - Infoekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek Tab. 3. Serwisy zagranicznych bibliotek z uwzględnieniem procentowych przedzu1 uzyskanej punktacji Przedziały procentowe Nazwa uczelni Procentowa wartość uzyska^' punktacji w stosunku do całkowitej liczby wynoszą^ 1.326 punktów y Grupa 2 Przedział 81%-90% Hochschule Wismar 87% (1163) Grupa 3 Przedział 71%-80% Universita degli Studi di Napoli L'Orientale Universitatea din Craiova 80% (1070) 75% (996) PH Wien 72% (959) Grupa 4 Przedział 0%-70% Henallux 67% (891) Accademia di Belle Arti di Yerona 39% (529) Tab. 3. Serwisy zagranicznych bibliotek z uwzględnieniem procentowych przedzu1 uzyskanej punktacji Źródło: Opracowanie własne Źródło: Opracowanie własne Wnioski Wyniki badań potwierdziły, że stworzony na potrzeby analizy ^ infoekologicznych cech serwisu internetowego, skonstruowany na podstawiaj, ekologii informacji, może stanowić dla twórców tych serwisów efektywne ^ ^ do ujawniania stopnia świadomości i dbałości o zasoby informacyjne I'1 • ^ Badania ankietowe wykazały, że nie wszystkie atrybuty w poszczególnych % ^ określające infoekologiczne cechy serwisu internetowego biblioteki są ta ..J. ważne dla jego użytkowników. Daje to powód do weryfikacji treści serwisu o ^ ^ w celu wyeliminowania tych składowych, które nie są konieczne. Działań^ skutkować poprawą funkcjonalności serwisu. . ^ Ranking jakości serwisów internetowych bibliotek stworzony na podstaW1^ ^ jest źródłem informacji dla kadry zarządzającej danej biblioteki stanowi danych, możliwych do wykorzystania w doskonaleniu istniejących serwiso^- 114 h h Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Bibliografia: li], Bąb ^ 2n„ Wiesław. Ekologia informacji. „Zagadnienia Informacji Naukowej". 121 BARTnc2(78),S'64"70' ^SZEWSKI Artur. Badanie funkcjonalności serwisów i aplikacji pi, rnet°Wych. [Online]. Tryb dostępu: http://www.bartoszewski.pr.radom. °r°bek/201 l_a_Bartoszewski_Badanie_funkcjonalno%C5%9Bci.pdf. bbd^p:01'09"2017]- ^^-EK-MICHALSKA Bożena. Ocena jakości bibliotekarskich serwisów Nr rmacyJnYch udostępnianych w Internecie. „Biuletyn EBIB". 2002 [r\ tOnline]. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2002/31/michalska.php. ibliot ^Wa' Problematyka zapewniania jakości (Quality Assurance) ^0Us ^ 0znawstwie i informacji naukowej. „Bibliotekarz". 1999 Nr 1, s. 11-17. rnun^> OMAZDA Artur. Metody badania ergonomii interfejsów stron [l3l ^ukaci "Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. ^^Toi\[ ec^n*CZna i Informatyczna". 2011 Z. 6, s. 109-115. tki Vnl ^°rest W. Information ecology. „Journal of Systems Management". ED2msKANo'9,.p'32"36- arszawa 200^ar'a Człowiek współczesny w obliczu stresu informacyjnego. Wioletta Jachym - Info ekologiczne zasoby serwisów internetowych bibliotek [15]. LEDZIŃSKA Maria. Znaczenie wybiórczości umysłu w dobie informacyj . zalewu. [W:] Komputer w edukacji. Red. MORBITZER Janusz. Kraków 2 s. 126-129. I [16]. MATERSKA Katarzyna. Ekologiczne zarządzanie informacją. „PrZ^ Informacyjno-Dokumentacyjny". 2005 T. 289 Nr 2, s. 29-44. [17]. OSIŃSKI Zbigniew. Architektura informacji polskich internet0^. serwisów edukacyjnych. [Online]. Tryb dostępu: http://repozytorium-ce° handle/123456789/2359. [Dostęp: 01.09.2017], , [18]. PN-EN ISO 9241-151:2008. Ergonomia interakcji człowieka i systemu '^ 151: Wytyczne dotyczące interfejsów użytkownika stosowanych w sieci Wide Web. f [19]. SAPA Remigiusz. W poszukiwaniu kryteriów oceny serwisów WWW W ^ akademickich. „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej • T. 12 Nr 3-4, s. 28-39. U [20], SKÓRKA Stanisław. Architekt informacji - kreator przestrzeni informat' „Przegląd Biblioteczny". 2011 Z. 1, s. 47-61. ^ [21]. ŚPAĆKOVA Julia. Informaćna ekologia poużiteFnosti. [W:] Informaćna a kniżnice. Zbornik z medzinarodnej konferencje organizovanej pri Pr*^j,t>l oslav 90. vyroćia założenia Filozofickej fakulty Univerzity Komel1^ v Bratislave. Bratislava, Univerzitna kniżnica v Bratislave, 10-12. oktobi'1 Red. STEINEROYA Jela. Bratislava 2011, s. 221-228. [22]. ZELDMAN JefFrey, MARCOTTE Ethan. Projektowanie serwisów Standardy sieciowe. Gliwice 2011. 116 ,0latlta t tleKnJlSkowska rap«*ka S*SkSYt*t Gdański \ą 0i(Macja prawnicza w dobie nowych technologii -p^Ykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego . W d ,. ^est pra^ le ery cyfrowej i powszechności Internetu dostęp do informacji ' ^eMa ^CZn*e nieograniczony. W natłoku informacji, często bezużytecznej |lat>jera ^§°dnej, a nierzadko mylącej i szkodliwej, szczególnie istotnego znaczenia r°Wa • eSt*a uPorządkowania przekazu i odpowiedzialnego kreowania treści 11 odbiorcy. W tym kontekście bardzo istotna jest rzetelna informacja * u«cym prawie, bowiem jest ona poszukiwana przez społeczeństwo '1r*ePisa kC'e * wptywa na kreowanie wyobrażenia odbiorców o obowiązujących ty SpCQj Prawnych. Xvy°xajo eczeństwach pierwotnych, których system prawny opierał się na normach ll'6 'stniaj^C^' Za§a<^n^enie rozpowszechniania informacji o prawie praktycznie ^r°dxe u^0' ^formacje o prawie przekazywano z pokolenia na pokolenie na tradycji i sposób ten w pełni się sprawdzał. Współczesne zagadnienia gat n'an^a * dostępu do informacji o prawie mają nieporównywalnie większy ()jV'^ane J1 0wy- Znaczenie regulacji prawnej stosunków społecznych i ściśle z tym i ^Hzujne^at^Wne skutki niedoinformowania adresatów norm prawnych o treści , ^Pow ^ Przepisów powodują, że działania zmierzające do usprawnienia cjach nian^a systemu informacji prawnej są uznawane w oficjalnych n j,,^°pular ^a^z państwowych jako priorytetowe. c SV/^doiTle Wan^e ^az danych z zakresu prawa jest niezwykle ważne, gdyż ^2acyjn praw i obowiązków społeczeństwo nie ma szans na rozwój Vv. °rmaCji ^ ^ gąszczu informacji ważne jest jak najszybsze dotarcie do takiej •l^ąrygodria ^rawniczej, która jest przydatna, kompletna, wyselekcjonowana, nj^^istracjj a^tua^na i rzetelna. Dla wszystkich prawników i urzędników /V'b?cłnym ^^icznej znajomość źródeł informacji prawnej powinna być Sp0^ Z zakre ementem ich praktyki zawodowej. Promocja i popularyzacja baz Pul eeZeństw. U Prawa jest ważnym czynnikiem zwiększającym świadomość prawną ih,. '^owa„. d' ^Prawdzie państwo (samorzad terytorialny) ma Drawny obowiązek ^Wanj.^ Prawdzie państwo (samorząd terytorialny) ma prawny obowiązek pr °rrr,acja Q. a t°w prawnych o charakterze powszechnie obowiązującym, jednak llvidł0Wa p^m -*est ograniczona. Poza tym, realizacja tego obowiązku nie zawsze jest rcePcja aktów prawa publikowanych urzędowo jest niewystarczająca, 117 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka - Informacja prawnicza w dobie nowych technologii - na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego___ bowiem wymaga wysokich kompetencji językowo-prawniczych, koniecznych ^ zrozumienia i interpretacji. Niezależnie od urzędowych baz danych dotycz^, prawa, funkcjonują bazy informacji prawniczej nieposiadające tego waloru, ^ jednak prezentują informację prawną w sposób bardziej dostępny i zrozu'11 Obcowanie z różnymi formami baz danych tego typu informacji - od urzęd0^ przez komercyjne - jest warunkiem rozwoju społeczeństwa informacji ^ i zwiększenia świadomości prawniczej w tym społeczeństwie. Na państw^ konstytucyjny obowiązek tworzenia ram do rozwoju i wspierania społecz^11 obywatelskiego, czyli świadomego swoich praw i obowiązków. Informatyka prawnicza i informacja prawna Informacja prawna to informacja o jakichkolwiek faktach mających lub rn°^lV mieć znaczenie prawne. Informacja ta jest zawarta m.in. w tekstach aktów pra ^ tekstach wykładni i doktryny prawa. Do podstawowych informacji pra gromadzonych w elektronicznych systemach informacji prawnej zaliczamy: ^, 1. Opisy aktów prawnych zawierające informacje adresowe o aktach 0 ^ cechy formalne, a także wykaz relacji, w jakie wchodzą z innymi eleirl^ zgromadzonymi w systemach informacji prawnych (metryki aktów pra 2. Opisy (metryki) projektów aktów prawnych; ^ 3. Teksty aktów prawnych (z Dziennika Ustaw, Monitora Polskiego, dzie^ naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, woje^0 dzienników urzędowych, dzienników UE); 4. Teksty projektów aktów prawnych wraz z uzasadnieniem; 5. Dokumenty powstałe w procesie legislacyjnym; 6. Orzeczenia sądów i trybunałów; A 7. Orzeczenia organów pozasądowych związane z działalnością saI terytorialnego; 8. Uzasadnienia orzeczeń; 9. Wzory pism procesowych i umów oraz ich aktywne formularze; 10. Bibliografię prawniczą; 11. Tezy lub abstrakty z piśmiennictwa prawniczego; ^ f 12. Pełne wersje publikacji naukowych (komentarzy, artykułów naukowy0 monografii itp.); .^t1 13. Pisma urzędowe ministerstw oraz centralnych urzędów adn11 państwowej; 14. Akty prawa kościelnego; 15. Informacje adresowe instytucji i podmiotów gospodarczych; ^ 16. Porady prawne zorganizowane w zbiory typu FAQ (często zadawanŁ 118 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ ^ ' "info e°ret^°w Prawa zauważa różnicę między pojęciami „informacja prawna" ° Prawn^cza' Przez informację prawną należy rozumieć informację ' ^ ^eratu" normatywnych, natomiast informacja prawnicza dotyczy orzecznictwa, ^ W7 ^rawn*czej oraz faktów związanych z prawem. G. Wierczyński oraz irifQrm 16 Górski definiują termin „informacj a prawna", jako termin określający każdą #j tego Cz ^ 0 Uktach mających lub mogących mieć znaczenie prawne niezależnie od l£ ktrVn Warta jest ona w tekstach aktów prawnych, tekstach wykładni czy tekstach Pov K^,yprawa [10, s. 51-52], ity ^ Prawnik oraz każdy pracownik administracji publicznej różnych szczebli e'ektr0r)n P°siadać umiejętność zarządzania informacją prawną za pomocą narzędzi ° sVst lCZnych- Zadaniem informatyki prawniczej jest przybliżenie wiedzy k°^^r^acłl informacyjno-wyszukiwawczych z dziedziny prawa, zasadach ich i ^zia^ania oraz możliwym rozwoju w przyszłości [10, s. 21], Informatyka traktowana jako nowa nauka pomocnicza prawoznawstwa, stwarza szansę Terrnnia stale przyrastającego „gąszczu" tekstów prawnych. ^ Xx m ',in^°rrnatyka prawnicza" pojawił się w literaturze prawniczej w końcu lat %ut leku i odnosił się do nowej dyscypliny naukowej badającej wykorzystanie ^ artVk W Prawie. W Polsce po raz pierwszy użył go w 1971 roku J. Wróblewski ^aWr)iC2 "Informatyka prawnicza - możliwości zastosowania cybernetyki ' Pierwsze komputerowe systemy wyszukiwania informacji prawnej W w USA już w końcu lat 50. XX w. [3, s. 2-3]. .^Sej s-SCe Początki stosowania zautomatyzowanych systemów informacji l^ia 25pierwszej połowy lat 70., kiedy to decyzją Szefa Kancelarii Sejmu iot^ S*°Pada 1974 r. powołano dziedzinowy Ośrodek Informacji Legislacyjnej \v |^ar'izac\ 'niOWa" W ramac^ zał°zeń Systemu Informacji Naukowej, Technicznej (^Sce sy ^ (SINTO). Planowano utworzenie do końca lat 80. pierwszego Us ^ ^Or^ternU ^nf°rmacji prawnej (Centralnego Zautomatyzowanego Rejestru Sirą^enieatywnych)" bazY integrującej obieg informacji legislacyjnej w państwie, Procesu wyszukiwania i udostępniania informacji zawartych [ę ^cji §rornadzonych przez Bibliotekę Sejmową oraz procesu wyszukiwania ' pf ^3-144 tacyjneJ dotyczącej prawa i administracji państwowej i sVste'ieni ^^czenie si? Polski w procesy integracyjne z Unią Europejską OUinf0 ^ struktur europejskich wymagało sprawnego funkcjonowania ,e'llern tw1TlaC^ ° Prawie- Na początku lat 90. zakończono pierwszy etap prac nad ^ldJ°t'K'SZe krz°nym w Bibliotece Sejmowej. W okresie tym zaczęły też ukazywać llTt 'nf0r°nierc^ne systemy informacji prawnej, które stały się podstawowym macJi o prawie [10, s. 26], 119 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka - Informacja prawnicza w dobie nowych technologii na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego przepisów konkretnej ustawy, orzeczeń prawomocnych lub kończących daną spfa^ orzeczeń wyszukiwanych pod kątem określonych haseł czy słów kluczowych stronie można znaleźć również glosy, czyli komentarze, publikacje do poszczegól^ orzeczeń oraz mnóstwo informacji potrzebnych do napisania pisma, wni°s odwołania od decyzji administracyjnej czy podatkowej oraz skargi do f administracyjnego [7]. j, [ Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych - w ramach portalu odbywa się publi^ $ treści orzeczeń wraz z uzasadnieniem wydawanym przez sądy powszechne. OrzecZ j( dostępne są za darmo oraz bez potrzeby uprzedniej rejestracji użytkownika. Wszys \ opublikowane orzeczenia są zanonimizowane, czyli w ich treści nie znaj dziemy ża<- ^ 0 danych osobowych pozwalających na identyfikację osoby, której dotyczą. Proc^s N odbywa się automatycznie dzięki zaawansowanym algorytmom analizy tekst11' ^ Portalu Orzeczeń dostępna jest wyszukiwarka oferująca proste oraz zaawansoV^ \ kryteria wyszukiwania. Dzięki niej, użytkownik posiada możliwość śledzenia |j orzeczniczej pojedynczego wydziału danego sądu lub sędziego przewodnich ^ Każde orzeczenie opublikowane w Internecie powiązane jest dodatkowo z Pot^v,i \ prawną, na podstawie której został wydany wyrok oraz hasłem tematycznym. Pij haseł tematycznych jest stale poszerzany o nowe terminy. Dzielą się one ''a karne oraz cywilne, pracy i ubezpieczeń społecznych [4]. Jj? Inne ogólnodostępne prawnicze bazy danych przydatne w pracy każdego p1 ^ | to np. baza wyroków sądowych, jakie zapadły w Polsce (www.wyrok.org)' J \ orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (https://bip.ms.g°v^i; ^ prawa-czlowieka/europejski-trybunal-praw-czlowieka/orzecznictwo-europeJs ^ 'p, trybunalu-praw-czlowieka/) czy portal prawny Unii Europejskiej (https://eur°^ european-union/law/find-legislation_pł). Elektroniczna informacja prawnicza w Bibliotece Uniwersytetu Gdańskiego W ostatnim okresie można zauważyć, że coraz więcej studentów i prac0 ^ naukowych polskich uczelni szuka informacji prawniczej w Internecie, co J H.t sobą wiele możliwości jak i wiele zagrożeń, stąd szczególna dbałość o utr ^ r l()> specjalistycznej oferty baz prawniczych subskrybowanych dla : i pracowników UG. Biblioteka UG już od roku 2004 umożliwia swoim stUw/ /V| i pracownikom dostęp do bogatej oferty przetestowanych i wyspecjaHz° prawniczych baz danych uznanych polskich i światowych wydawców. W skład subskrybowanych baz prawniczych wchodzą zaróW11 ■ l1'1' ^ pełnotekstowe czasopism elektronicznych, książek, aktów prawnych, Ja ^ bibliograficzno-bibliometryczne, ważne szczególnie dla pracowników Iiatl 122 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka - Informacja prawnicza w dobie nowych technologii - na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego__ Ogólnodostępne systemy informacji prawnej Internetowy System Aktów Prawnych - jest współczesną wersją pier^ w Polsce systemu informacji prawnej, tworzonego przez Bibliotekę Sejmovv'-1974 roku (Ryc. 1). Baza zawiera opisy bibliograficzne i teksty aktów Pra^(), opublikowanych w wydawnictwach urzędowych: Dzienniku Ustaw oraz MoJl1 Polskim, wydawanych przez Prezesa Rady Ministrów. Internetowy Aktów Prawnych jest redagowany przez Ośrodek Informatyki Sejmu RP-obowiązujące i nieobowiązujące akty prawne wydane w Dzienniku Ustaw (! 1918, a w Monitorze Polskim od roku 1930 do chwili obecnej. W pierwszej kolei^; tworzony jest opis bibliograficzny obejmujący wszystkie relacje między dokunie nowym a już istniejącymi w dniu opublikowania (relacje źródłowe). dodawane są relacje zwrotne, czyli informacje o dokumencie i jego relacjach z1 ^ dokumentami z uwzględnieniem upływu czasu. Do opisów aktów dołączone teksty w formacie .pdf [8, s. 197]. , f ( Dokumenty zamieszczone w bazie można przeglądać według rocznik ^ haseł. W pierwszym zestawieniu akty ułożone są chronologicznie od najstarsi ^ najnowszych. W zestawieniu według haseł występuje układ alfabetyczny-też jest wyszukiwanie złożone, według formularza. Formularz zawiera nastfP j, opcje wyszukiwawcze,: status aktu prawnego (obowiązujące lub wszystkie)' . publikacyjny (wydawnictwo, rok, numer, pozycja), data wydania, data wejścia ^ tytuł, rodzaj, nazwa własna, data wydania oraz hasła (stan na grudzień 2017 i->' Ryc. 1. Witryna Internetowego Systemu Aktów Prawnych ijjLMMtugiś&Ay aystsaui.' fn&ttwHĘlt Źródło: Internetowy System Aktów Prawnych. [Online]. Tryb dostępu: http://isap.sejm.gov.pl/. [Dostęp: 15.08.2017] 120 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ustaw)ieonniki Urzędowe - Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej (Dziennik ^°lski) °raZ ^z*ennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski" (Monitor Porn() ^z^ennikami urzędowymi, wydawanym przez Prezesa Rady Ministrów przy ^cze udowego Centrum Legislacji. Dzienniki urzędowe ukazywały się w Polsce Publjk ^rZec^ odzyskaniem przez kraj niepodległości. Już w latach 1807-1871 były ^skie Wane: dziennik Praw Księstwa Warszawskiego i Dziennik Praw Królestwa Od ^°cz4tku 1918 r. pod okupacją niemiecką wydawano Dziennik Praw (pierwszy °rganiz ^n*a ^ stycznia 1918 r. zawiera dekret Rady Regencyjnej o tymczasowej ^ Naczelnych w Królestwie Polskim) oraz Monitor Polski (pierwszy ^ n*a 6 lutego 1918 r. zawierał m.in. ustawę Rady Regencyjnej o Radzie ''^y^anj eStWa Oskiego a także informacje z frontów I wojny światowej). Po ^°l$kiego 1 n^eP°dległości w obu dziennikach ogłaszano akty prawne państwa '^-e^ypo w Monitorze Polskim także inne informacje). Tytuł Dziennik Ustaw ^Unik?01^ Oskiej pochodzi z roku 1919 (w latach 1952-1989 zmieniono go na 0beCnjStaw kolskiej Rzeczypospolitej Ludowej). 2§Ul^e wydawanie Dziennika Ustaw oraz Monitora Polskiego Nch a^taWa z ^nia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych !' cT ^°Stac* elektronicznej. Prawnych [1]. Od 1 stycznia 2012 r. dzienniki urzędowe ogłasza się fj^Uriafu ^ZCCZei^ Trybunału Konstytucyjnego składa się z dwóch baz: Orzeczenia r?ecxe^ Qf>nstytucyjnego - Zbiór Urzędowy (OTK ZU) oraz Internetowego Portalu j, b,ikoWan ^ Od 1 stycznia 2016 r. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są Vv°nStytUcv W^^CZnie w postaci elektronicznej. Baza danych Orzeczeń Trybunału p Serii ą e^° ~ Zbiór Urzędowy wydawana jest w dwóch seriach A i B. 0r^n°Wien^blikoWane są wyroki i postanowienia Trybunału. Seria B zawiera Tr^ ^Ccyz' ^ ° nadaniu dalszego biegu skardze konstytucyjnej lub wnioskowi 3nyCL 8° (ogłaszanych od 1986 roku), spraw (w tym spraw w toku), zdań Ce,'§naturze), orzeczeń wydanych przez danego sędziego, orzeczeń Przeciwko konkretnym organom, spraw dotyczących konkretnych 121 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ofert, k *int Daz prawniczych to przede wszystkim bazy zawierające bibliotekę prawniczą p^r°waną z aktami prawnymi i orzecznictwem - Lex, Lex Delta i Legalis. lerWsze czasopisma elektroniczne o tematyce prawniczej pojawiły się w ofercie ele^°te^i już w 2000 r. W 2001 roku Biblioteka UG miała w ofercie 500 czasopism 6^ r°nicznych, a w roku 2015 było ich już 113887. Obecnie biblioteka dysponuje b0g stricte prawniczymi oraz 24 bazami wielodziedzinowymi, które posiadają Vi ^ kolekcję prawniczą znanych i renomowanych baz naukowych takich jak: )oUr^er> Wiley Online Library, Academic Search Complete EBSCO, Cambridge JSTOR. Wymienione bazy w kolekcjach humanistycznych zawierają liczne 0ten!Va CZas°pism z różnych dziedzin (w tym prawa) oraz książki elektroniczne Prawniczej. Szystkie artykuły w bazach dostępne są w formatach .pdf lub .html. Bardzo narzędziem umożliwiającym przeszukiwanie zawartości największych 0is lec'zinowych baz znanych wydawców jest multiwyszukiwarka EBSCO Pubij. 7 Service (EDS), która pozwala na szybkie wyszukiwanie konkretnych \ 1 literaturY bez konieczności przeszukiwania każdej z baz oddzielnie. nie głównej systemu można wyszukiwać według słów kluczowych, tytułu autora. Multiwyszukiwarka nie uwzględnia jednak wyspecjalizowanych £oi . niczych takich jak: Westlaw International, Lex, Legalis. H0gatJnym narzędziem, które pozwala na odnalezienie czasopism prawniczych Xnoej °^erc*e Biblioteki UG jest lista A-Z. Umożliwia ona przeglądanie artykułów ° a^a^etycznie, jak i po nazwiskach autorów publikacji i według słów i 2 tezaurusa danej dziedziny. Wspomniana lista obejmuje czasopisma ° c^so • stowych baz komercyjnych i w wolnym dostępie oraz indywidualnie tytuły S|? l7ę>^ |Srtl Zakupione przez poszczególne Wydziały UG. Obecnie na liście znajdują tytuły odnoszące się do tematyki prawniczej. °sTąp do baz prawniczych z komputerów domowych -^ usługa zdalnego dostępu vpn ^cyjn^rzystania z baz prawniczych różni się w zależności od warunków umowy ^eneraW zasadą udostępniania elektronicznych zasobów BUG jest r, °Vnej 0rzystania z nich z komputerów znajdujących się w sieci UG (w Bibliotece 2 ,^liotekach specjalistycznych i na wydziałach UG), a od roku 2007 ą^0(lłlie z K°mPuterów domowych wyłącznie przez pracowników i studentów UG. <)f ^lneg()re^U^aminem' warunkiem otrzymania zdalnego dostępu jest posiadanie czytelnika w Bibliotece i brak zaległości na koncie czytelniczym lenie i przesłanie do Oddziału Informatyzacji BUG elektronicznego rejestracyjnego. Po zarejestrowaniu się użytkownik otrzymuje w ciągu 123 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka - Informacja prawnicza w dobie nowych technologii - na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego \ ci 14 dni pocztą elektroniczną informację na temat logowania i konfiguracji poty VPN (Virtual Private Network) z podsiecią UG. Użytkownik samodzielnie dok^1 połączenia zgodnie z instrukcjami konfiguracji. Usługa VPN przyznawać 1 studentom i doktorantom na bieżący rok akademicki z możliwością prolong^ kolejny rok. Pracownikom naukowym zatrudnionym na czas nieokreślony , jest przyznawany na okres 5 lat, z możliwością prolongaty na kolejnych 5 wygaśnięciu stosunku pracy z UG lub ukończeniu studiów i podpisaniu ^ obiegowej w BUG dostęp do usługi VPN zostaje odłączony. Dzięki usłudze ^ użytkownik może o dowolnej porze i w dowolnym miejscu korzystać z zaS° elektronicznych udostępnianych przez bibliotekę UG. j Usługa VPN cieszy się coraz większą popularnością, zwłaszcza wśród stud ^ i pracowników Wydziału Prawa i Administracji. Z roku na rok zauważyć 111 ^ tendencję wzrostową aktywnych użytkowników korzystających ze zdalnego j do baz danych. Prawnicze bazy danych stanowią dla nich często podstawowe pracy, zarówno badawczej jak i naukowej (Ryc. 2). Ryc. 2. Wzrost liczby użytkowników VPN Wydziału Prawa i Administracji w latach 2013-2017 WPiA ■ 2013 ■ 2014 2015 ■ 2016 2017 Źródło: Opracowanie własne ■J Studenci i pracownicy Wydziału Prawa i Administracji stanowią jedną z licznych i aktywnych grup użytkowników VPN w porównaniu z użytk0 ^ z innych wydziałów UG (Ryc. 3). Wydział Filologiczny i Wydział Historyc211^ f w systemie ze sobą połączone w jeden Wydział Filologiczno-Historyczny użytkowników z tych wydziałów przewyższa liczbę użytkowników Wydzia i Administracji. 124 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 3. Liczba aktywnych użytkowników VPN w latach 2013-2017 Liczba aktywnych użytkowników usługi VPN - porównanie lologiczno-HIstoryczny ■■ Prawa i Administracji sfes* Nauk Społecznych w® Zasądzania mm Ekonomiczny -Liniowy (Prawa i Administracji) Źródło: Opracowanie własne Ławnicze subskrybowane przez Uniwersytet Gdański i SV m Informacji Prawnej. System Informacji Prawnej LEX, jeden ! | ^anyZych * najbardziej znanych polskich systemów informacji prawnej, aktualnie I Po\vs ^lZez koncern Wolters Kluwer Polska. System Informacji Prawnej * W r a w r°ku 1987, kiedy w Gdańsku utworzono Kancelarię Prawniczą si eiln0]c 5 kancelarii powstało wydawnictwo. Jego pierwszą publikacją był ^ ^ 19^^ artkowy Skorowidz Obowiązujących Przepisów Prawnych, który ukazał l pÓ2^°^U' ^ 1990 roku skorowidz ten został wydany w wersji elektronicznej, Vy e^starni ^ ukazał się elektroniczny Skorowidz Obowiązujących Przepisów v '993 ' °ry zawierał początkowo 60 ujednoliconych tekstów aktów prawnych, p^^szgg^k^kowano bazę danych Temida zawierającą tezy orzeczeń Sądu Sys^arr>y ^. 1 Naczelnego Sądu Administracyjnego. W 1995 roku połączono te ^ Inf0r^en system Polskie Prawo i Orzecznictwo, od 1996 roku noszący nazwę w krStern Info Prawne'LEX' We 'J1Vin 'llr"ac.ii Prawnej LEX był pierwszym systemem tego typu w Polsce, hor^e ^Ześry ^ prawny miał nie tylko aktualną wersję, ale również wszelkie Vy/()nt*lnoniejSZe- Innymi cechami charakterystycznymi tego systemu była jego Inl- SC Ujmowanie całości obowiązującego prawa, a nie jakiegoś jego u%k0 .0s^Pna w sieci UG oraz poprzez usługę VPN. Wykupiony jest dostęp ników. Każdy czytelnik może korzystać z programu Lex w Czytelni acJ! i Promocji w Bibliotece Głównej. W skład bazy wchodzą: 125 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka - Informacja prawnicza w dobie nowych technologii - na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego___ I • akty prawne: akty prawne publikowane w Dzienniku Ustaw i w Monit0 Polskim, akty prawa miejscowego, publikowane w wojewódzkich dziennik'11" urzędowych, akty prawa resortowego, publikowane w dziennikach urzędo^) ministrów i urzędów centralnych, akty prawa Unii Europejskiej, projekty ' • wykładnia, czyli związana bezpośrednio z aktami prawnymi baza: orzecznik sądów, w tym orzecznictwa administracji centralnej, orzecznictwa związ^1". z prawem Unii Europejskiej, glos, piśmiennictwa prawniczego, czyli infor*1^. o wykładni poszczególnych przepisów w postaci tzw. tez z piśmienni pism urzędowych, bibliografia; • praktyka prawna: sądy i urzędy (adresowa baza danych insty* państwowych), wzory pism i umów; • „Polska Bibliografia Prawnicza" od roku 1978. rj;i Legalis. System Informacji Prawnej. Zalążkiem Systemu Informacji LEGALIS był system Orzeczenia - Prawo na CD, wydany przez Wydawnictw0 ^ Beck po raz pierwszy w 2000 r. Na jego bazie powstał w 2002 roku ^ Informacji Prawnej LEGALIS. Program został stworzony w oparciu o pu^ Wydawnictwa C.H. Beck i stanowił rozwinięcie Zbiorów Przepisów wydaW3 „ na Kartach Wymiennych: „Polskie Ustawy", „Prawo Administracyjne', » ^ Pracy i Ubezpieczeń Społecznych" i „Prawo Podatkowe". System redagowany przez profesorów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pocz3 ^ system składał się z 6 modułów komentarzowych: Prawo Pracy, Podatki, ^ postępowania administracyjnego, Kodeks spółek handlowych, Kodeks postęp0^ cywilnego i Kodeks cywilny oraz modułu do obsługi kancelarii prawnych Kai1<; J który później stał się odrębnym programem. Z czasem w Systemie In1 ^ Prawnej LEGALIS pojawiały się nowe moduły komentarzowe [11]. Baza jest wyłącznie na Wydziale Prawa i Administracji UG dla wszystkich ^ i pracowników naukowych posiadających ważną kartę biblioteczną. Baza 0 pełne teksty wszystkich wersji aktów prawnych od 1918 r. i zawiera: ^ tf • orzecznictwo sądów europejskich i sądów polskich od 1925 r-> niepublikowane orzecznictwo Sądu Najwyższego; • wzory pism i umów - największa na rynku baza wzorów pism częściowo opatrzonych objaśnieniami; • bazę adresów podmiotów publicznych i danych o wskaźnikach gospoc • aktualności i kalendarium - informujące o zmianach prawa; • Polską Bibliografię Prawniczą PAN od 1970; • moduły komentarzowe powiązane z bazą aktów prawnych; • monografie i czasopisma Wydawnictwa C.H. Beck; • zintegrowane słowniki angielskie, niemieckie i rosyjskie; • tłumaczenia aktów prawnych, wzorów umów pism i innych dokume- 126 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Zagraniczne komercyjne bazy danych dostępne na Uniwersytecie Gdańskim We z ZaJ^St*aw International. Baza jest anglojęzycznym serwisem informacyjnym ^wie 6SU Prawa. Zapewnia dostęp do źródeł pochodzących z 17 tys. baz danych t>ie£a lCych °k- 1 miliarda rekordów, 700 przeglądów prawniczych i 7 tys. jak j Publikacji prasowych i biznesowych. Obejmuje zarówno prawodawstwo, ^gloiP°SZCZe§ólne toczące się sprawy i procesy krajów Unii Europejskiej oraz Pra\vne- ycznYch krajów świata. Jest wiodącym narzędziem wyszukiwania informacji ^rajach/ °n^ne w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Kanadzie i innych ^ Wi0cjan^^°języcznych. Częścią bazy są także bieżące informacje prawne podawane dziennikach i tygodnikach światowych, jak również dane dotyczące H^a jest1 lntelektualnej, w tym patenty i znaki własnościowe, prawa autorskie. re*Ultat^Uaktualniana trzy razy dziennie. Umożliwia drukowanie oraz przesyłanie r°^u20iQ elektroniczną na adres e-mail [9]. Biblioteka UG zakupuje bazę od £ - ^eSt °na d°stępna w sieci UG oraz z komputerów domowych przez usługę p D^e •'est indeksowany przez multiwyszukiwarkę EBSCO. ^ource. Baza specjalistyczna z zakresu prawa zastąpiła popularną bazę )0/°- Ba2;a ^°llection. Jest ona objęta dofinansowaniem MNiSW w wysokości ^ :'est dostępna w sieci UG i przez usługę VPN, jej zasób jest indeksowany . Legal ts1^ySZukiwarkę EBSCO. ^kreSu UrCe zawiera pełne teksty najbardziej znanych czasopism naukowych ]Hiki Praxva i stanowi autorytatywne źródło informacji o bieżących studiach, f^°tekstQUn^ac^ W dziedzinie prawodawstwa. Baza zawiera ponad 1100 czasopism 3n~^ikó\v 0raz tysiące danych bibliograficznych z czasopism prawniczych, W Publikacji uniwersyteckich i dokumentów rządów oraz ponad ,;ytkoWni^ c'nv prawnych opracowywanych przez wybitnych specjalistów, i publik ^.aZ^ doceniają przede wszystkim różnorodność i międzynarodowy ks^Po^jóty^^ ZawartYch w bazie: artykułów naukowych, materiałów z konferencji rec ' dokumentów jurysdykcyjnych, decyzji sądowych, aktów prawnych, pr.llCzycie]: n?^ książek. Baza jest nieocenionym źródłem informacji dla prawników, ^ a^ademickich, przedsiębiorców, bibliotekarzy, studentów prawa, CyXka b ad^okackich i wszystkich użytkowników zainteresowanych prawem. p(lt ^ZY °bejmuje wiele dziedzin prawa, jak np.: prawo gospodarcze, karne, e.nt°We2 nnStytucyjne, rodzinne, ubezpieczeniowe, własności intelektualnej, stąr^iotek^atk°We i wiele innych [2], ' w-Uniwersytetu Gdańskiego udostępniając cyfrowe zasoby prawnicze °^%ić C naPrzeciw wymaganiom współczesnego czytelnika - prawnika 11111 dotarcie do pewnych i najpotrzebniejszych treści oraz ułatwić 127 Jolanta Laskowska, Aleksandra Pańka - Informacja prawnicza w dobie nowych technologii - na przykładzie zasobów elektronicznych Biblioteki Uniwersytetu Gdańskiego__ korzystanie z nich w każdym miejscu i o dogodnej porze. Sukcesywne powięksZ'V oferty prawniczych zasobów elektronicznych, szkolenia, webinaria wyda;S\ i uproszczenie procedury znajdowania potrzebnych informacji w multiwyszukivv stanowią jedno z najważniejszych zadań Oddziału Informatyzacji BUG. [1] [2] [3] [4] [5] [6] Bibliografia: y Dzienniki Urzędowe. [Online]. Tryb dostępu: http://www.dziennikiurze gov.pl/dzienniki-historia.html [Dostęp: 21.09.2017]. , .t EBSCO - materiały szkoleniowe. [Online]. Tryb dostępu: https://ww^-e com/products/research-databases/legal-source [Dostęp: 25.09.2017]. JANOWSKI Jacek. Informatyka prawnicza. Warszawa 2011. ^ Ministerstwo Sprawiedliwości. Portal Orzeczeń. [Online]. Tryb ^°^j\ https://ms.gov.pl/pl/sady-w-internecie/portal-orzeczen/ [Dostęp: 25.09-2^ Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. [Online]. Tryb ^ http://otk.trybunal.gov.pl/orzeczenia/ [Dostęp: 21.09.2017]. ^ PIETRUCH-REIZES Diana. Informacja prawna i informatyka Pra ^ w Polsce. Geneza - rozwój - perspektywy. [W:] Informacja prawna a ^ obywatela. Konferencja z okazji XXXV-lecia informatyki prawniczej vV yft i XV-lecia systemu informacji prawnej LEX. Gdańsk, 19-20 czerw-Red. GRAJEWSKI Krzysztof, WARYLEWSKI Jarosław. Gdańsk 2006, [7], Positor. Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych. L ^ Tryb dostępu: http://www.positor.pl/centralna-baza-orzeczei"1 administracyjnych-29.html [Dostęp: 20.09.2017]. ^ [8], ŚWITAŁ Paweł. Systemy wyszukiwawcze w nauczaniu informatyki pra w szkole wyższej. „Labor et Educatio". 2015 nr 3, s. 191- 207. u [9], Westlaw - materiały szkoleniowe [Online]. Tryb Ji https://www.thomsonreuters.com/en/products-services/legal/large' practice-and-management/westlaw.html [Dostęp: 20.09.2017]. [10]. WIERCZYŃSKI Grzegorz, WIEWIÓRSKI Wojciech Rafał: prawnicza: nowoczesne technologie informacyjne w pracy PleWr1i0te^a akademicka, rozumiana jest w literaturze specjalistycznej jako miejsce dost?P do dóbr kultury, nauki oraz wsparcie przy prowadzeniu zajęć. noty1116 §Warantuje ona dostępu do usług i zasobów wiedzy w formie tradycyjnej 1 s. 9g] °CZesnej, opartych na źródłach elektronicznych i zasobach sieciowych * ^ety d , P°tr2e^ °dac, że wszelkiego rodzaju działania biblioteki są zintegrowane ;Vjj^ Uczelni, a rejestr jej powinności wynika z profilu, priorytetów i zadań ^Stu^entQV ademickiej. Szczególnie traktowane są potrzeby pracowników naukowych or^°s^dan' biblioteka służy w pierwszej kolejności jako instytucja będąca \v^ari'2acyjn n*ezbędnych narzędzi naukowo-dydaktycznych. Specyfika, struktura \v|ę Ucze^ni oraz zakres wyznaczonych przez nią zadań mają wyraźny -/ ajemnvn. cj°n°wanie oraz strukturę biblioteki, pozostają z nią w ścisłym, /ni r— ______, ~ . . , "J U T T , | ^LIjJ gvj LU W CŁlll Ci UU vava/vicil \U W O^UiCCZyCllOlWlC W 1CUZ.J 1 r2eZ tworzenie oraz rozpowszechnianie wiedzy, rozwijanie kształcenia ani; iaUni;^ku [22, s. 113-155]. System szkolnictwa wyższego określa główne % pn ersytetów, jako przygotowania do udziału w społeczeństwie wiedzy i jego / ^adania 262 tworzenie oraz rozpowszechnianie wiedzy, rozwijanie ] uą l sPółCzaenaukowe we współpracy z otoczeniem [19, s. 10-15; 16, s. 1]. i^^iany j Sna biblioteka akademicka jest zintegrowanym systemem (otwartym rt1(^^it»li°tei^).0trZet>y środowiska), który umiejętnie łączy w jeden wspólny kontekst ^ypr 1 tradycyjnej Z nowoczesną przestrzenią cyfrową [16, s. 7]. Wspomniany acOWanv ..........„J„___„U A\____1 „4-„:„U ______j-.„u el 0r?_Vot y został w wyniku wprowadzanych długoletnich zmian opartych I /Haniunr^^„„ ' r ■■ 1.1 , ... r i H, . c hoteCe ^lą Q 2najdują się także zasoby otoczone specjalną opieką, gromadzone ^°^anianiU procesów cyfryzacji oraz nowoczesnych technologii informacyjnych > kibice ZaSo^°w' dostępów i usług sieciowych [16, s. 7]. OdL ' ^ DOrl ------ --------- r / c r c o i°rcó^v stawowych działaniach placówek, lecz mające szczególne znaczenie '. re§i°nu oraz historii państwa. Wspomniane zasoby tworzą kolekcje ^turoweg° [1>s- 102], ^e^C^ego p^U ^ Wojny światowej Polska pozostawała pod wpływem Związku niszczenia zasobów, jak i niedopuszczania do obiegu '6 ^eol0 w*edzialne za nadzór, podlegały pozycje uznane za szkodliwe 11 ^ ^°ść k §1CZnym [8> s. 72]. Podobnie, jak w Związku Radzieckim, w Polsce ^żek i czasopism uległa zniszczeniu lub nie została dopuszczona do 129 Eligiusz Podolan - Zbiory wydawane poza cenzurą w latach 80. XX wieku jako element środowiska informacyjnego druku, gdyż dotyczyły kwestii nieakceptowanych przez ówczesne władze. Rep państwowego systemu kontroli, w okresie Polskiej Rzeczpospolitej Lud0^ pobudziły i zmotywowały społeczeństwo polskie do powstania obiegu nieoficj^ \ prasy, niepodlegającego kontroli. Powstanie „drugiego obiegu" w Polsce ^ odpowiedzią na oczekiwania społeczne dotyczące informacji i swobodnego d°5^, do każdego typu literatury. Przede wszystkim chodziło o możliwość wyra^)V. własnych poglądów, innych niż te głoszone oficjalne, poznanie niezafałsz°vV' historii najnowszej, ale także o literaturę [17, s. 285-296]. „Drugi obieg" wydawniczy stanowił jedną z głównych form akty^,, opozycyjnej w powojennej Polsce. Zdaniem Tomasza Gąsowskiego wprowadzony przez cenzurę stanowił „narzędzie autorytarnej władzy, ^ mającej postać państwa ideologicznego" [11, s. 9]. Działalność cenzury uważa11' ho , ■" •-* " Ł ' ' i on za „źródło niepowetowanych strat w dziedzinie kultury, tak w wymiarze ^ ^ oraz intelektualnym, jak też materialnym" [11, s. 9]. Najcelniejszą definicją f' ^4 jakim określamy prasę „drugiego obiegu", jest podana przez Jana Brzeskiego ij ^ Rolińskiego, która określa ją jako „publikacje wydrukowane i kolportowane w latach istnienia PRL, bez zgody i wiedzy istniejącej władzy. Niezależny ,, wydawniczy stanowił fragment szerszego zjawiska, jakim był w PRL alWnc J wobec komunistycznego państwa drugi obieg aktywności społecznej społeczeństwo w różnych dziedzinach życia (gospodarka, nauka, kultura itp.)" V' ^ Należy dodać, iż periodyki wydawane poza zasięgiem cenzury były „przeto' momentem w rozwoju środowisk i grup opozycyjnych" [9, s. 5]. ^4 Według głoszonej w latach 80. XX wieku koncepcji poznańskiego °PoZ^0/ filozofa Leszka Nowaka system totalitarny cechuje trójwładza, to znaczy ca panowanie nad trzema obszarami praktyki społecznej: środkami produkcji; st° ^ edukacji, masowej komunikacji i propagandy; mechanizmami orgaiń2^/ się społeczeństwa (partie, stowarzyszenia etc.). System „trójpanów > ^ system komunistyczny, zakładający całkowite uprzedmiotowienie społecze ^ w Polsce miał pewne luki, co powodowało że Polacy cieszyli się względną s^j/' w porównaniu z obywatelami socjalistycznej Czechosłowacji, NRD, Bułgarii' Sowieckiego. ^ Stan wojenny okazał się impulsem do działania dla licznej drugiej 1 .J linii działaczy oraz sympatyków „Solidarności", którzy w warunkach leglS c stanu wojennego rozniecili pozacenzuralny obieg informacji do niesp0^^ wcześniej nigdzie i nigdy rozmiarów, ograniczając monopol informacyjny f oraz jego wszechwładzę na innych polach (podziemne związki zawodo^^i' partie polityczne, stowarzyszenia twórcze). Stan wojenny oznaczał z „Solidarności" jako zorganizowanego masowego ruchu z jednej strony, a zL ^ impulsem wzmagającym rozwój „drugiego obiegu" prasy oraz literatury- Pu 130 __Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni X,, ° °^syw 6 ^°Za cenzur^ przedstawiały rzeczywistość i dawały „świadectwo prawdy »nQ ^ anych czasach" [20, s. 198] łamiąc państwowy monopol na informację oraz sP°łec^a^0Xvanie opinii" [9, s. 8]. Publikowano na tematy związane ze „stanem ^łofi■ ;^Vva> kultury, gospodarki, przypominano również wydarzenia z najnowszej Hi* [9'S" 9L 1)e?p0w ^odać, że w przeważającej mierze wydawnictwa „drugiego obiegu" zostały '^pie r°tnie utracone (pomijając druki skonfiskowane i zniszczone przez Służbę Zei^stWa), gdyż w dużej mierze były wyrzucane na makulaturę lub zniszczone Mściwe składowanie. Należy przypomnieć, że prasa „drugiego obiegu" ^eZale>a a SW°J rozkwit po sierpniu 1980 roku, w chwili pojawienia się organizacji ^0t\c e§° Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność", lecz okres ten 1° ^Prowadzenie stanu wojennego i delegalizacji wspomnianego związku. ScClid- ność" chociaż formalnie była jedynie związkiem zawodowym, Stą^sięp ^sPe^niała role znacznie wykraczające poza funkcje związkowe. Szybko ^'cie w 0t<^nyrn ruchem społecznym, w którym Polacy pokładali swoje nadzieje na 'Mrtkotyy n^m i niepodległym kraju. Pomimo tego, że został wprowadzony system P°SZukiwane towary, jak również niemal całkowite wycofanie z wolnej ° ^ rozw ^aP*eru oraz środków pomocniczych (kalek, farby) nie przeszkodziło ^g. °^U "drugiego obiegu", jednakże w znacznym stopniu ograniczało jego He . iv Pai^stwowego systemu kontroli spowodowały jednak skutek przeciwny , ePodW • ne§0' gdyż stworzyły motywację do powstania obiegu nieoficjalnego, !i^eWai^.^Ce^° kontroli. Powstanie drugiego obiegu w Polsce było odpowiedzią na i ^Ury ^ sP°^eczne dotyczące informacji i swobodnego dostępu do każdego typu J^LlPaCij l^°^eczeństwo polskie ma wielowiekowe tradycje (sięgają czasów zaborów ^dzin-1 er°Ws^ej) w sprzeciwianiu się zakazom narzuconej władzy, szczególnie s( ?isnia 16 W°^n°ści słowa. :."nu k>oje^rz-*'nosity doniesienia o zmaganiach podziemnej Solidarności z reżimem ' ^ruk e^°' ° s*rafiach, demonstracjach, aresztowaniach, procesach, zwalnianiu H>kuły °Waniu oświadczenia podziemnych władz związkowych oraz komentarze %'w' (lUblicystyczne, które miały podtrzymywać nadzieję i mobilizować do l9> s. lo], >,drijgi obieg" w województwie zielonogórskim ' S z I Krajowego Zjazdu Delegatów, oświadczenia różnych struktur „S", relacje z protes . zielonogórskim, wiadomości o wydarzeniach w Glińsku, gdzie rolnicy zajęli ziemi? Kombinatu PGR w Świebodzinie; polemizowano z niektórymi publikacjami „Gazety ^ • (organu PZPR w Zielonej Górze). W nr. 14 i 15 opublikowano m.in. materiały odrzuC jjs1 cenzurę w nr. 25 „Tygodnika Solidarność" (Oświadczenie KW PZPR w Warszaw-' ^ robotników Zakładów Samochodowych im. Lichaczowa w Moskwie, artykuł Koni'1 yp racji); w nr. 26 (właśc. 16) ukazało się oświadczenie Prezydium ZR „S" w Zielonej wynikało, że „Serwis Informacyjny" miał zastąpić wydawane wcześniej pismo „Start > ^ ^ oceniono redaktora „Startu" Zbigniewa Jelinka. Zob.: P. Zwiernik. „Serwis Informacyjnego' Tryb dostępu: http://www.encysol.pl/wiki/%E2%80%9ESerwis_Informacyjny9'0®' (Zielona_G%C3%B3ra) [Dostęp: 15.08.2017], 34 Pismo Miejskiej Komisji Międzyzakładowej NSZZ „Solidarność" w Zielonej Górze za 132 ^4, drukowanych na powielaczu w nakładzie 1000-2500 egz., wychodząc nieregularnie. Prócz tego wydano dwa „Dodatki zwyczajne" (2 i 6 listopada) « p/^datek nadzwyczajny" (11 listopada) [30]35. lsm0 zatytułowane „Solidarność Lubuska", z podtytułem „Miesięcznik r°dkowego Nadodrza", wychodziło również po 13 grudnia 1981, wydawane przez 0 ldarność Walczącą Ziemi Lubuskiej od sierpnia 1983 do stycznia 1984 r. [30], Kazało się sześciokrotnie o obj. 4-10 s. w formacie A4, drukowane na ramce , nakładzie ok. 300 egz. jako miesięcznik36. idarność Rolników Środkowego Nadodrza", dwutygodnik Wojewódzkiego ^ mitetu Założycielskiego „S" RI w Zielonej Górze, wydawany od 6 kwietnia 1981 0 31 października 1981, pierwszy nr jako „Solidarność Wsi Środkowego °drza". Ukazało się 5 nr. w formacie A4, w nakładzie 5 tys. egz.37 [23]. ^ IV , praCy P°dczas spotkania komitetów organizacyjnych „Solidarności" w zielonogórskich zakładach Zakład< ^ Ce'em bYło koordynowanie pracy związkowej, wymiana doświadczeń między komisjami C'°rad/|U * 011 udzielanie porad prawnych działającym lub powstającym komisjom zakładowym, Cl°ra doradztwo i pomoc w zakładaniu międzyzakładowych organizacji Tryb dn!7ch' Zob.: P. Zwiernik. Miejska Komisja Międzyzakładowa NSZZ „Solidarność". [Online]. °St^PU: http://www.encysol.pl/wiki/Miejska_Komisja_Mi%C4%99dzyzak%C5%82adowa_ 3c tD0st ~%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87%E2%80%9D w Zielonej G%C3%B3rze p»buC'°8'20171- sta\vjan 0 ni-'n- artykuły o akcjach protestacyjnych, informowano o sytuacji w „S", trudnościach Struktur ę W ^ tworzeniu przez dyrekcje niektórych zakładów pracy; pisano o tworzeniu »S" 2 ^ j karności Wiejskiej, o sytuacji w PGR, zamieszczono relację ze spotkania działaczy r°Cznice Zam' woj> partyjnymi w Zielonej Górze, publikowano artykuły przypominające Struktur °^zyskania niepodległości, Grudnia '70, informacje o posiedzeniach KKP, oświadczenia ^°b.: p ^^zkowych. Kolportowano głównie w zakładach pracy woj. zielonogórskiego. 3g Vv'ki/%g2ty Wlern'k- „Solidarność Lubuska". [Online]. Tryb dostępu: http://www.encysol.pl/ -%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87_Lubuska%E2%80%9D [Dostęp: 15.08.2017], 'Sl110 miało h --------------- °Porze charakter pubłicystyczno-informacyjny, zamieszczano m.in. informacje o represjach, P°dzjerri ' tuacji w zakładach pracy, oświadczenia struktur podziemnych, przedruki z prasy '*aangaż(!\Y "biuletynu Dolnośląskiego"). W XI 1983 aresztowano Dorotę Skibińską ^0,porter°k!aną W działalność grupy wydającej „Zielonogórski Serwis Informacyjny"), także * "^°lidarności Lubuskiej" w Zielonej Górze. Zob.: P. Zwiernik. „Solidarność Lubuska" ,'^Hskao/ r-,/^ dostępu: http://www.encysol.pl/wiki/%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87_ famieSzc0Zano80%9D [Dost?P: 15.08.2017], Vv kraju ° !n^ormacje na temat aktualnych wydarzeń w województwie zielonogórskim plikowa Sarnorządności rolników indywidualnych, porady radcy prawnego lana Nowika; rn in. streszczenia wypowiedzi papieża Jana Pawła II na temat wsi, pisma prymasa j^cję jana" ^tefana Wyszyńskiego i Episkopatu w obronie praw rolników, zamieszczono S ^enryka U Z ^raj°weg° Zjazdu Rolników, publikowano artykuły Izabeli Sakowskiej, ^0'idarn()^a ^0w^a> Danieli Wojciechowskiej i ks. Bolesława Dratwy. Zob.: E. Wojcieszyk. v'Vviki/%(J^°'11'^ów Środkowego Nadodrza". [Online], Tryb dostępu: http://www.encysol. adodrzao/rip^'/807°9Esolidarno%C5%9B%C4%87_Rolnik%C3%B3w_%C5%9Arodkowego_ [Dostęp: 15.08.2017], 133 Eligiusz Podolan - Zbiory wydawane poza cenzurą w latach 80. XX wieku jako element środowiska informacyjnego c" 0 • „Solidarność Środkowego Nadodrza", pismo Biura Prasowego MKZ nr. 13-21 ZR „S" w Zielonej Górze, wydawane w Głogowie i Zielonej Górz^ 31 stycznia do 27 listopada 1981 r. Ukazało się 26 numerów w formach drukowanych na offsecie w nakładzie 6-10 tys. egz. jako tygodnik ilustro^ Do pierwszych numerów dołączano „Biuletyn Solidarność". Wyda \ też dodatki nadzwyczajne, numery specjalne, np. w związku z kry2). , bydgoskim (z 25, 27, 30 marca 1981), rocznicą odzyskania niepodl^ (nr 23 z 11 listopada 1981), przedruki dokumentów KKP „S" specjalne z 14 sierpnia 1981 )38 [10]. Następnie wydawano w Zielonej Gófz . 12 lipca 1982 do 23 kwietnia 1983 pismo o tym samym tytule („Solid-Środkowego Nadodrza"), które nawiązywało do pisma wydawanego P 13 grudniem 1981 przez ZR „S" w Zielonej Górze i kontynuują^ ^ numerację. Ukazało się 9 numerów (nr 28/1 - 36/9), drukowanych na u i powielanych techniką kserograficzną w nakładzie 100-200 egz.39 [31]- J • „Spod Lady", pismo „S" Wojewódzkiego Przedsiębiorstwa ^ Wewnętrznego w Zielonej Górze, wydawane od 1 lipca 1981 r. przez ^ ; w Zielonej Górze. Ukazały się co najmniej 3 numery, drukowane te^ ^ offsetową w nakładzie 2050 egz., redagowane przez Prezydium KZ WPHW w Zielonej Górze40 [24]. • „Wolny Rolnik", pismo Wojewódzkiego Komitetu Założycielskiej RI w Zielonej Górze, wydawane od 29 lipca do 20 października 1 ^ przeznaczone dla członków związku i do wewnętrznego kolportażu; p° ,v w numerze 1: „Pismo", w następnych „Biuletyn NSZZ RI «Solida ^ w Zielonej Górze". Ukazało się 5 numerów w formacie A4, drukować - • t 38 Publikowano informacje z Regionu, kraju, dokumenty Solidarności Wiejskiej, stl artykuły o tematyce społecznej, gospodarczej, związkowej, rolniczej. Zob.: T. „Solidarność Środkowego Nadodrza". [Online], Tryb dostępu: http://ww^ wiki/%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87_%C5%9Arodkowego_Nadodrza%F"" (1981) [Dostęp: 15.08.2017], c/ 39 Zamieszczano oświadczenia, komunikaty różnych podziemnych struktur „S", m.in. Regionalnej Komisji Koordynacyjnej „S" Regionu Zielonogórskiego. Część osób zaang w wydawanie pisma aresztowano, 11 V 1983 skazano wyrokiem Sądu Rejonowego w Zie Zob.: P. Zwiernik. „Solidarność Środkowego Nadodrza". [Online]. Tryb dostępu: http://vVV ^o1? pl/wiki/%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87_%C5%9Arodkowego_Nadodrza°/oE2 ° (1982-1983) [Dostęp: 15.08.2017]. . ^ 40 Biuletyn poświęcony był sprawom „S" ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w przedsi^^ I-handlowych. W nr. 2 ukazał się np. krótki artykuł zatytułowany Czym dysponuj .^|i zawierał informacje na temat „S" w WPHW, obejmującym zakłady w 12 miejscoW°s^ 1 zielonogórskiego. W nr. 3 przedrukowano List otwarty Jerzego Grenia do sekretarz $ Jerzego Łukaszewicza w sprawie wyjaśnienia zbrodni popełnianych przez władze Polakach po 1945. Zob.: E. Wojcieszyk. „Spod Lady". [Online], Tryb dostępu: http:// pl/wiki/%E2%80%9ESpod_Lady%E2%80%9D [Dostęp: 15.08.2017]. 134 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ °ftsecie w Lubuskim Przedsiębiorstwie Gospodarki Turystycznej „Lubtour" ^ Zielonej Górze i Zakładzie Poligrafii Wyższej Szkoły Pedagogicznej ^ nakładzie 5-8 tys. egz. jako dwutygodnik41 [25]. * lelonogórski Serwis Informacyjny «Solidarność»". Edycja 1: od .' ,Pazdziernika do 5 grudnia 1981 r. pismo wydawane przez ZR „S" w Zielonej rze- Ukazało się 26 numerów o obj. 2-8 s. w formacie A5, A4, drukowanych °^Sec*e w nakładzie 15 tys. egz. (nr 9), 8 tys. egz. (nr 10-26)42 [33]. ^cja 2: od wiosny 1982 do grudnia 1983 r. pismo wydawane przez inny dv kazało się co najmniej 27 numerów (bez numeracji ciągłej), przeważnie a razy w miesiącu, o obj. 2-4 s. formacie A4, przepisywane na maszynie do , n'a> drukowane na hektografie i na ramce. W numerze z października 1982 r. slono „ZSIS" jako organ prasowy „S" Regionu Zielonogórskiego43 [33], " 0rmacyjne, adresowane do związkowców z „S" RI, ale poruszające także problemy „S" K°ntakt\- z ■ ^edakcja służyła pomocą rolnikowi jako przedsiębiorcy rolnemu, który utrzymywał ° r®żriyc[1 lnnvmi podmiotami: z gminną spółdzielnią, bankiem, urzędem gminy. Informowano recial^ ■'30SUn^c'ach partii i rządu w stosunku do rolników indywidualnych. Drukowano listy IC>nline] C'' traktujące o bieżących problemach rolników. Zob.: E. Wojcieszyk. „Wolny Rolnik". !D°stęn-', c,ryyb d°stępu http://www.encysol.pl/wiki/%E2%80%9EWolny_Rolnik%E2%80%9D ^C/^8'20171- 'e'°ria r • Urnerów (23) wydano w czasie konfliktu w Lubogórze i strajku generalnego w Regionie %ym °ra' Publikowano materiały dot. tych wydarzeń (np. informacje o sytuacji w Zakładzie ■ ^0rHunil uycztieg0 erialy Publicystyczne; w nr. z XII 1983 (ostatnim) opublikowano fragmenty eseju \V?'iel°nOL.ń^|An,tyrakowski autorstwa Leszka Nowaka. Pismo bezpłatne, kolportowane gł. vii Pryzm°VVyWani Przez Wydz. V KWMO/WUSW w Zielonej Górze w ramach SOR s2tn>.. ' t; W ntrooJa vi ino? tt ioqj io in bVli k, n°£ó vi^uwski autorstwa LeszKa iNowaKa. rismo Dezpiatne, Kolportowane gi. '3tach 19 'C^ zakładach pracy (np. w „Zastalu", „Polskiej Wełnie", „ZETO" i „Lumelu"). r<)zPraco ^^4 redaktorzy, drukarze i kolporterzy „ZSIS" oraz działacze TMKW S2t°tyan0) at> ^ okresie XI 1983 - II 1984 zatrzymano 19 osób (w tym 10 tymczasowo la °'^0rt°\van-' * Postawiono zarzuty w akcie oskarżenia, m.in. redagowania, sporządzania [q ni0cy a 'a P^sma. 2 VIII 1984 Sąd Rejonowy w Zielonej Górze umorzył postępowanie lnfn irie]. TrV(?eSt''' ^°b-; P- Zwiernik. „Zielonogórski Serwis Informacyjny «Solidarność»". °rniacyjny 0dOStępu: bttp://www.encysol.pl/wiki/%E2%80%9EZielonog%C3%B3rski_Serwis_ /oC2%ABSolidarno%C5%9B%C4%87%C2%BB%E2%80%9D [Dostęp: 15.08.2017], i 35 Eligiusz Podolan - Zbiory wydawane poza cenzurą w latach 80. XX wieku jako element środowiska informacyjnego Digitalizacja „drugiego obiegu" w bibliotekach Wracając do kwestii roli biblioteki w zachowaniu oraz wykorzystaniu wydawanych poza cenzurą należy dodać, iż rozwój technologii informacji ^ i komunikacyjnych doprowadził do transformacji bibliotek tradycyjnych w bit>li° hybrydowe [5, s. 39]. Zauważymy, że biblioteki nie są w stanie gromadzić i utrzyj!, kompletnych księgozbiorów, nawet ograniczając je do wybranej wąskiej dzi^ . Sytuacja niekompletności księgozbiorów znacznie ograniczyła dotychcz^ ,.j funkcjonalność bibliotek, a problem ten zaostrzyła separacja użytkownika °L : zasobów. Trudność w zdobyciu zasobów zmusiła instytucje do wprowa^2 ^ digitalizacji zbiorów [6, s. 3-7]. Wymienione zjawiska pociągnęły za sobą 2111 , charakteru kolekcji bibliotecznych, sposobu funkcjonowania bibliotek ^ rozproszone sieciowe środowisko informacyjne) oraz zmiany w dostępie do infor / i dokumentów, generalnie w organizacji usług bibliotecznych [16, s. 40]. charakter kolekcji cyfrowych spowodował wyraźne przesunięcie się punktu ^ aktywności bibliotek ku zarządzaniu kolekcją, łączącemu praktykę groma1- |i magazynowania, zabezpieczania i selekcjonowania zbiorów. W rezultacie poV^ środowisko biblioteczne, które ma charakter hybrydowy [5, s. 41]. Polskie biblioteki hybrydowe rozpoczęły też i prowadzą systematyczną, digitalizację zbiorów, w celu ich zabezpieczania i archiwizacji [15]. Wspomniane ^ biblioteczne to wyjątkowo cenny element dziedzictwa kulturowego, którego o ^ jest powinnością każdego pokolenia. Obecnie dzięki nowym technologiom ^ ^ ochrony wchodzić mogą już nie tylko działania zapewniające zbiorom bezP f: warunki przechowywania, ale także zabezpieczające treść zbiorów. Szansę takąs ^ technologia cyfrowa, czyli digitalizacja. Jako doskonała alternatywa niesku^ i kosztownych metod konserwacji masowej, pozwala ona na przenoszenie na ^ cyfrowy niemal wszystkich typów dokumentów. Na skutek jej zastosowania p°P' j ulega zarówno ochrona wydawnictw drukowanych, jak i dostęp do wielu zbiorów, a problem fizycznego oddalenia odbiorcy informacji od jej źródła tracić na znaczeniu [18, s. 66-68; 12]. yfij Prowadzone przez biblioteki działania w zakresie digitalizacji zbioro^.^/ przede wszystkim ich ochronie i zabezpieczaniu, ale były również °dp° Ji na nowe potrzeby użytkowników. Wśród najczęściej wymienianych jr formalnych znalazły się: zły stan zachowania zbiorów, ich unikatoW ^ naukowe, kulturowe i historyczne znaczenie oraz częste wykorzystywał"11 czytelników [12]. Ważniejsze jest również zachowanie pamięci o drukach „drugieg0 które zaczynają zanikać. Wynika to z zaczytania maszynopisów, kopii w pośpiechu na tanim papierze; druku wykonanego prostymi technikami z 136 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni llr^o es,0nalnych środków (farby, tusze, papier) oraz ukrywania w złych warunkach. W vvan- ' ---- v '■ r r i r c le tych zasobów to zadanie poważne i odpowiedzialne. ' °'Sce pojawiły się inicjatywy mające na celu gromadzenie i ochronę ^ko publikacji. W Polsce Biblioteka Narodowa oraz biblioteki towarzystw ^istori^0'1 Pos^a^aJ4 znaczne zbiory wydawnictw „drugiego obiegu". Badaniem Nar0(1 °P°zycji w Polsce zajmuje się Stowarzyszenie Karta, a także Instytut Pamięci ma sw°je oddziały we wszystkich większych miastach polskich. SP°sóK ^ ZWrócić uwagę na trzy placówki posiadające i umożliwiające w nowoczesny 1 80 drC^e Wiórów. Największa ilość publikacji lokalnych „drugiego obiegu" p0sj. , ^ wieku z terenu byłego województwa zielonogórskiego znajduje się q 1 niu i jest udostępniana przez trzy biblioteki cyfrowe, które funkcjonują ^lityer ^an'Zacji KARTA, Europejskim Centrum Solidarności oraz Bibliotece Ąrc^tetu Zielonogórskiego. 1VVUrn 0Pozycji Ośrodka KARTA w Warszawie jest instytucją dokumentującą ^^44 Sr°dowisk opozycyjnych wobec systemu PRL i gromadzącą podziemną sP°mniana instytucja została powołana w listopadzie 1991 roku jako 0pis ^ Ppprol,,45 ____• J _ • 1 • J _ _ <________± .. / J _ l Peerelu43, mające za zadanie gromadzenie i udostępnianie źródeł ru Wob /^C^esP°^ecznewP°lscelat 1956-89 [3]. Są to głównie materiały dotyczące ^70, ec władzy komunistycznej, dotyczące kolejnych przełomowych lat: 1956, iSku 1976; oraz opozycji demokratycznej i Niezależnego Samorządnego szer !VV°^OWe80 ^Solidarność" [3]. Archiwum Opozycji Ośrodka KARTA ^ ° Zakrojonej działalności pragnie ocalić druki, zdjęcia, dokumenty, które . AktUa|iane P°Przez wymianę z partnerami w Polsce i zagranicą. \y 7 6 ln^°rmacje o zasobie dostępne są w bazach komputerowych Ośrodka ()V 1 ^^rna^z°na kolekcja publikacji ukazujących się w Polsce poza cenzurą jest jedną z największych w kraju. Stale dopełniane są kolekcje Pc/ależy dodowiskowe- W^^Hictty aC' ^uza część zbiorów Archiwum Opozycji jest udostępniana za ^tach 2()q^ działającej od 1 grudnia 2009 Biblioteki Cyfrowej Ośrodka KARTA. ii?0'e^cjiosot. umieszczono w niej około 120000 stron skanów dokumentów ^efriiane • 1St^c^ * środowiskowych Archiwum [3]. Jednakże zbiory są sukcesywnie K°lej^HnPOrZądkOWane We wsPomn^anej bibliotece cyfrowej. n,cjatywą przyczyniającą się do zachowania i wykorzystania zbiorów 45 \VS W ^S2echnidkaKARTA - to niezależna organizacja pozarządowa zajmująca się dokumentowaniem P^fczesnyn^11'601 ^'Stor'' najn°wszej Polski i Europy Wschodniej, niesieniem wiedzy o człowieku ^aju 19^^ °raz szerzeniem tolerancji i demokracji. Q Cję r°^u Archiwum Peerelu zmieniło nazwę na Archiwum Opozycji i prowadzi szeroką ^Sr°dek hCĄn Z c'0'cumentacją oporu wobec totalitaryzmu w Polsce. Zob.: Archiwum Opozycji. 'chi\vLl ni ^ [Online], Tryb dostępu: http://www.karta.org.pl/archiwa_i_bazy_danych/ Pozycji/50 [Dostęp: 15.08.2017-]. 137 Eligiusz Podolan - Zbiory wydawane poza cenzurą w latach 80. XX wieku jako element środowiska informacyjnego wydawanych poza cenzurą jest bez wątpienia otwarta w 2007 roku instytucja kultl innf ce\ef pod nazwą Europejskie Centrum Solidarności w Gdańsku. Deklarowanym działalności Centrum jest „ upowszechnienie dziedzictwa Solidarności w Polsce i1 krajach oraz czynne uczestnictwo w budowie tożsamości europejskiej" [13]. W ral^(i tej instytucji funkcjonuje Wirtualna Czytelnia Bibuły, która zawiera zdigitaliz0 ^ pisma, gazety i biuletyny ukazujące się poza cenzurą w latach 1976-1989 oraz le^j prasa związkowa z lat 1980-1981. Prezentowany przez Wirtualną Czytelnię , zasób obejmuje obecnie kilka tysięcy numerów ponad stu tytułów (prawie 100 ty . stron). Jest to jednak tylko niewielka część tego, co ukazało się w tzw. „drugim 0 Prace nad digitalizacją trwają nadal a zawartość bazy jest sukcesywnie poszeiz Ogląd bazy możliwy jest poprzez dwa punkty dostępu: indeks tytułów oraz ^ regionów. W przypadku pierwszym wybieramy tytuł periodyku z alfabety^ listy, a następnie interesujący nas rocznik i numer danego wydawnictwa. j regionów jest de facto indeksem tytułowym uporządkowanym według kr, geograficznego (tytuły zdigitalizowanych wydawnictw przyporządkowane z°s^J miast, w których były wydawane; nazwy miast ułożono w porządku alfabety^ ^ Prezentowany skan wybranego wydawnictwa ma postać plików .jpg kolejnym danego numeru [21]. ^ W maju 2004 r. Biblioteka Główna Uniwersytetu Zielonogórskiego °tr $ z Archiwum Opozycji Ośrodka KARTA46 w Warszawie cenny dar W P ]$ wydawnictw „drugiego obiegu" z lat 1976-1992. Przekazany Bibliotece Uniwer y $ zespół materiałów obejmował 2368 tytułów książek, broszur, czasopism* ° J i serwisów informacyjnych, razem 12892 jednostki. Były to dublety obe) ^ głównie dokumenty dotyczące oporu wobec władzy komunistycznej. W s ^ weszło 1256 książek i broszur, jak również 1112 tytułów czasopism i ga objęły 11636 numerów i zeszytów [2]. pp'1 Przekazany Bibliotece Uniwersytetu Zielonogórskiego zasób f solidarnościowe regionalnych ośrodków krajowych, klubów parłam i obywatelskich, związków zawodowych, komisji zakładowych, młodzieżowych i studenckich, komitetów nauki, kół literackich i ar traiK0^-komisji, organizacji, grup i ruchów społecznych, komitetów s i wyborczych oraz biur prasowych [2]. Oryginalne wydawnictwa „drugi-uzupełniły zasoby już będące na stanie Biblioteki i umieszczone zostały w wydawnictw ciągłych. n0$K Biblioteka Uniwersytetu Zielonogórskiego w 2005 roku utworzyła Bibliotekę Cyfrową, której celem jest szeroki, zdalny dostęp do źródeł wie 46 Fundacja Ośrodka KARTA - to niezależna organizacja pozarządowa zajmująca się u jzyOc i upowszechnianiem historii najnowszej Polski i Europy Wschodniej, niesieniem wi współczesnym oraz szerzeniem tolerancji i demokracji. 138 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ 6(Hac • doku^ych, cyfrowych kopii najcenniejszych zabytków kultury piśmienniczej oraz »dru . entów dotyczących regionu [1, s. 97-98]. Oczywiście cały posiadany zasób ^ ?-an °t>iegu" został zdigitalizowany, gdyż tego typu zbiory nie powinny pójść W j cienie. Będący w posiadaniu „drugi obieg" przynosi m.in. opis minionych 0bje odtworzyć ludzkie dramaty, emocje, złudzenia. Wydawnictwa „drugiego T( egU" atyi y Yh »najważniejszym narzędziem opozycji i najmocniej przyczyniły się do (...) ^niC°noP°lu partii na informowanie społeczeństwa, zaś propagandę i indoktrynację p0(j^skutecznymi" [9, s. 11]. ze Cenny u digitalizacji zbiór wydawnictw „drugiego obiegu" w sposób niezwykle nia taki informacyjne dotyczące tego okresu. Biorąc pod uwagę to, ^dzinj ^ Wsystemie naukowo-badawczym stanowi podstawę sukcesu w każdej ''r°dłow 6 nauki, dlatego tak ważny jest niezawodny i stały dostęp do materiałów s. 19i 5 ^ i wyników badań naukowych oraz ich szerokie rozpowszechnienie u ^ięgozbiory historyczne stanowią bez wątpienia bardzo wartościowe, ?cz unikatowe materiały regionalne. U]. Bibliografia: Ewa. Biblioteka naukowa w środowisku akademickim Centrum iMeyb d <--------r---------------------------------, Ł Udost 0st?Pu-' http://www.bu.uz.zgora.pl/index.php/pl/66-kategoria-uslugi/ Arci1je^n^anie"zbiorow/297-mediateka-2 [Dostęp: 15.08.2017]. U ąfchiw m 0P°zycji- [Online]. Tryb dostępu: http://www.karta.org.pl/ ^rchi^^^azy-danych/Archiwum_Opozycji/50 [Dostęp: 15.08.2017]. 1'. 47 Państwowe Zielona Góra, KW PZPR w Zielonej Górze. 6/IV [S, ^Pra\v0. , "informacja o przygotowaniach do Wojewódzkiej Konferencji bą^ik [styczeń 1982^- Pr^ertii lesław. Biblioteka akademicka na rozdrożu. O współczesnych ^ló\Vn nach w środowisku informacyjnym bibliotek. „Biuletyn Biblioteki łlOŁoej Politechniki Śląskiej". Red. ODLANICKA-POCZOBUTT Monika, ^§-p0jsj jrzysztof. 2014 Nr 3. [Online]. Tryb dostępu: http://delibra. If>]_ |pOstęp. ^/^°ntent/23970/BCPS_25600_2014_Biblioteka-akademicka.pdf ^^08-20l7]. °dp0MedźleS aW' digitalizacja zbiorów bibliotecznych i archiwalnych to ' recW Z' a^e )akie jest pytanie?, „Praktyka i Teoria Informacji Naukowej Znej" 2005 Nr 1, s. 3-7. 139 Eligiusz Podolan - Zbiory wydawane poza cenzurę w latach 80. XX wieku jako element środowiska informacyjnego [7]. BRZESKI Jan, ROLIŃSKI Adam. Sprawozdanie z realizacji pr0-' badawczego: Dokumenty niezależnego ruchu wydawniczego w z^0lj Biblioteki Jagiellońskiej. „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej". 1994 Nr s- 210-220. i [8]. DRÓŻDŹ Andrzej. Zapomniany bibliocyd. Szkice o ludziach i ksiąz w czasach stalinowskich. Kraków 2017. i [9], FRISZKE Andrzej. Przedmowa. [W:] Kto był kim w drugim obiegu? Sł° j pseudonimów pisarzy i dziennikarzy 1976-1989. Oprać. GAJKOWSKA Ce ^ [i in.]. Red. ŚWIERCZYŃSKA Dobrosława, Przedmową poprzedził FR^ Andrzej. Warszawa 1995, s. 5-12. J [10]. GAŁWIACZEK Tomasz. Solidarność Środko ^ Nadodrza. [Online]. Tryb dostępu: http://www.encys° wiki/%E2%80%9ESolidarno%C5%9B%C4%87_%C5%9Arodko^ Nadodrza%E2%80%9D_( 1981) [Dostęp: 15.08.2017], ^ [11]. GĄSOWSKI Tomasz. Wprowadzenie. [W:] DRÓŻDŹ Andrzej. Zapo^^l' bibliocyd. Szkice o ludziach i książkach w czasach stalinowskich. Krakovv s. 5-7. _ J [12]. KOWALSKA Małgorzata. Digitalizacja zbiorów w bibliotekach polskich " "j. oceny doświadczeń krajowych. „Biuletyn EBIB". 2006 Nr 11 (81), grU ^j styczeń. [Online]. Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2006/81/iI1^e' [Dostęp: 15.08.2017], ^ [13]. Oficjalne otwarcie Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku! [ ^ Tryb dostępu: https://pomorskieregion.eu/oficjalne-otwarcie-europeJs centrum-solidarnoci-w-gdasku-n615 [Dostęp: 15.08.2017]. J [14]. PIETRUCH-REIZES Diana. Nauka jako system informacyjny. Tytułem [W:] Zarządzanie informacją w nauce. Red. PIETRUCH-REIZES Katowice 2008, s. 9-13. p/ [15]. PIOTROWICZ Grażyna. Model hybrydowy współczesnej polskiej & ^ akademickiej. [Online]. Tryb dostępu: http://bg.p.lodz.pl/ima$ 1 piotrowicz.pdf [Dostęp: 15.08.2017]. ^ [16]. PIOTROWICZ Grażyna. Współczesna biblioteka akademicka systemowym, integrującym jej przestrzeń fizyczną i elektroniczną> " ^ EBIB". 2015 Nr 1 (155). [Online]. Tryb dostępu: http://open.ebib.pl/°jS php/ebib/article/viewFile/321/494 [Dostęp: 15.08.2017], ^ [17]. SIEKIERSKI Stanisław. Drugi obieg, uwagi o przyczynach V° 0f i społecznych funkcjach. [W:] Piśmiennictwo, systemy kontr0^' [i alternatywne. T. 2. Red. KOSTECKI Janusz, BRODZKA Alina. WarsZ^ s. 285-296. 140 ^ -___Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ ^CHOWSKA-MUSIAŁ Ewa. Digitalizacja a ochrona zbiorów - współczesne . er*cje. [W:] Aktualne tendencje ochrony zbiorów bibliotecznych ^archiwalnych. Materiały z ogólnopolskich warsztatów konserwatorskich, ^szawa, 13-14 czerwca 2002 r. Red. DREWNIEWSKA-IDZIAK Barbara. tł9]. S£ySZaWa 2002, s. 66-77. iV1ANSKA Jolanta Katarzyna. Proces boloński i europeizacja systemu 1y^nictwa wyższego na przykładzie Uniwersytetu Warszawskiego. [Online]. £u ^0stępu: http://www.procesbolonski.uw.edu.pl/dane/Proces_Bolonski_i_ [p)r0PeiZacja_szkolnictwa_wyzszego_J.K.Szymanska_UW.pdf l2°l TA°Łn^:'5-08-20171' 0 Katarzyna. Obraz Związku Radzieckiego w katowickiej publicystyce s lffycyjnej z lat osiemdziesiątych XX wieku. „Śląskie Miscellanea". 2006 T. 19, bl). 06. titj t|'a'na Czytelnia Bibuły [Online], Tryb dostępu: http://www.ecs.gda.pl/ Woi^^^O-html [Dostęp: 15.08.2017 r.]. r War lECHOWSKI Jacek. Organizacja i zarządzanie w bibliotekach. 1 Worr Wa I998' Na może budować pozytywny wizerunek oraz reklamować swoje usługi, fr.^ość la n^a organizowane w bibliotekach przyciągają publiczność, co daje ^°teki /^^szenia grona czytelników oraz zachęca do korzystania z ich oferty. p(^*SZej ^ 'e wszystkie zadania stara się wypełniać Biblioteka Państwowej 1, r^b - Zawodowej w Elblągu, aby właściwie rozpoznawać i zaspokajać szereg 'nnv [macyjnych, edukacyjnych i kulturalnych studentów, pracowników rriop °----- /-----------~—r---------/-----------------/ \v e§0 re stać się miejscem, w którym toczy się życie kulturalno-społeczne Yż^ ■ °l0nu TU n ^ , [*z ^'ra?. 1 1 §ruP użytkowników. •V fci, ^ Z * % 0rzeniem w 1998 roku Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej Hk°Wbibliot ohno do życia Bibliotekę Uczelnianą, która powstała na bazie ^bj- Obc ^awneB° Kolegium Nauczycielskiego i Nauczycielskiego Kolegium ^U>teka, jaj?oC^ 0raz filii Wydziału Mechanicznego Politechniki Gdańskiej. \vSp^ n'ć użyt^ •'e^en z większych ośrodków informacyjnych w mieście, stara się 0ęicl>. ącyc^Wn^°m szeroki dostęp do wiedzy oraz nowoczesnych technologii tys y ^ PrZy u naukę i edukację. Obecnie Bibliotekę Uczelnianą tworzą dwa W°lumi - ^Zerniakowskiej oraz al. Grunwaldzkiej, zaś zasób liczy przeszło n°w. \V czytelniach dostępnych jest 106 tytułów gazet i czasopism 143 Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu x1F drukowanych oraz 27 czasopism elektronicznych. Ze zbiorów korzystają P1 ^ wszystkim pracownicy oraz studenci PWSZ w Elblągu. Częstymi gośćmi są maturzyści oraz studenci innych uczelni. Galeria Jednego Obrazu W kwietniu 2001 r. w Bibliotece PWSZ w Elblągu ekspozycją przed-, obrazopodobnego „Strażnik Błękitnej Nadziei" Władysława Hasiora, rozp0^, działalność Galeria „Filar Sztuki". Galeria powstała z inicjatywy Janiny Szadko^ - dyrektora Biblioteki Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu. Insp1 . powstania miniaturowej galerii był filar - jeden z prostych, przeszkadzającychvV , architektonicznych elementów wnętrza biblioteki. Stał pośrodku, pomaloW'11^ biało, „łysy", podpierał sufit. Raził i przeszkadzał, ale i zmuszał do artysty kombinacji, przez co stał się obiektem inspiracji. Powstał więc Filar Sztuki [2] 1 ^ z nim Galeria Jednego Obrazu, która miała prezentować twórczość elbląskich arO ^ Zainteresowanie instalacją Hasiora przerosło najśmielsze oczekiwania. narodził się pomysł, aby wolne miejsca w czytelni zamienić w swoistą galerięs J i tak powstała galeria pod nazwą Filar Sztuki. Ryc. 1. Galeria Jednego Obrazu - Zacznijmy od Hasiora Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu 144 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Filar Sztuki Qz^ca galerię Janina Szadkowska wytyczyła sobie ambitne cele. Postanowiła Pfe2en|Vk'a^ Percepcję młodzieży odwiedzającej bibliotekę na otoczenie poprzez Pasji - °Wan*e różnych form sztuki. Nadrzędnym celem galerii stało się promowanie Z P>rav^2^St^CZn^c^ pracowników i studentów oraz umożliwienie obcowania teg° mie-US^ sztuką w trakcie pobytu w bibliotece. Ponadto założyła, że udostępnienie '^ekie^y SCa Prezentowania twórczości pracowników i studentów uczelni pozwoli §alerij na Okrycie oraz promowanie młodych talentów. Z czasem działalność Śr°doMskZWinęła * objęła prezentację przejawów artystycznej wrażliwości ^0^°nan & a^ademickiego Elbląga, integrację różnych typów szkół oraz przybliżanie ^°SZczególnych autorów, posiadających różnorodne pasje i wywodzących 'ch eletTle^°bszarów twórczych. Organizowane wystawy wrosły w klimat biblioteki, p Nie s em s^tez organizowane w Bibliotece PWSZ w Elblągu spotkania poetyckie. ^dstay^0^ wymienić wszystkich działań, które miały miejsce w galerii. l0n° tu niektóre z nich, które zasługują na szczególną uwagę. Wystawy oraz wernisaże Pr/:ksP°2ycja te Cześn Prac Andrzeja Szadkowskiego, „Jak świat światem", zmarłego ^ ^'dar/16 ^^re^tora Galerii El w Elblągu, zmieniła na stałe wygląd Biblioteki. Od Jr'0r0vvyrriienia Wo^ne ściany czytelni, nie tylko filar, zostały ubarwione niezwykle °^razami olejnymi. Andrzej Szadkowski był artystą niezwykle płodnym ^ ^akaternStr°nnym- Uprawiał malarstwo olejne, grafikę użytkową, rysunek, zajmował ' Był twórcą ilustracji książkowych, rysunków satyrycznych i komiksów. 145 Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu Ryc. 2. Andrzej Szadkowski „Jak świat światem" Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu a ' Odmienny charakter stanowiła wystawa modeli samolotów, którą obejrzeć w Galerii Filar Sztuki w kwietniu 2004 r. Na ekspozycję składały si? ^ motoszybowców i szybowców wykonanych przez Dariusza Bezdziela -Messerschmitfy, Mistubishi Jana Mazurka, Spittfirevy Zbigniewa ^ yf samolot akrobacyjny Akamura i Trajner - wykonane przez zespół mo kierunkiem instruktora klubu Wolontariuszy przy Młodzieżowym Dom ^ w Elblągu, Romana Zdanowicza. Wystawiono również wyjątkowy ^ żaglowiec studencki Iskra, wykonany przez mistrza Polski w modelarstwa Krzysztofa Nadolnego. 146 y Ekologią informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 3. Modele motoszybowców i szybowców ^ódło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu to: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu Ryc. 4. Iskra Krzysztofa Nadolnego 147 Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu___ • 3^' Duże zainteresowanie wzbudziła wystawa fotografii autorstwa Iwony 1 ^ Ndiaye - „Ludzie z kraju Terenga" (2006). Dr Bara Ndiaye barwnie opoWie j 0 kulturze Senegalu, gospodarce, religii, edukacji oraz życiu codzienny#1 mieszkańców. Państwo Ndiaye zaprezentowali film o Senegalu oraz stroje trądy ^ dla tego egzotycznego kraju. Goście nie unikali trudnych tematów, opowiadali o ^ codziennym, przedstawili realia życia, wyraźnie zaznaczając, że nie panuje tan1 1 wyłącznie afrykańska bieda. Oprócz walorów artystycznych spotkanie oraz wys spełniała także funkcję edukacyjną. Ryc. 5. „Ludzie z kraju Terenga" Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu Do 2009 r. galeria mieściła się w małej czytelni biblioteki przy al. Grun ^ Udało się w niej zorganizować 25 wystaw plastycznych indywidualnych iz Mimo skromnych warunków, spotkania w bibliotece stały się inte wydarzeniem kulturalnym, przyciągającym stałe grono sympatyków, ^ posłuchać ciekawych opowieści o artystach, zapoznać się z ich dorobk^11^/ dowiedzieć się, co mają do powiedzenia o sobie, życiu i swoich działaniach-inicjatywa okazała się strzałem w dziesiątkę i wpisała się w działalność 148 $ y cy)' Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ sP°tykała się z coraz większym zainteresowaniem odbiorców, władze gru^Wraz z Janiną Szadkowską postanowiły, aby podczas modernizacji oraz Poj^jg neJ Przebudowy budynku przy al. Grunwaldzkiej, zaplanować odpowiednie ^6 rt)2)ZCZen*e 2 wyłącznym przeznaczeniem na galerię. Zaprojektowano przestronną ^tograjJasn4 salę wystawienniczą, w której można profesjonalnie eksponować obrazy, S^°h H 6 °raz organizować spotkania ze sztuką. Na czas remontu galeria zawiesiła 23 lutałaln°ŚĆ' . e§° 2012 roku w czasie uroczystego otwarcia budynku dydaktycznego, po %;ej Przerwie, wznowiono działalność galerii - tym razem wystawą grafiki ^ ?r°Wej studentów Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu. Autorami jn ' Bonkowie Graficznego Koła Naukowego FUTU-RE 3D, działającego %2ev^ytucie Informatyki Stosowanej, prowadzonego przez dr. inż. Henryka WVk0na e&°- Studenci zaprezentowali wizualizacje rzeczywistości, bajek i uczuć, VZa Pomocą technik komputerowych - grafiki dwu- i trójwymiarowej ukowanej i w formie prezentacji multimedialnej. Ą Ą ibli"' Ryc. 6. Grafika komputerowa (dwu- i trójwymiarowa) Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągi fot0 sp0*yCj - (,wfic2ne!lfr°dzon? z ogromnej pasji poznawczej, wrażliwości oraz talentu wys,:awa fotografii Ireny Bykowskiej „Chwila okiem pstrykacza" ą \ ^ °d ^stoPad 2012 r.). Autorka prac związana jest ze środowiskiem V W°1nycj1 )rnentu powstania Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu, fotC^w^a°h z ogromną pasją przygląda się światu. Zajmuje się przede atl*y, £a °§rafią reportażową, uważaną przez wielu za najtrudniejszą dziedzinę 2adanie nie dla rzemieślnika, lecz raczej fotografa-artysty, który swoim Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu spojrzeniem twórczo komentuje rzeczywistość. Wielokrotnie nagradzana, m.m- r ^ miesięcznik „Charaktery", gdzie Eksperci Szkoły Fotoreportażu docenili - 0P^,. niepodważalnych umiejętności warsztatowych - „uważność autorki na szczegół L umiejętność dostrzegania czegoś wyjątkowego w zjawiskach z pozoru zwy' i błahych" [3]. Ryc. 7. Irena Bykowska „Chwila okiem pstrykacza i'mmmmm 1 Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu Duże zainteresowanie wzbudziła wystawa malarska, artystki z Kościerzy11^^ Klinkosz, zatytułowana „Trody" (grudzień 2016/styczeń 2017 r.). Delikatne os galerii ukazało trzydzieści niezwykłych obrazów, przedstawiających sytf^^ji kobietę, Trodę, w różnych sytuacjach życiowych. „Cała kobiecość, wszystko c / ^ kobieta, co czuje, jaka jest, zawarło się w jednej, symbolicznej Trodzie tak &° 1 C malarka, Roma Klinkosz podczas otwarcia swojej wystawy. Troda - wymysl pP r vvie J które autorce kojarzy się z trudem, z trudem, jaki pokonuje codziennie pra ^ kobieta. I nieważne, jak ta kobieta wygląda, czy coś osiągnęła, czy nie, bo a ^ los ją spotkał, to zawsze pozostaje kobietą, wewnętrznie piękną. I takie piękllŁ się pokazać na płótnach. 150 — Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu ję ^r2estrz daje możliwość wszechstronnego działania w szerokim 'l>Vvriież s 'Ulturowym. Wypełniają go wystawy malarstwa, fotografii, plakatów, ale ivania poetyckie oraz edukacyjne. Wieczory poetyckie jy >tukijest Vvażną działalnością, prowadzoną od początku istnienia Galerii Filar g(i,Vv r|on:lZacj'a spotkań z p°ez^- p0et r- Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu n/ °ra ^ 5 0raz tłumacza niemieckiej poezji i prozy, Ryszarda Sobieszczańskiego, \v^°ńcz0n torników poetyckich „I spotkałem człowieka", „Oswajanie Pr pisa °SC^' Pegazie", „Aniele Pośród Koni", „99 wierszy" oraz „Ty i Ja". Na nitował 2 °P°wiadał o początkach kariery poetyckiej, wspominał dzieciństwo, o ^ °kazjęSVV0^e Wszechstronne zainteresowania. Podczas spotkania uczestnicy ijin e jeg0XV^UC^an^a je§° wierszY- Nie zabrakło też pytań gości spotkania cie ^ Pyta' ^any życiowe i zainteresowania. Zgromadzeni mieli także wiele P*ej i rtii}n> na które poeta z chęcią odpowiadał. Spotkanie przebiegło w bardzo •jfs* ' atm°sfe™- ljn. °Wan, , anie w Bibliotece miało miejsce w marcu 2006 r. Wieczór j ' — uiuiiuitLt iiiiaiu liiitj vv iiiai^u i. ^ośWersytetu>>Swiat jednego wiersza" prowadził dr Feliks Tomaszewski, pracownik bar(j2 bańskiego oraz Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Elblągu. Ury. q , lnteresujący sposób przedstawił życie i twórcze zmagania Edwarda fragment utworu „Missa Pagana" - Prefacja. Dodatkową atrakcją Ryc. 8. Roma Klinkosz „Trody" 151 Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu spotkania była oprawa muzyczna przygotowana przez studentów I roku Pedag0^ Instytutu Pedagogiczno-Językowego - Magdalenę Chyłę, Małgorzatę Etm^ i Lesława Perżyło. Studenci zaprezentowali kilka najbardziej znanych ut\v° E. Stachury. Uczestnicy spotkania, pod wrażeniem opowieści dra Tomaszews^ zaproponowali zorganizowanie kolejnych takich spotkań monografii'1, poświęconych twórczości między innymi Rafała Wojaczka i Gustawa He1 Grudzińskiego. Ryc. 9. Feliks Tomaszewski - „Świat jednego wiersza Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu W kwietniu 2007 r. miało miejsce wyjątkowe spotkanie z Jackiem Dehnel^111 ^j1 tłumaczem, prozaikiem, malarzem - laureatem wielu nagród. Poeta opowie ^o) o swojej twórczości, życiu oraz postrzeganiu świata, o tym, jak odnalazł te ^ babci i co go w nich najbardziej ujęło. Przedstawił także historię powstania P „Lala". Odpowiadając na pytania Jacek Dehnel wskazał między innym na^0jir w Polsce i na świecie bliskie jego sercu, nawiązał do czasów licealnych sP ^rC^1. w Gdańsku, na Międzywydziałowych Indywidualnych Studiach Human1 ^ ^ na Uniwersytecie Warszawskim oraz wpływu wychowania przez babci? twórczość, opowiedział także o najbliższych planach literackich. Jednyi11 1 ^ który najbardziej zainteresował przybyłych na spotkanie czytelników, pisarski Jacka Dehnela. Spotkanie prowadził teoretyk literatury, pr0^Ł w Elblągu dr hab. Jerzy Szyłak. 152 w Ryc. 10. Jacek Dehnel, Jerzy Szyłak Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu Q ^ b^7ni ^darzeniem oraz okazją do kolejnego spotkania z literaturą i jej ( te°retyjCa W*eczór autorski Stanisława Modrzewskiego, elblążanina, historyka Uteratury brytyjskiej, a także nauczyciela akademickiego. W zbiorze i, trakcie "^z*e tataraki, gdzie jerzyki" autor powrócił do krainy swojej młodości. t,'truje sięS^0t^an^a opowiedział o swoich inspiracjach, a także wartościach, jakimi eir^vnycj1 W ^iu i jakie znajdują odzwierciedlenie w jego twórczości. Ilustracją ()^edsta^°P°wieści był pokaz slajdów wykonanych przez samego autora. Fotografie ; % J malownicze zakątki Żuław, bardziej oraz mniej znane, ukryte przed 0ra Za'^cycb- Zarówno opowieść, jak i zdjęcia zachęciły obecnych do az do odwiedzenia tych urokliwych okolic Elbląga. %c. ii Stanisław Modrzewski „Gdzie tataraki, gdzie jerzyki' • Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu 153 Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w Elblągu Źródło: Fotografia ze zbiorów Biblioteki PWSZ w Elblągu Podsumowanie Galeria zorganizowała do tej pory kilkadziesiąt wystaw, na których pre/ były prace plastyczne obejmujące takie gatunki sztuki jak malarst ?0l' Ostatnim wydarzeniem organizowanym w Galerii Filar Sztuki (czerwiec * ^ był wieczór poetycki Mirosławy Maciejczak. Przy wypełnionej po brzegi sali p°e oraz panie Janina Szadkowska, dyrektor Biblioteki PWSZ w Elblągu i Krys,^ Żaczek, polonistka i nauczyciel, zaprezentowały wybrane utwory z trzec \ autorskiego tomiku poezji zatytułowanego „Pocałunki losu", wydanego w 2 . W programie wieczoru znalazły się również piosenki w pięknym, wykonaniu Karoliny Oleszczuk przy akompaniamencie Andrzeja Karolaka (g1 ^ i Edwarda Jaworskiego (gitara, śpiew). Atmosfera wieczoru była wyjątkowa,^P , p zadumy, zachwytu i wzruszeń, a to dzięki Pani Mirosławie, jej wierszom przepeh110 ^ n ukochaniem ludzi i przyrody oraz wrażliwym odbiorcom. Wśród gości nie za^0/ 11 pana prof. Zbigniewa Walczyka - Rektora Państwowej Wyższej Szkoły ZaW1 wystawa poświęcona 89-rocznicy odzyskania przez Polskę 0cknaCz ~ fotografie i wydawnictwa z okresu 20-lecia międzywojennego, ^big^i enia' ordery i biała broń z kolekcji Sławibóra Bronickiego oraz Zbi°rówT 2a^chowskieg°' replika ubioru Józefa Piłsudskiego, eksponaty ze Pomorskiej Dywizji Zmechanizowanej 2007 15 stycz, % ^ enOdlatują poeci, ich myśli pozostają i będą mieszkać w słowach jak % ^arzec §niazdach - spotkanie z poetą Stefanem Jażdżewskim ^ ^aj lecieh - malarstwo Katarzyny Smei-Skulimowskiej « " sPotk .10§ra^a> geografia - metafizyka. Michała Głowińskiego małe pisanie C2er\viecn^e 2 dr" ^ab- Feliksem Tomaszewskim wVstaw Pazdziernik - Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w fotografii - a Jubileuszowa Iwona Osmulska - „Kulturalnie w bibliotece". Doświadczenia Biblioteki Państwowej Szkoły Zawodowej w • 27 listopad - Gdzie tataraki, gdzie jerzyki... - wieczór autorski Stanik'1 Modrzewskiego • listopad-styczeń 2009 - wystawa plakatu i ilustracji Andrzeja Szadkowski 2009 • iJ • 15 styczeń - Co robi bibliotekarz? - lekcja biblioteczna i spotkanie , z pisarzem, autorem Baśni o małej Hani, dużej żabie i tajemniczym ska* Stanisławem Modrzewskim ^ćj luty-marzec - Malarstwo moje hobby - wystawa obrazów Lucyny Modrz) 11 ^ maj-czerwiec - Spotkania z arteterapią - wystawa prac plastycznych u<-z Wydziału Terapii Zajęciowej Szkoły Policealnej „MEDYK" w Elblągu 2012 / luty-kwiecień - Grafika komputerowa (dwu- i trójwymiarowa) " studentów Instytutu Informatyki Stosowanej PWSZ w Elblągu - c Koła Naukowego FUTURE3D październik-listopad - Wystawa Ireny Bykowskiej - Chwila okiem ps 1' grudzień 2012 r. - luty 2013 r. - Wystawa Świętości i inne 2013 v2#' 1 J marzec-kwiecień -ARTkomunikacja - Wystawa prac plastyczno-te*^1 zorganizowana przez studentów II i III roku Pedagogiki pod kierun Barbary Szmyt maj-czerwiec Obrazy zebrany Gabrieli Badurek fot0^ październik - Azja Centralna - etniczność i krajobraz w obiektywie Przemysława Chwały 2014 luty - Widzenie - wystawa prac studentek III roku pedagogiki P^^sZllb5^' kwiecień - „Z wiosennego koszyka" wystawa rękodzieła Moniki Grajkowskiej niz0^'\ę: maj - „Mali-Wielcy Bohaterowie Demokracji" wystawa z° B1' przez uczestników warsztatów fotograficznych Stowarzyszenia w ramach projektu Europę of all Citizens ^ maj - „Inspiracje lotnicze"- wystawa fotografii Edwarda JarernczU październik - „Plakat studencki" - wystawa plakatów wyk°n studentów Instytutu Pedagogiczno-Językowego w clTu^'1 technicznych prowadzonych przez Zbigniewa Babińskiego w ro 2013/2014 158 Ekologią informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Październik - „Kazimierz Szpotański i jego dzieło" - wystawa fotografii Poświęcona Kazimierzowi T. Szpotańskiemu pionierowi polskiego przemysłu . ^technicznego ^stopada - BoSa - spotkanie autorskie Bogumiły Salmonowicz V i/ ^CZeń-luty - wystawa Jerzy Domino - Grafiki Zec~kwiecień - wystawa grafik Jolanty Babicz pralec^ei^~maj - Elbląg rysowany i malowany wystawa prac młodzieżowej °Wni plastycznej MDK w Elblągu prowadzonej przez panią Katarzynę Skolimowską N i w^stawa plakatu towarzysząca X Międzyuczelnianej Konferencji p °Wej pt. Starość - błogosławieństwo czy przekleństwo? Inspiracje Jana Ij . a ^ dla współczesności pa^C Wrzesień - wystawa Wojciecha A. Bańskiego MALARSTWO Wal Zlernil<: " listopad eriana Straszewicza W świecie ciszy - wystawa rysunków entomologa grud: Zleń 2015 r. - styczeń 2016 r. - Cielesności - wystawa Karoliny Kardas kty In lecień - Młodość - wystawa plakatów wykonanych przez studentów Ula m. , — wjoiawa j^iaivaiuvv vv j iv^ii utu Pedagogiczno Językowego PWSZ w Elblągu Pa?HCZerW^ec ~ ObiektywNIE zawodowo wystawa fotografii ^ - listopad - wystawa linorytu i ilustracji Agata Żurańska i Natalia S>ad Hotm. ~ wystawa pokonkursowa Międzynarodowego Konkursu na Plakat grUd Strz Pilecki Bohater Niezwyciężony. Raport z Auschwitz ^016 r. - styczeń 2017 - Trody - wystawa Romany Klinkosz StVc2eńl y ~ Fotografia i poezja wystawa prac Wiesława Leszczyńskiego MarinC~kwiecień CyN°rkin St^dę I see colors everywhere - Kolory są wszędzie - malarstwo **UlS+ i ~ pokonkursowa wystawa plakatów, przygotowanych przez Instytutu Pedagogiczno-Językowego ^ ~ Sylwia Figat - Kopane w tramwaju c ~ wieczór poetycki Mirosławy Maciejczak - Pocałunki losu 159 Cyberprzestrzeń - szanse i zagrożenia *** 160 N>ar ubicka V* Pomorska ^0 s^ment informacji sieci - wymiary współczesnej ^klnomii poprzez crowdsourcing internetowy d WVko s^ere Z^stan^e nowoczesnych urządzeń i globalnej Sieci spowodowało, że dostęp informacji stał się jednym z ważniejszych atrybutów życia każdego Vtr^sfea ^°nadto asymilacja innowacyjnych wynalazków technologicznych ^n^°rmacji staje się nową przestrzenią poznawania wymiaru współczesnej tyj - rtlii — ~ -----z r --- ----- /------- ---~ lrtua]n P°Przez crowdsourcing. Staje się platformą wykorzystania działania tłumu, C)re sP°łeczności, innowacji we współczesnym społeczeństwie informacyjnym, ^ doprowadzić do zmiany postrzegania procesów przekazu informacji /' 3 f- % H. tym samym do całkowitej zmiany modelu pozr.-uwania i edukacji. ^YRErPRZESTREŃ, cyfrowa domena e-społeczeństwa °*ty, WQi teleinformatycznych wytworzył na użytek ludzi zupełnie vr erPf2est 0W^S^0"' zwane środowiskiem cyfrowym, wirtualną przestrzenią -r;^jskar2e^- Cyberprzestrzeń jest środowiskiem sztucznym, pozostałe zaś p^Zy natl^a^CZa środowisk naturalnych. Jednocześnie zaciera się granica konnym, wytwarzanym przez człowieka, a sztucznym, tj. tworzonym Pr.°^eka (j0 6r' lodowiskiem informacyjnym. W związku z tym upodabnianie się tty^^ybef0 k0rriputera uważa się za pozbywanie się i tracenie jego „naturalności". ^c>r*Oną rzestrzeń [... ] rozumie się przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji p^uteg0 ^ systemy teleinformatyczne, określone w art. 3 pkt 3 ustawy z dnia Ai 'c^e, w r' ° informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania ęj Z 2 Powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami47. na f nicję cyberprzestrzeni pochodzącej z ustawy krajowej, należy it^^lony^ j definicja ta wprowadza ideę jednej cyberprzestrzeni, będącej sV$t p ^lcznie obszarem - cyfrową domeną przetwarzania oraz wymiany V ty> teleinrf^eStrzeń ta, mająca charakter ponadnarodowy, jest tworzona przez sieci , rrnatyczne połączone za pośrednictwem sieci telekomunikacyjnych, (jst 0rych elementy infrastrukturalne są zlokalizowane na terenie innych ^ovazdnia3o ■ °dcy 7 |-,SlerPnia 2011r. o zmianie ustawy o stanie wojennym oraz kompetencjach Naczelnego 2(1] 'ej °raz ■ r°Jnych i zasadach jego podległości konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej 1 r. n'ektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 222, poz. 1323. Ustawa weszła w życie 2 listopada 161 Joanna Grubicka - Prosument informacji sieci - wymiary współczesnej wikinomii poprzez crowdsourcing internetowy ______^ j $1 państw. Działanie w cyberprzestrzeni nie ogranicza się wyłącznie do wyi11' , informacji, ale również polega na samym ich wytwarzaniu, modyfikowaniu czy ^ prostu odczytywaniu. W definicji, wskazując także na wzajemne relacje syste ^ z użytkownikami, podkreślono dwustronne powiązanie działań w cyberprzest'^. z działaniami w „fizycznej" rzeczywistości oraz ich wzajemne konsekwencją w tym właśnie sztucznym „środowisku" dokonuje się doniosły cywilizacyjnie r° ^ e-społeczeństwa, które staje się prosumentami informacji w Sieci. Prosu^^ informacji w Sieci, jako członkowie społeczeństwa, chcą pracować na rzecz x°l ^ wiedzy i przekazywanej informacji. W literaturze wskazuje się na trzy e procesu tworzenia społeczeństwa informacyjnego. Pierwszy etap to P°vVbt przedsiębiorstw i korporacji tworzących nowe techniki informacyjno-komunika^ drugi to informatyzacja podstawowych działów gospodarki i instytucji, a ^ 0 to wykorzystywanie w szerokim zakresie nowych technologii do codzie1^,, 1 życia. Według K. Krajewskiego społeczeństwo informacyjne, to społecZel1 „zarówno szerokiego dostępu do informacji, jak i faktycznej partycypacji w s)'s^ (,p informacyjnych, czyli w tak zwanej sieci (...). Sama informacja i dostęp jf- °§ stanowią czynniki samookreślania się członka społeczeństwa" [5]. Niezależnie 0 ^ v'' procesu można określić kilka cech charakteryzujących społeczeństwo infor^.^ tj. rosnące znaczenie informacji, wiedzy i innowacyjności we wszystkich ^ życia, powszechne wykorzystanie technologii teleinformatycznych, a także ()| Poc rola pracowników informacyjnych. Internet depozytariusz informacji i wiedzy Internet to obecnie największy depozytariusz informacji i wiedzy, który ^ ^ * zarówno zasób informacji, jak i system jej dystrybucji. Cyberprzestrzeń s ^ *e głównym kanałem komunikacyjnym i informacyjnym obecnego społec^ ^ i jednocześnie największym powszechnie dostępnym magazynem pam^L ^ całej ludzkości. Nie cechują jej żadne ograniczenia geograficzne. Ponad*0 * c zauważyć coraz większe możliwości podłączenia urządzeń do Sieci. P° . ^ konieczne było posiadanie drogich modemów, które obciążały linie tele ^ 'e Obecnie można korzystać z wielu alternatywnych metod przyłączeniowych'^^ me^r' są m.in. technologie przewodowe tj.: transmisja przez sieci energetyczne, ^ je § kablową, łącza światłowodowe oraz bezprzewodowe tj.: GPRS, łącza sa^/j Cj łącza radiowe [2]. Mnogość możliwości stania się użytkownikiem Sieci P_^/ że stała się ona dostępna dla każdego. Użytkownicy mają możliwość kom^^ .j.!1 pr tekstu, dźwięku i obrazu. Rzeczywistość wirtualna to obraz sztucznej rzec^ ^ l>0 Cs. stworzony przy wykorzystaniu technologii informatycznej [2; s. 132]- $ multimedialnym kreowaniu komputerowej wizji przedmiotów, przestrzeni1 162 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ syrtmja a rePrezentować zarówno elementy świata realnego, do których zalicza się SciericeC^e komputerowe, jak i zupełnie fikcyjnego, który stanowią gry komputerowe komput Zwiększone możliwości komputerów oraz nowe technologie grafiki ^ ś\vje ,r°Wej pozwalają na rozwój nowego środowiska edukacji i transferu wiedzy Cle Sztandarowym przykładem jest tutaj gra - środowisko Second Life. 1C^ lno§3 poruszać się w takiej przestrzeni poprzez swoje symboliczne Uc^wejść do wirtualnej przestrzeni. Do tej samej sali mogą wejść także Hofeoh Stn^cy w postaci ich awatarów, co każdy z rzeczywistych użytkowników . .Owować[71- °na rzeczywistość - rzeczywistość AR (ang. Augmented Reality) łączy U^Vcie yWistY 2 obrazem generowanym komputerowo. Przykładem może być ^ecnie dmery> która za pomocą grafiki 3D nakłada się na obraz obserwowany. Już ' 'otr>ict\v°StrZe^a Potencjał zastosowania AR w dziedzinie medycyny, motoryzacji 0^r2el mogą zawsze liczyć na pomoc kolegów i wykładowców z Sieci, jak r ) OC^ Ti ~ s^i Z°r§an sPrawnie działających, sieciowych uczelniach. Dzięki temu Internet, 1Z°Wanymi formami nauczania, stanowi doskonałą pomoc w procesie l^^sób cj en'a" Odkrywając samodzielnie zasoby Internetu, można uzupełniać ^redniQ ^ w*edzę o kolejne elementy lub podejmować działania bezpośrednio .^°ra2 D ° wPiywające na stan naszych kwalifikacji. Sk Za^U^arn^e^sz^ formą wykorzystywania Internetu w procesie nauczania "P°szukiwania w Sieci" (ang. WebQues). Polegają one na \v() %i ^ Przez uczniów zadań o różnym stopniu trudności przy użyciu S^Pnych w Internecie, co nazywane jest metodą projektu. Uczniowie gr0 ^acjj p ec Zgłębiają zadaną tematykę, starają się weryfikować jakość uzyskiwanej ^ red^S^ane ^formacje i tworzone na ich podstawie struktury uczniowie a§ują i przygotowują do prezentacji za pomocą elektronicznych ^'^acjw Z^em m°że być serwis internetowy (np. Google Blogger), program P- Power Point) lub w ostateczności nawet zwykły edytor tekstowy 165 doW" Joanna Grubicka - Prosument informacji sieci - wymiary współczesnej wikinomii poprzez crowdsourcing internetowy__ z osadzonymi ilustracjami i linkami do źródeł. Narzędzie powinno zostać stosownie do formy i środowiska prezentacji końcowej (np. Blogger dla preze w Sieci, Power Point dla prezentacji w sali z projektorem, Edytor dla preze11^, w miejscach wymagających papierowego nośnika). Dzięki metodzie pr°'e kształtowane są następujące umiejętności: • poszukiwanie informacji, • korzystanie z dostępnych źródeł informacji, • klasyfikowanie informacji pod kątem przydatności w realizacji projektu* • współpraca z zespołem realizującym temat, • samodzielne i twórcze myślenie, • całościowe spojrzenie na projekt od początku do końca. a Analizując edukacyjne wykorzystanie Internetu, dostrzec można trzy 0 . fi sfery jego zastosowania: jako źródło informacji i pomocy naukowych, jako tecU1 ^ medium w procesie kształcenia na odległość, czyli wirtualna szkoła, oraZ narzędzie wspierające proces kształcenia w szkole masowej. Determinanty crowdsouringu internetowego a obszar zastosowań w bibliotekach i c/ Crowdsourcing internetowy to działalność heteregonicznych spoiet a wirtualnych, angażująca ich wiedzę, umiejętności lub aktywa do wyko*1)^ w Internecie zadań cechujących się pewną złożonością, zlecanych ^ ^ otwartego zaproszenia przez osobę prywatną, organizację, instytucję non pr° J przedsiębiorstwo i przez nich nadzorowany. Według Jeffa Howea - twórcy term^J szansą na szybkie pozyskiwanie innowacji i stanowi pozytywny wymiar Part^jj/ społecznej, bazuje na wykorzystywaniu talentu, wiedzy i umiejętności Inicjatorem tego typu działań może być w zasadzie każdy podmiot: pojedynek ^ grupa ludzi, instytucja, organizacja non profit, jednostka samorządu teryt° ,|> czy firma prowadząca działalność komercyjną. Bez względu na rodzaj inicjat crowdsourcingowej, jego rolą jest skierowanie za pomocą platformy elekt*- , otwartego zaproszenia do szeroko rozumianej społeczności internet0 crowdsourcingowej współpracy oraz zdefiniowanie przewidywanych do roZ 1 przez tą społeczność zadań. W zaproszeniu crowdsourcer powinien określić cel i zakres realizowanego projektu, harmonogram, swoje ode docelową grupę odbiorców oraz nagrody przewidywane za najlepsze roZvV '.(1[ Wymiernym efektem akcji crowdsourcingowej jest pozyskanie ogromnych ^ wiedzy, idei i pomysłów pochodzących od dużej liczby osób, szeregu P1 . J rozwiązania danego problemu, kompletnych projektów, nowych produktów^ a w przypadku finansowania społecznościowego również aktywów. Bez wątp1 166 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ p^S°Urcingu tkwi w prostocie i dostępności zdefiniowanych zadań. nar^ularn°ść crowdsourcingu potwierdzają światowe raporty. Na krzywej rozwoju 1 sP°łecznościowych (ang. social software), opublikowanej przez Instytut technoe;a> firmę przygotowującą analizy nt. trendów w zakresie nowoczesnych ^inte informatycznych, crowdsourcing znalazł się w szczytowej fazie kowania (Ryc. 1). Ryc. 1. Krzywa rozwoju narzędzi społecznościowych Zródł0: Rob VAN DER MEULENvan der Meulen, Janessa RIVERA, Gartner Hype Cyclefor Social Software Reveals a Weailh °f Emerging Innovations (2013) [Online]. Tryb dostępu: fPs://www.gartner.com/newsroom/id/2579615 [Dostęp: 10.09.17] NHsourcin • tl e*V do • ^ak° fenomen dobrze rozpoznawany w naukach ekonomicznych hryplin Za§ac^nień coraz częściej podejmowanych przez reprezentantów różnych pr Naukowych. Ofh y kat l ele pra a §0wania, kategoryzacji i nadawania kontekstu, będące do niedawna aC°Wn^ów instytucji sektora kultury, stają się coraz częściej istotnym jeJ)r°jektów crowdsourcigowych. Grupowe tagowanie (ang. collaborative <5/ ^ Tł v,l U VV UOU Ul VV | Ul. VJ1U^UVVŁ la^uwaillt V,aiAg* UUKD p ^ kata| SWoistym sposobem generowania zbiorowej wiedzy, a jednocześnie p()Ck'ega °^°Wania czy kategoryzacji. Opisywanie obiektów za pomocą tagów A/Tr\Tn Kir/ rno 11 T/~\n7^ n n nr n cą sp . sP°sób spontaniczny i nieograniczony. Może być realizowane za ^ikóty ne^° °Pro§ramowania umożliwiającego dodawanie słów kluczowych tąk^Ser> Penn,p':)eZ^0^re^n^0 katalogu online (np. Encore, Polaris, Aqua ^^jsce ^stem) na stronie internetowej danej kolekcji. Może mieć for ^ °^ręt)ie dedykowanego serwisu społecznościowego (np. Library -kQrar'es' Delicious). W procesie tagowania wykorzystuje się istniejące ^ar>ie s ^tr°l°wane np. tezaurusy lub zezwala się użytkownikom na swobodne ekty\vnych słów kluczowych do opisu obiektu. Efektem takiego 167 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Potwierdzenie tezy, że w crowdsourcingu, poza motywami finansowymi, lst°tną rolę odgrywają inne wartości - związane z relacjami społecznymi. Uajbr- 1Za Potencjału crowdsourcingu pozwala prognozować, że w ciągu jak j ch lat będzie się intensywnie rozwijał, zarówno w wymiarze praktycznym, ^iliz retycznym- Spłynie na to przyspieszające tempo życia, pojawianie się nowych ProgresaC^nych zagrożeń, ogarniający wszystkie branże postęp technologiczny, co^y proces zacierania granic pomiędzy czasem wolnym a czasem pracy, 0faZ roz ^r^z^ej będzie odczuwalna i przybierająca różne oblicza presja innowacyjności Cr°\vd V ^reatywnych rynków pracy. Czynniki te spowodują wzrost wykorzystania Cr^ds°0UrCin§U- należy zwrócić uwagę na zagadnienie wykorzystania ądoty rcin§u internetowego w sektorze badawczo - rozwojowym, medycznym, > obronności i bezpieczeństwa. Bibliografia: Joanna. Konwergencja technologiczna a system bezpieczeństwa rrtlacji> [W:] Nowoczesne technologie na rzecz bezpieczeństwa. Ke(j nictwo Europejskiego Instytutu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, gCUpkowski Woiciech' Gdynia 2015's- 53"7L as ICKA Joanna. Un(safety)-globalization and technological convergence [3 http./?. e^ement of building information society. [Online], Tryb dostępu: ^LĄrj^SS^0^*org/jesi/aims_and-scope-°f-research [Dostęp: 14.08.2017]. [41 ^ar ^ Alan. E-learning: nauka na odległość, tłum. KLEBANOWSKI Michał, 1 KąSy^a 2007, s. 77-93. [51 techn' are Poszerzona rzeczywistość w praktyce inżynierskiej oraz kształceniu KRĄj^ym. „Edukacja - Technika - Informatyka". 2016 2 (16), s. 233-239. |ę, inf0 ^Kl Kazimierz. Osobowa podmiotowość i wspólnota a społeczeństwo l°WCyjne- "Ethos" 2005 Nr 1-2' s- 50"62' [>l ^0)3 ■* ^°man. E-podręcznik w ramach projektu Cyfrowa szkoła. „E-Mentor". STĘp^4 (51), s. 41-52. Pitału "^na' BĄKOWSKA Paulina, Wikinomia i prosumpcja a rozwój U Idziego w Internecie, [W:] Komunikowanie się w społeczeństwie U] ^I wieku. Red. ZDUNIAK Andrzej, MAJCHRZAK Natalia. ^OpOL20ll,s.264-275. ^1. ' ^r°Sr ^a^Veł- Środowisko akademickie w Second Life - grupy, kursy akademickie. „E-Mentor". 2013 Nr 3 (50), s. 44-51. e;,-pie Andrzej. Cyberprzestrzeń i jej zagrożenia - nowy wymiar przestrzeni ° ^r*estr UstWa> [W:] Wybrane problemy bezpieczeństwa. Rozważania Zeni bezpieczeństwa. Red. URBANEK Andrzej. Słupsk 2014, s. 58-72. h Joanna Grubicka - Prosument informacji sieci ■ wymiary współczesnej wikinomii poprzez crowdsourcing internetowy procesu jest utworzenie w pełni poszukiwanego rezerwuaru słów kluczowych ustalenie z terminów. llif ustalenie zawierającej je listy rankingowej, wskazującej popularność poszczeg01 ' Rewolucja elektroniczna i nierozerwalnie związany z nią przyrost zaS informacyjnych stanowi przedmiot zainteresowania bibliologów i informatol0^ Liderami na tym polu są biblioteki amerykańskie, australijskie, i skandynawskie, których potencjał społeczności internetowe wykorzystują najcX<^ ,,i do korekty digitalizatorów wykorzystywanych z techniką OCR lub pozyskiv^.; nowych obiektów do kolekcji tematycznych. Liczba współpracujących na , $ bibliotek wolontariuszy oraz tempo i efekty podjętych przez nich prac wskazU^ zagraniczni czytelnicy wspierają biblioteki i tworzą szeroką publiczność s ^ wokół nich. Tego typu aktywność wolontariacka, z którą nie wiążą się przecie2 ^ materialne profity czy oczekiwania jakiekolwiek korzyści, stanowi potwierdzeń^ . że w crowdsourcingu że poza motywami finansowymi, równie istotną rolę odgr-inne wartości - związane z relacjami społecznymi. W działalności polskich bibliotek trudno wskazać inicjatywy o takim ^ ,i>: zaawansowania i oddziaływania jak projekty zagraniczne. Pewne przeJ' polu popularyzacji oddolnej digitalizacji i społeczności kolaboracji obse możemy w działalności społecznych pracowni digitalizacyjnych w ^at° syt^' i Słupsku, Fundacji Ośrodka Karta w Warszawie i Biblioteki Głównej Uni^'6^^' Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Na uwagę zasługuje także udostępnienie ^ społecznościowych w polskich bibliotekach cyfrowych dLibra oraz w ramacn OPAC działającego w systemie KO HA Biblioteki Politechniki Krakowskiej- uf Wymienione inicjatywy, choć realizowane z różnym skutkiem, przeczą p h \$V 0 niemożliwości przenoszenia doświadczeń bibliotek zagranicznych na gru Pozytywny wymiar procesów crowdsourcingu interneto 5'' f Informacja to towar, ale także element świata wartości. Internet j ^ j. globalna i środowisko wielomedialne stanowi zarówno zasób inforn1 1 system jej dystrybucji. Specyfika działania środowiska sieciowego umoz wielostronną kooperację w docieraniu do informacji i w jej odbiorze. PizeL kontekst społeczno-kulturowy crowdsourcingu internetowego jest Kie pozytywnego wykorzystania działania wirtualnych społeczności. Wszyst procesów twórczych, od projektowania produktu i usługi, poprzez rozWi^ problemów, tworzenie treści, prowadzenie badań, aż po monitorowani ^jjCi obejmuje zastosowania crowdsourcingu. Liczba współpracujących na rzecZ^ t\V'' wolontariuszy oraz tempo i efekty podjętych przez nich prac wskazują> ^ szeroką publiczność skupioną wokół nich. Tego typu aktywność 168 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni st>Wi n %nie. P°twierdzenie tezy, że w crowdsourcingu, poza motywami finansowymi, Ą lst°tną rolę odgrywają inne wartości - związane z relacjami społecznymi. lZa Potencjału crowdsourcingu pozwala prognozować, że w ciągu i teQ ^at będzie się intensywnie rozwijał, zarówno w wymiarze praktycznym, cKi]i retycznym- Wpłynie na to przyspieszające tempo życia, pojawianie się nowych pro&esa^nych zagrożeń, ogarniający wszystkie branże postęp technologiczny, C°ra^ b proces zacierania granic pomiędzy czasem wolnym a czasem pracy, ro2^Z^ będzie odczuwalna i przybierająca różne oblicza presja innowacyjności Cro\vcj A°! kreatywnych rynków pracy. Czynniki te spowodują wzrost wykorzystania ^oWdsourcin8u. Stąd należy zwrócić uwagę na zagadnienie wykorzystania r'W0WymCmgU internetowego w sektorze badawczo - rozwojowym, medycznym, ' °bronności i bezpieczeństwa. h Bibliografia: inj:o JCKA Joanna. Konwergencja technologiczna a system bezpieczeństwa ,rrnacji> [W:] Nowoczesne technologie na rzecz bezpieczeństwa. Red Vnictwo Europejskiego Instytutu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, GRUBiiupkowskI Wojciech, Gdynia 2015, s. 53-71. as CKA Joanna. Un(safety)-globalization and technological convergence http.//- e'ernent of building information society. [Online]. Tryb dostępu: CURVid0i-0r^esi/aims-and-SC0Pe-0f-research [Dost?P: 14.08.2017]. i ^ ^an- E-learning: nauka na odległość, tłum. KLEBANOWSKI Michał, K^sv^a 2007> s-77"93- 1 ę techn' are ^oszerzona rzeczywistość w praktyce inżynierskiej oraz kształceniu "Edukacja - Technika - Informatyka". 2016 2 (16), s. 233-239. Ir infor Kazimierz. Osobowa podmiotowość i wspólnota a społeczeństwo L0^£^Cy^ne- »Ethos". 2005 Nr 1-2, s. 50-62. hi ^13 lv man-E-podręcznik w ramach projektu Cyfrowa szkoła. „E-Mentor". Stąpaj4 (5l).s-41-52. kapitaj Nina, BĄKOWSKA Paulina, Wikinomia i prosumpcja a rozwój tyietj U Idziego w Internecie, [W:] Komunikowanie się w społeczeństwie *W9ń 3^* wieku. Re< TOP^2°U.S.264-275. [Hi ^°zna^' wieku. Red. ZDUNIAK Andrzej, MAJCHRZAK Natalia. ^OponL20ll's-264-275. [9] iProer_PaWeł- Środowisko akademickie w Second Life - grupy, kursy akademickie. „E-Mentor". 2013 Nr 3 (50), s. 44-51. t>e2pje ^ndrzej. Cyberprzestrzeń i jej zagrożenia - nowy wymiar przestrzeni 0 PrZestZe^StWa' Wybrane problemy bezpieczeństwa. Rozważania rzeni bezpieczeństwa. Red. URBANEK Andrzej. Słupsk 2014, s. 58-72. 169 Lucyna Maksymowicz Politechnika Koszalińska Koszalin Znaczenie memów internetowych w obiegu infor^a z perspektywy pedagogicznej i ch f Cyberkultura48 staje się przedmiotem badań zarówno nauk humanistyczny ^ ■ i społecznych. Z jednej strony lingwistyka, medioznawstwo, z drugiej psycholog1 * ^ ^ socjologia badają potencjał informacyjno-komunikacyjny i wynikające z nich x^ ^ społeczne. Jako pedagog również dostrzegam potrzebę przyjrzenia się vvry^r^i)i ^ formom komunikacji służącej obiegowi informacji wśród młodzieży, ^ ^ uczniowie czy studenci są uczestnikami i twórcami interesującej nas cybei^1 ^ ^ istotnego aspektu nie tylko procesu edukacji, ale także kultury wspołc ^ ^ człowieka. Szczególną popularność wśród nowych form komunikacji ^ ^ w ostatnich latach memy internetowe. Chociaż na ich temat powstało j11^ interesujących publikacji, nie oznacza to, że wzrasta świadomość czym są 1) pełnią w obiegu informacji, a tym samym w procesie edukacji młodego c ^ f ^ Właśnie te aspekty będą przedmiotem rozważań w prezentowanym arty ^ j ^ względu na określone ramy tej wypowiedzi zarys historii powstania same?0 „ N „mem" będzie z konieczności uogólniony. To, co decyduje o wyjątkowości człowieka, to jego kultura. Przekaz ^ [• ^ w pewnej formie podlega także zmianom. W takim też znaczeniu Richard DaV ^ analizował to zjawisko, porównując je do przekazu genetycznego. Autoi ' ftl/ że zjawisko transmisji kulturowej występuje nie tylko u człowieka. " 1 to miały - jego zdaniem - między innymi badania śpiewu kurobroda prowadzone na wyspach u wybrzeży Nowej Zelandii. Porównując pieśń1 co ^ pokoleń badanych ptaków, wykazano, że ich określony wybór nie był ^zlć^ genetycznie. Badane samce przyswajały pieśni drogą naśladownictwa,^^ ^ sąsiadów z pobliskich terytoriów, w sposób analogiczny, w jaki Przys ^ ludzki język. W trakcie badań odkryto, że pojawiają się zupełnie nowe P10^^''1 l(f ^ powstają w wyniku pomyłki w naśladownictwie: „nowe formy pieśni p° Au „Nowe oblicze kultury popularnej wykorzystującej multimedia, w tym głównie ^ tjjt sieć połączeń i powiązań komputerowych; obejmuje zjawiska związane Z ^ $ komunikacyjnym, przenikające z cybernetycznej przestrzeni wirtualnej w przestrzeń r^^Jc0^ Do najważniejszych jej cech należą: interaktywność, multimedialność, autonomia społeczna, wirtualność, brak centrum, nowa relacja twórca-odbiorca w o rezygnacja z akademickiej, zinstytucjonalizowanej formy kultury [23]. Więcej w P W. Kluszczyńskiego [11] i Piotra Zawojskiego [30]. rh Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni róŻn łęjcZe sP°s°by: poprzez zmianę wysokości nuty, jej powtórzenie, łączenie nut i przez byto H'£ Jra8mentów innych, już istniejących piosenek [...] Pojawienie się nowej formy \ ( arzen*ern nagłym, a jego rezultat pozostawał niezmienny przez następnych kilka Wlęcej> w wielu przypadkach powstały wariant był precyzyjnie przekazywany *yJej Zmienionej formie młodszym adeptom, co prowadziło do powstania wyraźnie by} ^ahcej się spójnej grupy podobnych sobie śpiewaków" [5, s. 195]. Dla Jenkinsa ,, ^rzy^ad „mutacji kulturowych", dla Dawkinsa zaś inspiracja do stworzenia n »gejf a n°wego replikatora ludzkiej jednostki kulturowej. Analogicznie do słowa \P°jęcie „mem", wyprowadzone przez autora z takich słów, jak greckie: fi ^ ..pr^^a^a^OWn^ctwo)' czy angielskie: memory (pamięć). Dawkins uzasadniał, kPieni adami memów są melodie, idee, obiegowe zwroty, fasony ubrań, sposoby ienia ~ ' - ■ ^arnków lub budowania łuków. Tak jak geny rozprzestrzeniają się w puli ^r°PaJ^rrZeS^a^u^c z c^a do ciała za pośrednictwem plemników lub jaj, tak memy Zeroko ^ S'^ w Pu^ memów, przeskakując z jednego mózgu do drugiego w procesie \p0°ZUrnianeg° naśladownictwa. Jeśli naukowiec przeczyta lub usłyszy jakiś Prze^azuje 8° kolegom i studentom. Wspomina o nim w artykułach i na N 2 ^ ~ Propagowaniu się nośnej idei można powiedzieć wtedy, gdy przenosi się ktWn^0 móZgu" [5, s. 198], i >rei rnenaC^ sP°łecznych toczy się dyskusja na temat założeń memetyki, wedle s- e^kacj- ' P°^°bnie jak gen, rozprzestrzenia się i podlega procesom mutacji ^°icK ^ez W7ol^rln ni ctotno mo mohrl/i iolrr\ rl^rcrimlimr nonl/Ai*7oi 1/tAri mo Vór;,w°lei f 1 ł\ względu na status memetyki jako dyscypliny naukowej, która ma Uvva^nników ' krytyków, Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska zachęca, aby tr^'e najjstag? na treści kultury internetowej z punktu widzenia „memetycznej gry", r^^isjj 2°tn^ejszą cechą replikatorów kulturowych w Internecie okazuje się droga ą ^resUjąc a rozprzestrzeniających się na zasadzie doboru memetycznego [27]. >daje się analogia między memem w rozumieniu teorii memetyki Sff, S, ■y °d0vvi ,lnternetowym. Samo zjawisko jednak rozpowszechniania informacji U internetowym (świecie wirtualnym) wydaje się być bardziej złożone, P^likacje naukowe na ten temat [3]. Analiza tej problematyki nie ^ istotr2e^m^otem te^° artykułu- Celem jest przede wszystkim zwrócenie ■ię 1 co pot^.' ^Unkcje memów internetowych. Powstaje ich bardzo wiele każdego 0^'ów ^er^Za, że ludzka kreatywność nie zna granic. Upowszechnienie 'Usil W --- . . t 4 $> J .W dj0 poSz eP°ce tzw- społeczeństwa informacyjnego w naturalny sposób ''Vi ty^° p Wan^e nowych form przekazu komunikatów. Nowe media zajęły Zem ^n^ormac^' a^e także komentowaniem bieżących wydarzeń, zab 1Stotnych dla społeczeństwa norm i wartości, a także dostarczeniem Wy>a to wydaje się bardzo ważne w kontekście działań pedagogicznych. 171 Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedaS^Ś^-^ mem internetowy - jego istota i sposoby rozpowszechnia1^ (popularność) i Mimo wielu badań prowadzonych na temat memów internetowych, u t jest wskazać jednoznaczną jego definicję. Jak zauważa Magdalena Kamińska* P ^ niektórych „cybermemetyków - amatorów" mem internetowy jest traktował"1) j. swoista metafora memu Dawkinsowskiego, czyli hipotetycznej ewolucyjnej ^ przekazu kulturowego, zaś inni, będący jednocześnie zwolennikami ^ socjobiologicznej, uważają mem internetowy dosłownie za sam wizualizowany ■ [10, s. 62]. Najczęściej jednak mówi się o symbolicznym znaku rozprzestrzeniaj'^ się poprzez Sieć, który może przyjmować różną postać zarówno hiperłącza, ^ filmu, strony internetowej lub po prostu samego słowa czy też hasła, które P°vVjfl,r w oparciu o jakąś formę międzyludzkiej interakcji, stanowiącej odwołanie do ka popularnej, tudzież sytuacji z życia codziennego [26, s. 50; 18]. Bardziej precyzyjnie opisuje memy internetowe Wiktor Kołowi którego jest to „zdigitalizowana jednostka informacji (tekst, obraz, fil• , A rozpowszechniona drogę internetową, która zostaje skopiowana, przetworzona przetworzonej formie opublikowana w Internecie" [13]. Autor zwraca łatwość kopiowania memów internetowych, dzięki technologii cyfrowej- j; replikacje rozpowszechniają tę samą informację w wielu egzemplarzach zauważa - „mogę co najwyżej różnić sięjakościę kompresji lub wyświetlać się j/ odcieniach kolorystycznych w zależności od ustawień monitora" [13]. RozWOj J komputerowych i technologii cyfrowej (grafika, fotografia, wideo, itp.) s $ możliwości nie tylko do zaistnienia różnorodnych memów internetowych* ^ do rekombinacji przekazywanych treści, przez co komunikaty podlegają nieuSt^/t} przeobrażeniom. „W trakcie przekazywania memu pierwotna informacja modyfikacjom wprowadzanym przez kolejnych użytkowników. Bywa rówrie~ J> pierwotny mem powstaje jako pewien schemat utworu czy działania, który jest1 wypełniany przez użytkowników stworzonę przez nich treścię" [9, s. 54]. ^ Należy zwrócić także uwagę, że w przypadku memów internetowy6 ^ możliwość bardzo szybkiej transmisji treści, bowiem użytkownicy mogą sobie plik lub link z odniesieniem do konkretnego tekstu kultury (strony inte. ^ wideoklipu, animacji), zawierającego pewien rodzaj informacji, tj. p°vVl pi żart, pogłoskę, osobliwy news, kolaż lub oryginalny obraz graficzny bądz ai: zauważa Magdalena Kamińska, taka forma pozwala nie tylko na szybką rep1 ^ f także przyczynia się do tego, że dany mem staje się łatwo rozpoznawalny P1^ J> użytkowników Sieci, staje się popularny globalnie, „przekraczając granit. ! ■ p: nadal dzielęce Sieć" [10, s. 63]. Poniżej przedstawiono zdjęcie dzięcioła i (Ryc. 1), która na niego spadła, przez moment utrzymując się na nim w W 172 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni sPaęer aut°r zdjęcia, Martin Le-May, zostało ono zrobione przypadkowo podczas ^ierz rn°^na rzec> że brytyjski fotograf miał łut szczęścia, w który nie chcieli jego ^ternauci, biorąc to za fotomontaż. Zdjęcie i memy powstałe w wyniku W etvvorzenia stanowią dobrą ilustrację rekombinacji przekazywanych treści, znaleźć można kilkadziesiąt wariacji, popularnych w różnych krajach. %c- 1. Kolaż składający się z oryginalnego zdjęcia Martina LeMaya i memów powstałych w wyniku jego przetworzenia r : Hanna Krauze-Sikorska - przyjmuje często formę komunikatu, może p°Ja niespodziewanie i równie szybko zniknąć, w zależności od motywacji autora- j Od użytkowników współczesnych mediów oczekuje się nie tylko cZ\^^ uczestnictwa, ale przede wszystkim przyjmowania postawy twórczej. Szpunar zwraca jednak uwagę, że twórczość w Internecie polega nie ty ^ wytwarzaniu czegoś nowego, to także obejmuje „przetwarzanie, remiks ^ reedytowanie, kolażowe podejście do wytworów kultury" [25, s. 187]. Pojawia J kolejne nowe pojęcie „kultura remiksu", jej podstawą jest przetwarzanie, ja^ 0^ i sam twórca tego pojęcia - Lawrence Lessig: „kultura do zapisu i odczytu U'' ^i W praktyce określa się tym mianem sytuację, w której autorzy wykorzystują już utwory, najczęściej plastyczne, muzyczne czy sztukę słowa i łączą je w tak ji aby powstał nowy utwór. U części osób wywołuje to sprzeciw, kojarzą takie A z plagiatem. Podejmują ten wątek Dominika Myslak i Martyna Siudak W ^ „Internetowi artyści i ich twórczość (nie tylko) w Sieci", zwracając uwagę na ^4 między prawem autorskim osobistym (niezbywalnym) i majątkowym, oddać, sprzedać, dziedziczyć, udzielić licencji [20, s. 79-80]. Warto przyP ^ że w Polsce prawa majątkowe wygasają 70 lat po śmierci autora, j przechodzi wtedy do domeny publicznej, co oznacza, że można z niego ^ ^ rozpowszechniać go, kopiować i twórczo przekształca interesujący przykład wykorzystania dzieła Leonard przez polskiego grafika Łukasza Adamczyka (Ryc. 2) 176 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 2. Projekt reklamy piwa Łukasza Adamczyka 177 WErfDRik. dn l€nn*k internautów.[Online], Tryb dostępu: http://di.com.pl/wlasciciele-y~ z~lasiczka-zabraniaja-przerabiania-zdjec-obrazu-awi-50728 [Dostęp: 05.07.2017] się ,°rViri 2a^.1^<^zynarodowego konkursu na reklamę piwa zgłosił on projekt, last tytułowego gronostaja na przeróbce wspomnianego dzieła znalazła j a> Projekt zwyciężył w głosowaniu internautów, ale jednocześnie negatywnych emocji i kontrowersyjnych wypowiedzi przedstawicieli Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy peda&Ói-^ Fundacji Książąt Czartoryskich (zarządza muzeum, w którego zbiorach znajduj wspomniany obraz). Zarzuty Fundacji okazały się jednak bezzasadne, gdyż { to uważane za dziedzictwo kulturowe ludzkości, znajduje się w domenie publiL i jego przetwarzanie nie jest zabronione. ,v Internetowi twórcy nieustannie dostarczają przykładów potwierdzi ; rozpowszechnianie się kultury remiksu. Ewa Wojtowicz dzieli artystów w ^ tych, którzy kopiują cudze strony, „pozostawiając je w niezmienionej formie, 11 }j na tych, którzy modyfikuję skopiowany materiał" [28, s. 37]. Nie można r J pominąć grupy osób, która celowo tworzy własne memy (najczęściej °br i podpisuje swoje prace. W tym miejscu warto doprecyzować używane pojęci- ^ nowa wersja przetworzonego memu może być określona jako wersja autots ^ taką jest w istocie nowy powstający utwór w kulturze remiksu. Istnieje jednak twórców, zawodowo związana ze sztuką (z wykształcenia plastycy, graficy >.)>J przedstawiciele tworzą własne memy, nie są one anonimowe i w takim kontekśde p się w tym artykule określenia „mem autorski". Warto przywołać przykład - malarki i ilustratorki (absolwentki ASP w Łodzi), która własną twórczość W •. memów prezentuje nie tylko w Sieci, ale także na organizowanych wystać i ;i WY' m konferencjach. Mem internetowy, dzięki dużej popularności - coraz częściej się z Sieci i zaczyna gościć w tradycyjnych mediach, np. w magazynach (»^° ^ „Wysokie Obcasy" czy „Duży Format" - oba dodatki „Gazety Wyborczej )> w książkach. Przykładem może być publikacja Agnieszki Graff i Marty Frej-i grafy. Dżender, kasa i seks", w której autorki wypowiedziały się na temat ^ twórczości, popkultury i ważnych spraw społecznych w formie esejów 1 rozmów, dopełnieniem zaś były ilustracje w formie memów [6]. f Mem kojarzy nam się przede wszystkim ze światem wirtualnym, stąd u nie \0f używanie określenia „mem internetowy" budzi sprzeciw, uznając to za taU ^ Przypomnijmy jednak, że sam mem bywa definiowany różnie. Richard p;• określa go jako „zawartą w umyśle jednostkę informacji, która wpływając Jf określonych wydarzeń, przyczynia się do powstania swoich kopii w innych [3, s. 29]. Ta, chociaż uproszczona definicja, wskazuje na zupełnie inne sr° $ funkcjonowania memu. Praktyka coraz częściej pokazuje, że memy ^ internetowe) spotykamy także w świecie rzeczywistym (na papierze) ^ plakatów, kartek, kalendarzy. Przywołana artystka - Marta Frej - posiać jfi stronę internetową, za pośrednictwem której można kupić wymienione juZ 1 J papiernicze, ale także koszulki, sukienki czy torby z nadrukiem jej autorskid1; ^ Poniżej przykład ze wspomnianej strony: mem „Małpki są super", którgo tieSt się interesująca w aspekcie edukacyjnym (Ryc. 3). Dwie uczennice prowad^ } „JAK MYŚLISZ, CZŁOWIEK POCHODZI OD BOGA CZY OD MAŁP^ WIEM, ALE MAŁPKI WIDZIAŁAM I SĄ SUPER". 178 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ • -j. Print screen: Mem Marty Frej „Małpki są super" jako ozdoba koszulki WMZ.flłOWIEK TKWI OD M toopitfT' »Eit Ił. ME 119,00 zł brutto Ul Dodejd. & fil1 Ł Marta Frey. Mem-shirt [Online}. Tryb dostępu: http://memshirt. com [Dostęp: 01.08.2017] ąt>owe kwalifikacje memów internetowych i ich funkcje Ca ęść ^kb4r?e°^ch zaś jest to określony rodzaj treści medialnej (często o określonej Sj ***1^ ę , t ) ~c--J f T--------- ' --------/----- -------- • ------------* — ------c 11 )edny^ ane praktyki społeczne i kulturowe. Jak zauważa Jakub Nowak, mem stał )ęs Srodków (języków?) współczesnej krytyki społecznej - czasem celnej ^tc>Wanych autorów odnosząc się do prac Richarda Dawkinsa [5], czy tiiejq - re [2] przyjmuje rozumienie memu jako jednostki ewolucji kulturowej. zaś jest to określony rodzaj treści medialnej (często o określonej ''^ane ' dobywającej popularność wśród użytkowników Internetu, z którą 228]. j gatunku S/'c^e a ta^że rodzajem medialnego symbolicznego protestu [21, s. uiecłiąlnegQ adacze> analizując strukturę memu, postrzegają go jako rodzaj ga kategorii treści, której zbiorowa formalna charakterystyka jest czytelna ró-^adoję W * odbiorców [19, s. 365]. Wielość ujęć definicyjnych nie ułatwia fu ?'e: w°nania kwalifikacji memów internetowych, które mogą być postrzegane C?e" ' na ^ormę' tre^> sPosób rozprzestrzeniania się czy też pełnione °*Hia sj °rzy badacze podejmują jednak takie próby. Ze względu na gatunek % obra^mi?dzy innymi [17, s. 140-141]: * Wftik lma8e macro - plik obrazu z nałożonym tekstem; Catchpj-1 ^ wi?kszości przypadków prosto rysowane, kilkukadrowe historyjki; okoli rases - krótki samodzielny zwrot używany w konkretnych ' Sn„?ściach; skrótv ernetowy - obejmuje emotikony, wyrażenia i sformułowania oraz y (Lol, omg, wtf); 179 Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedagoŚi^^ • viral video - udostępniony w sieci film wideo osiągający zawrotną populafl1 w krótkim czasie, itd. jii Bardziej interesujący podział zaproponował Wiktor Kołowiecki, który ze WZg ^ na formę tworzenia i pełnione funkcje w społeczeństwie sieciowym wyróżni , główne typy memów internetowych: szablonowe, komentujące i eksploatujące Memy szablonowe tworzone są na kanwie podanego wzoru czy matrycy* ^ uzupełnia się własnymi treściami. Przyjmują one najczęściej formę jednak0^, obrazka, który uzupełnia się indywidualnym podpisem lub odwrotnie: g szablon z tekstem uzupełnia się innym obrazkiem. Umożliwiają to gotowe stjy np. memegenerator.pl, wykop.pl czy memy.pl. Wśród memów szablonowych wYr t|; się demotywatory. Jest to najczęściej obrazek (zdjęcie) umieszczony na czarfl)1^,, i podpis komentujący zawartość. Marcin Sieńko ze względu na dominując^^, wyróżnia kilka grup demotywatorów: parodie plakatów motywacyjnych, żaft0 ^ lub ironiczne, komentujące bieżące wydarzenia, zagadki, wizytówki społec2 dialogowe i inne [22, s. 131]. Ryc. 4. Przykłady memów szablonowych: demotywator i advice animcil- MM) MMMMi MMMMMI POPATRZ CZASAMI NA ZXCI£ Z INNEJ PERSPEKTYW Pierwszy polski demotywator Dodany 23 maja 2004 roku Źródło: Demotywatory.pl oraz Memowisko.pl [Online]. Tryb dostęp11, http://demotywatory.pl/1520075/Pierwszy-polski-demotywator oraz http://www.memowisko.com/2011/12/zwierzeta-radza.html [Dostęp: 02.0&- J Wśród memów szablonowych szczególną popularnością cieszą się f animals („zwierzęta radzą"). Są to najczęściej rysunki bądź zdjęcia zwierZ^ 180 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni o?.o1 wilków, które charakteryzują różne typy bohaterów, np. elokwentny aPtor udziela porad, wprawia w zakłopotanie, a odważny wilk mobilizuje do ania. Pas^ z tej kategorii zaczęły szybko ewoluować i zamiast zwierząt na kolorowych tach y Stefe0{ częty się pojawiać różne twarze ludzkie, będące reprezentantem pewnych jest Vp0wych postaci. Polskim odpowiednikiem ludzkiej wersji advice animals Audj. »Polak radzi" (zwany także „Biało-czerwonym Wieśkiem" czy „Panem ^biał ^ składający się z podobizny polskiego policjanta Janusza Ławrynowicza 0 Czerwonym tle (Ryc. 5). Ryc. 5. Przykłady memów z serii „Polak radzi" MESIE 1LMiebahy ide w sandałach y, Tir, ryb ą ' Własne oprać, kolażu na podstawie źródeł internetowych. [Online]. rpu: www.memowisko.com/2012/01/kariera-janusza-awrynowicza-polak- »(%_. ZqIo radzi.html [Dostęp: 05.07.2017] r°jone°*eniu mem ten miał prezentować swoisty archetyp prawdziwego Polaka, , ląl°hć ^e^nak do poziomu narodowych przywar, a jego podstawowym zadaniem l^^ceg0 Stykanie Polakom ich wad"- pisał Walkiewicz [26, s. 56]. Twarz policjanta, od ^re^nim wieku, z charakterystycznym sumiastym wąsem, wydała się JH* ^°wiednim materiałem do stworzenia memu. Niewinny - w zamyśle k ^'Prze *art> ^tóry miał na celu wyśmiewać polskie wady (grubiaństwo, brak retnei r n°ść)' sta^ si? przyczyną złośliwych komentarzy do użytego wizerunku '^li\vv°ryC^ w Sieci mamy wiele, są przykładem naruszania prywatności (często Ka,--> dla łiTi—l* -_il 1______1_______;___; _______j. __________\ 'Uc ^talc 'acje, obY> kojarzonej z „polskim prostakiem". Nie ulega wątpliwości, że takie ch w Sieci mamy wiele, są przykładem naruszania pi dla tych osób konsekwencjami, nawet utraty pracy). Kernów szablonowych jest oczywiście bardzo obszerny, nie sposób Pr^^ inte^St^C^ rodzaj°w Podkreślając jednak wagę znaczenia znajomości W t jesrnet°wych dla obiegu informacji i komunikacji, warto w tym miejscu Ce >>s^ CZe jeden przykład (Ryc. 6). Duże zainteresowanie medialne wywołał ajnie niesmaczny mem Pedobear - jak określa go Maciej Zaremba - który X10 °ls, 181 •.n.il, m,l». Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedaR°Sit^-^ ■ kiego został (wskutek niezrozumienia jego znaczenia) wykorzystany do reklamy mysłowic przedszkola! Także dziennikarze „Gazety Olsztyńskiej" błędnie zinterpretowali ten' ^ i uznali Pedomisia za maskotkę zimowych igrzysk olimpijskich w Kanadzie" [29,s- Ryc. 6. Przykład użycia memu Pedobear jako reklamy przedszkola Źródło: OW, PS. Pedobear został patronem przedszkola w Mysłowicach?[Onl" Tryb dostępu: www.dziennikzachodni.pl/artykul/355976, pedobear -zost# patronem-przedszkola-w-myslowicach,id,t.html. [Dostęp: 03.08.2017] J Memy komentujące to kolejna grupa wyróżniona przez Wiktora Kołowie^1 ^ sama nazwa wskazuje, stanowią swoisty komentarz lub puentę, najczęściej <1° ^ j<" lub też serii obrazków, rzadziej do samych tekstów [13]. Memem komentuj^O też często rysunek twarzy, wyrażającej określone emocje, która jest umiesZcZ ^ zdjęciem lub do niego doklejona. Do najbardziej popularnych memów z tej ^ można zaliczyć między innymi: ^ • Shut up and take my moneyl (zamknij się i bierz moje pieniądz^ memów, dla których inspiracją były sceny z animowanego serialu ^ będących reakcją na nowinki technologiczne, atrakcyjne przedn110 chciałoby się mieć; • I dont want to live on this planet anymore (nie chcę już żyć na tej - to także mem powstały z inspiracji serialu Futuramy, mają1^ rozczarowanie sytuacją, zachowaniem osób, zdegustowanie; 182 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni »Not bad" - wyrażenie pochwały, aprobaty (np. popularny mem wykorzystujący Podobiznę byłego prezydenta USA Baraca Obamy, przedstawiający dziwny §rymas na twarzy); Cuteness overload - memy przedstawiające obrazek jakiegoś „słodkiego zwierzaka", reagującego na pytanie lub wypowiedź i puentujący obrazek Podstawiający zapłakaną z rozczulenia twarz ; M°m, pleasel - twarz wyrażająca chęci posiadania jakiejś rzeczy, która wskazana na fotografii czy rysunku; See whatyou did there - wiem co zrobiłeś, twarz prezentująca szyderczy wyraz a Wyrażać negatywny stosunek do prezentowanej na obrazku sytuacji lub Echowania. Can l help? Ryc. 7. Przykładowy mem typu cuteness overload Of course you can. Źródło: Kołowiecki Wiktor. Memy internetowe, Jako nowy język Internetu. [Online], Tryb dostępu: http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/ archives/3637 [Dostęp: 28.07.2017] 183 Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy peda^Si^^ Ryc. 8. Przykłady memów typu: Mom, please! oraz I see whatyou did th^e- I SEE INHATYOU DID Tl Źródło: Fishki.pl. [Online]. Tryb dostępu: http://fishki.pl/fishka, Mamo-prosze,22330.html oraz wykop.pl [Dostęp: 05.07.2017] A Memy komentujące mają istotne znaczenie w relacjach między użytk Sieci, którzy dzieląc się ciekawymi zdjęciami, dzięki nim mogą precyzyjni jj/ stosunek do prezentowanego materiału. „Mogą stanowić także swoisty pomiędzy samymi internautami, ponieważ ich forma pozwala na komento^1 ^ skomentowanych memów - wpisów, tworząc tym samym coś na kształt m^lirt [26, s. 57]. _ ^ \ Memy eksploatujące to najbardziej niejednorodna grupa, do której wszystkie pozostałe memy, poza wcześniej sklasyfikowanymi, „będące ^t[ beztroskiej autorskiej ekspresji, parodii, pastiszu. Odnoszą się przede WSZ)'S bieżących wydarzeń, są szybką reakcją na śmieszne zdarzenie" [20, s. 85]. Ja ^ Wiktor Kołowiecki, występują najczęściej w postaci zdjęć, wideo lub haseł>>> egzystować w sieci poprzez pasożytowanie na memach szablonowych i kometl^ bądź jako fotomontaż z innymi zdjęciami czy też przez tworzenie pustych se^1 ale zabawnych lingwistycznie połączeń, szczególnie w przypadku rożnych i^e ^ powiedzonek" [13]. Mogą one komentować siebie nawzajem i tworzyć ty111 184 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni % metamemy' zawsze w jakimś stopniu kontekstualne. Odnoszą się silnie r°2j> Ualnych wydarzeń społeczno-politycznych (memy z politykami), kulturalno-kujto ^°Wych (memy wykorzystujące kadry z seriali i filmów, znanych celebrytów, c0(j?^ch bohaterów), a także zasłyszanych i popularnych w Sieci wydarzeń z życia te ,nrie§0 [26, s. 58]. Szczególnie popularne wśród memów eksploatujących h ^ 0re wykorzystują podobizny celebrytów i gwiazd show-biznesu, tworzone 'ip °bróbki zdjęć i fotomontażu, czego efektem jest często komiczny efekt a 111 ^trutting Leo z portretem Leonardo DiCaprio lub legbombing z odsłoniętą tyś*§ellny J°lie)- ^ejśc- Kernów internetowych coraz częściej spotkać można też takie, które, po j^Upy wielu transformacji, trudno jednoznacznie zaklasyfikować do konkretnej le^tóre z nich osiągają niebywałą popularność, posiadają oddzielne strony X* We' tylko im dedykowane, czego przykładem może być mem lokat. To c^st0„ P°^czenie zmodyfikowanych zdjęć domowego kota z ironicznym tekstem, UtP1Sanym celowo błędnie pod względem gramatycznym [10, s. 67]. ro^eraturze poświęconej memom internetowym autorzy proponują także Z^e kwalifikacji. Jakub Sroka w książce „Obrazkowe memy internetowe" cztery typy memów zestandaryzowanych pod względem struktury (Pr> iąrds) memy właściwe, demotywatory, memy typu pieseł (doge), czy e-kartki Vko ' s- 40], Autor przedstawił interesującą charakterystykę memów e' biorąc pod uwagę między innymi ich zasięg kulturowego odziaływania, f°rmę języka. Szczegółowej analizie poddał też wyróżnione obrazkowe ,.^CZne [24, s. 79-99]. W cytowanej pracy odnajdujemy także grupę h ^no^01"6 ^T^orzystane zostały jako narzędzie marketingowe. Trafnie (%rnD r°zne cele zastosowania memów: od reklamy konkretnych produktów >n ^ iv- ŁUjIUjU w Cli 11 Ci llltllluw . UU 1 lvi Cli 11^ V-ll UUUAIU W Ha sP°łeczne, które sięgając po taką formę przekazu, skutecznie zwracały pe}VeZe^uszany Problem. r() nione °wane przykłady internetowych memów, wskazywały jednocześnie nie funkcje: komunikacyjne, społeczno-polityczne czy kulturowo- °łec2n0J' Wśród nich szczególne znaczenie dla użytkowników internetowej « . Cl ma: m°żij (pr °Sc swobodnego tworzenia i rozpowszechniania komunikatów ' informac)i); tre/ Hvo^ komentowania, precyzyjnego ustosunkowywania się do danych % ^anty le Poglądów i prowadzenie dyskusji na każdy temat; w tym udział % Pr°Pa fSle Publicznym i politycznym (tworzenie swoistej satyry politycznej); 0c^\vie an^e istotnych społecznie norm i wartości; Cledlanie nastrojów panujących w społeczeństwie poprzez 185 Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedag£ii komentowanie ważnych kwestii dotyczących różnych dziedzin życia (edu^' religia, zdrowie, sport itp); ^); • współtworzenie przekazywanej przez media kultury (kultura uczestmc w tym możliwość twórczego uczestnictwa; zatarcie podziału na naoJ i odbiorców; • dostarczanie rozrywki i zabawy; , • możliwość reklamowania bądź krytykowania określonych pr°c 1 (fi pogłębianie świadomości danej marki (np. funkcje marketingowe meJl1 SpiceGuy). ^ Podsumowując, można stwierdzić, że memy internetowe ilustrują wsp° przemiany dotyczące mediów, kultury i społeczeństwa. „W zwierciadle MEMÓw" - TYTUŁEM zakończenia sZul W: Pedagodzy, wychowawcy czy nauczyciele, bibliotekarze wciąż p atrakcyjnych tematów, ale także możliwości wykorzystywania w procesie ^ nowych technologii. Mem internetowy wydaje się interesujący w tym aspekcl^s^' powodów. Po pierwsze, staje się naturalnym elementem towarzyszącym Pr yp jwala W wszy5 si? r. komunikacji. Dzięki swojej formie (symbol, hasło, obrazek) poz\ szybko wyrażać własne zdanie, czy komentować zdarzenie, ale przede ^ ^ czynić to w atrakcyjnej, a nawet artystycznej formie. Szybko przekonuj identyfikowanie kodów graficzno-tekstowych zawartych w memach *ienf0d^ takie łatwe (czasami będą zrozumiałe tylko dla wybranej grupy, która je P ^ Pracując jednak z młodymi ludźmi, tym bardziej warto poznawać nich symbole oraz sposoby ich komunikowania się, bo tylko w ten spo ^ trafnie odbierać komunikaty, jakie do nas wysyłają. Warto równie2 ^ 0 uwadze Macieja Zaremby, który ostrzegał, że nieznajomość memów j szkodzić, bowiem Ja forma budowania, propagowania i klasyfikowania ^O0O* j., jest na tyle popularna w sieci, że - nie chcąc popełnić gafy czy doznać społei «yj wykluczenia - trzeba nauczyć się identyfikować memy, szczególni tech j^y trwałe, powracające i... zaraźliwe" [29, s. 73]. Żyjemy w dobie nachalny^.. y/^,| reklamowych, które także wykorzystują różne memy, łatwo w takiej s>'tu „ 5' istotę komunikacji - poprawne zrozumienie prawdziwych intencji nada^'c)! _ ^ 1 to pierwsze powody, dla których warto zainteresować się problem internetowych. 186 $ \Ą W Ą / / < / V / p Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 9. Przykład memu ironizującego problem memów "UtO- D/ , —- — ' DLog Memmisja. [Online]. Tryb dostępu: http://memmisja.blog.onet.pl [Dostęp: 03.07.2017] tij k^Ser\v ch^nj młodych ludzi, często zauważamy, że memy internetowe są przez prezentowania własnych opinii, ale także stanowią H-y^sto ziec do wypowiadania się na związany z danym memem temat. tr^r*enj0Zart°bliwa forma sprawia, że mogą (możemy) przyglądać się różnym Z Pewnego dystansu (Ryc. 9). Ironiczny komentarz do rzeczywistości ^towUa^Zuje istotę problemu, prowokuje do wyrażenia własnego stosunku do c zjawisk społecznych (politycznych) i kulturowych. Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedagog'10!^ Źródło:Demotywatory.pl [Online].Tryb dostępu: http://demotywatory.pl/2185800/swiat-widziany-oczami-anorektyczki. [Dostęp: 05.07.2017] Wykorzystując określone memy internetowe jako plakat, zagadkę, |t prezentacji multimedialnej, możemy celowo prowokować uczniów do na&Y $ produktem, zachowaniem, określonym zjawiskiem lub zachęcać do własnej t^0'., w tym zakresie (tworzenie własnych zdjęć, filmów, tekstów lub przetwar^1 , istniejących). Zmusza to do pogłębienia tematu, ale przede wszystkim zria. . odpowiedniej formy dla zaprezentowania danych treści. Czasami łatv zilustrować problem, niż o nim opowiadać (Ryc. 10). W memach internetowych podejmowane są różne problemy egzys . człowieka, społeczne, polityczne, kulturowe, nie ma tematów tabu. Zdobyć ,r popularność między innymi ze względu na swój żartobliwy i sarkastyczny c^,i ale dzięki temu mogą też bardziej efektywnie pełnić szeroko rozumiafl6 ^ edukacyjne. Memy szablonowe prezentują często archetypy ludzkich świat widziany oczami anorektyczki mówisz jej że jest chuda? ona widzi to inaczej... Ryc. 10. Przykład memu ilustrującego problem anoreksji 188 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ ^ nasze przywary, wyśmiewają wady. Pozwalają wyraźniej dostrzec negatywne ^rn °Wania> które umykają nam w codziennym życiu, zwłaszcza jeśli dotyczą nas Waliza zawartości takich memów może być doskonałym ćwiczeniem tylko °wania kompetencji moralnych, komunikacyjnych, czy interpretacyjnych nie a uczniów, studentów, ale i samych nauczycieli. Bibliografia: j^UER Zygmunt. Wstęp 2. [W:] E-gatunki. Dziennikarz w nowej przestrzeni 0rnunikowania. Red. GODZIĆ Wiesław, BAUER Zygmunt. Warszawa 2015, [2]. £15-24. g ^CKMORE Susan. Maszyna memowa. Poznań 2002. 4], g Richard. Wirus umysłu, przełożył TURSKI Piotr. Łódź 1997. p RszTA Wojciech J., POMIECIŃSKI Adam. E-folklor - wstęp. „Kultura fe]. ^Pularna" 2012 Nr 3 (33), s. 4-5. p ^KlNS Richard. Samolubny gen. Przełożył SKONECZNY Marek, tfi], G°Znańl989. W Agnieszka, FREJ Marta. Memy i grafy. Dżender, kasa i seks. 1 Ct2015' - NIJAKOWSKA Janina. Folklorystyczny nerw internetu. i (^of^notowa przestrzeń emocji i wyobraźni. „Kultura Popularna". 2012 Nr 3 1 JEN S"6"18" I Wa Henry. Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów. >^Tr2006' , sp0j ^arta, Memy internetowe - tworzenie, rozpowszechnianie, znaczenie KĄ^CZne' "Studia Medioznawcze". 2013 Nr 4, s. 49-60. r 1^ ^KA Magdalena. Niecne memy. Dwanaście wykładów o kulturze 1 KLUs2 U' Poznań 2011. II W ^ŃSKI Ryszard W. Społeczeństwo informacyjne. Cyberkultura. KL\j^,rriul^irriediów- Kraków 2001. tnecj. ^ZYŃSKI Ryszard W. Net art - nowe terytorium sztuki. [W:] Nowe [i W komunikacji społecznej XX wieku. Red. HOPFINGER Maryla. 1 ^iowa2002's-417-429-i ^ECKI Wiktor. Memy internetowe, jako nowy język Internetu. „Kultura Il lublin°ria- Nr 21, 2012. [Online]. Tryb dostęp u: www.kulturaihistoria.umcs. archives/3637. [Dostęp: 27.07.2017]. kreacji ^SIKORSKA Hanna. Net Art - nowa przestrzeń artystycznej tnae2n ni^°dzieży. [Online]. Tryb dostępu: http://edunet.home.amu.edu.pl/ 2^1 _Krauze-Sikorska_2012.pdf. [Dostęp: 27.07.2017]. 189 Lucyna Maksymowicz - Znaczenie memów internetowych w obiegu informacji z perspektywy pedag£S10^/ d(/i [15]. LESSIG Lawrence. Remiks. Aby sztuka i biznes rozkwitały w hybry gospodarce. Warszawa 2009. LEVINSON Paul. Nowe nowe media. Kraków 2010. MARAK Katarzyna. Mem internetowy. Informacja i transformacja ^ * [W:] Netlor. Wiedza cyfrowych tubylców. Red. GROCHOWSKI Toruń 2013, s.133-164. M MARCOWSKI Piotr. Meme. Fenomen w Internecie. [Online]. Tryb ^°s .7], \\r\\r\\7 lraw9ir>imiprr>ev rnm /mpmp-fpnnmpn -w-intprnprip \Or>QtPTT 1 7.0'■ [16 [17 [18 [19 [20 [21 [22 [23 [24 [25 [26 [27 [28 [29 [30 www.kawaipapierosy.com/meme-fenomen-w-internecie. [Dostęp: 17 MCQUAIL Denis. Teoria komunikowania masowego. Warszawa 2008. ^ MYŚLAK Dominika A, SIUDAK Martyna M. Internetowi artyści twórczość (nie tylko) w Sieci. [Online]. Tryb dostępu: http://uwm.edu.p , wp-content/uploads/05_Myslak-DA_Siudak-MM.pdf. [Dostęp: 25.07.2^^ NOWAK Jakub. Memy internetowe: teksty (cyfrowej) kultury językiem ^ społeczne. [W:] Współczesne media. Język mediów. Red. HOFMAN KĘPA-FIGURA Danuta. Lublin 2013, s. 227-238. ^f SIEŃKO Marcin. Demotywatory. Graficzne makra w komunikacji 1 c [W:] Komunikowanie (się) w mediach elektronicznych. Język' eclU semiotyka. Red. FILICIAK Mirosław, PTASZEK Grzegorz. Warszawa -s. 127 -145. Słownik komputerowy i encyklopedia informatyczna. [Online]. Tryt> https://www.i-slownik.pl/322,cyberkultura. [Dostęp: 04.08.2017] SROKA Jakub. Obrazkowe memy internetowe. Warszawa 2014. SZPUNAR Magdalena. Nowe-stare medium. Internet między nowych modeli komunikacyjnych a reprodukowaniem st komunikowania masowego, Warszawa 2012. WALKIEWICZ Adam. Czym są memy internetowe? Rozważania z pelSt memetycznej. „Teksty z Ulicy". 2012 Nr 14, s.49-69. . j0gii1 WĘŻOWICZ-ZIÓŁKOWSKA Dobrosława. Moc narrativum. Idee bi° . WOJTOWICZ Ewa. Twórca jako postproducent - między post współczesnym dyskursie humanistycznym. Katowice 2008. \ - i p^toJ K remiksem a reprogramowaniem kultury. [W:] Remiks. Teorie ^ ^ Red. GULIK Michał., KAUCZ Paulina., ONAK Leszek. Kraków 201h • ^ ^ ZAREMBA Michał. Memy internetowe (2010-2011). „Media i SpołeC 2012 Nr 2, s. 60-73. Ą ^ ZAWOJSKI Piotr. Cyberkultura jako nowy paradygmat kultury r0. Rozważania teoretyczne. [W:] Nowa audiowizualność - nowy P ^ Jw''1 j> kultury? Red. WILK Eugeniusz i KOLASIŃSKA-PASTERCZ ^ Kraków 2008, s. 21-30. 190 ^r9dziński ^V>J°Teka Miejska 'Oty Hamanie praw człowieka w cyberprzestrzeni i związane z tym skutki społeczne Wstępując w wirtualny świat jak w realny, dokonujemy konkretnego doświadczenia, że wirtualność także bywa realna, a stąd może zrodzić się przypuszczenie, że wszystko, co realne, z innego punktu widzenia jest wirtualne. [Wolfgang Welsch] [12, s. 182] (%ov *2a wirtualnego świata w kontekście jego alternatywnego fizycznego \st^ nika, stanowi obecnie jeden z największych problemów badawczych ' ^ d ^ nau^- W każdym aspekcie rozważania odbywają się na zasadzie patrzenia • mat opozycji światów: realny-wirtualny lub prawdziwy-sztuczny, co r?a Wzrost wiarygodności tego, co realne w znaczeniu świata fizycznego. Taka >ąny ^ uje na błędną percepcję wirtualnej rzeczywistości. Przez większość świat Mr°Party na materii, traktowany jest jako prawdziwy, co z góry deprecjonuje z ąterial Ualny zależny od systemu binarnego. Wpływ na postrzeganie świata t Sry ^°'jak° prawdziwego, marzekomamożność jego doświadczania. Człowiek lie j^a niezbywalną potrzebę potwierdzenia istnienia rzeczywistości, dlatego t^Uje tym nic dziwnego, że naturalny od wieków byt w świecie fizycznym je-^rUnCje Prawdziwy. Nieustanne doświadczanie uwiarygadnia tę tezę. jednak fil°Zofii' i fizyki, opisanie doświadczania jest niemożliwe: „nawet b "V S^' Przyjmiemy - porzucając myśl o zdeterminowaniu wiedzy o świecie \^Cender^łn^S^U 2 idącym za tym ograniczeniem w stwierdzaniu o czymkolwiek \\ 0h- ">'rn ~ ^ żyjemy w świecie „realnym" jako transcedentnym, to i tak nie — —- -.....•-—•- ...... — CzVl»ist S. % n St°Ści, r')i^^ryvva ^Xv Pe^nijeg0 natury, nie tylko filozoficznie, ale także fizycznie" [7, s. 26]. r,>0 ^an^e °^u światów w kategorii prawdziwości nie ma zatem uzasadnienia, •^^isto ane wcześniej doświadczanie odnosi się także do wirtualnej tv p0Pul ' CZyn^c z niej równie realny wymiar. Świadczą o tym między innymi r^j/§enero^rr^ejsze technologie immersyjne, których celem jest angażowanie rzeczywistość. Chociaż ta forma doświadczania nie jest aż tak P°dtr2ni°na * dostępna dla wszystkich, to bez cienia wątpliwości obecny model ^°War,j Wania kontaktów międzyludzkich i spędzania wolnego czasu jest kierunkowany na świat wirtualny, dlatego nie można traktować go 191 Jacek Prądziński - Łamanie praw człowieka w cyberprzestrzeni i związane z tym skutki spo^S^-" jako „mniej prawdziwego", wręcz przeciwnie, wirtualna rzeczywistość ma zna^^ wpływ na świat fizyczny. Zjawisko wzajemnego przenikania obu światów jest ^ efektem Czwartej Rewolucji Przemysłowej, która oznacza m.in. przenoszenie ^ większej liczby zadań do Internetu, czy usieciowienie produkcji. Nazwa °^n°^] się wprost do trzech poprzednich rewolucji jest myląca, ponieważ zasięg c ^ rewolucji „jest o wiele szerszy (dotyka zdecydowanie większej liczby ludzi) 11> ^ (ze względu na stopień wejścia technologii w nasze życie) niż poprzedniej [2> Nowe technologie i rozwiązania łączą świat fizyczny i cyfrowy w sPoS^^rlljóv całkowicie przeobraża ludzkość. Globalna rewolucja dotyczy wszystkich ^ i w sposób systemowy wpływa na wiele dziedzin życia. Całkowicie zmieIlU styl życia, pracy i sposob, w jaki się nie tylko komunikujemy, ale funkcjo _ ^ a nawet myślimy. Nowa rewolucja wzmacnia jednostkę, ale także ^ społeczeństwo nowymi możliwościami rozwoju. Możliwościami, które się dzięki innowacjom technologicznym, co w efekcie wpływa na zamazani pomiędzy sferami fizyczności i cyfryzacji. To szansa, ale także i niebezpieC Może doprowadzić do marginalizacji niektórych grup społecznych, P° ^ ii nierówności społeczne, przyczynić się do powstania nowych zagr°" bezpieczeństwa człowieka. Dlatego niezbędna jest redefinicja dawnyL takich jak rozwój społeczny, prywatność, własność oraz tożsamość, kto dostosować do nowego hybrydowego świata. Według profesora Lecha ^ , „hybrydowy świat składający się z realu i wirtualu już jest faktem" [1^' .j/ względu na swoją specyfikę świat hybrydowy generuje nowe wyzwania ^ ^" związane z racjonalnym i odpowiedzialnym funkcjonowaniem czło^1 nowej przestrzeni. Oferuje nowe możliwości, ale stwarza też nowe zagr°ze w pełni jeszcze znane i uświadamiane. wi^i Nowa rzeczywistość, którą można określić mianem cyberrzec y ^y wymaga natychmiastowego dostosowania norm i regulacji ^ "/----O ----/----------- O --------------------<_7 ' i v Cyberprzestrzeń jest nie tylko równoległym, ale przede wszystkim P sp^ obszarem funkcjonowania dla społeczeństwa informacyjnego. Wiele dziedzin życia samoistnie uległo dostosowaniu do nowej rzeczywisto^^ nie dotyczy to przepisów prawnych, a w szczególności kwestii praW Występujące regulacje prawne są zbyt skąpe, mało efektywne oraz Pr b1"'1, Występują tylko w koniecznym i niekwestionowanym zakresie. Pr° sii / - ii j c /------------/ / rflt^ l' podobieństwa w adaptacji prawnego aspektu tkwi w wolności. ^ < flio^: „uznawana jest za obszar wolności, stąd przeciwko ochronie praw P° w świecie wirtualnym (pomimo takiej potrzeby i konieczności) vJJs *■ ■ ^1 opozycja. Dlatego cyberprzestrzeń w prawie krajowym, między na rodowyr>^ ^;1 '' długo będzie egzystować pomiędzy dwoma tendencjami - regulacją * [11, s. 157], Wolność wypowiedzi jest istotną wartością i u2 192 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni %erpr ^yp0 ,Zestrzeni powinni mieć pewność, że zarówno ich prywatność, jak i swoboda te0ret z' s4 chronione. Granice wolności słowa w rzeczywistości wirtualnej Wygl^nie powinny być wyznaczane tak samo jak w świecie realnym. W praktyce \}j to jednak inaczej. Wolność, immamentna cecha internetowej przestrzeni, lstotę j niektórych powinna być nieograniczona, bo to właśnie wolność stanowi 0(lbier rnetu. Każda próba ustanowienia jakichkolwiek nakazów lub zakazów, ^Po\vaila ^est Przez wyżej wymienioną grupę jako zagrożenie wolności. Brak po^ ^ nregulowań nie tylko rodzi niebezpieczeństwo nadużyć, ale wręcz °%je ^a prawidłowo funkcjonować społeczeństwu, jak również pojedynczej ^ricte , Zlafania dokonywane w cyberprzestrzeni w odniesieniu do prawa, są N*rlałani ami ludzkimi. Do każdego ludzkiego czynu dokonanego w Sieci te same n°rmy moralne, co poza nią, a więc powinny też i prawne, ^ti^^^czeń jest równie niebezpieczny, co ich nadmierne wprowadzanie. rozwój cyberprzestrzeni wymusza niejako dynamikę w ustanawianiu zasad. Niestety, tego typu normy wypracowuje się latami na %y °bserwacji. Wszelkie regulacje odnoszące się do życia społecznego 0^err^C WProwa„. < ^ri ł-v>_ • i . _ o ^te§ia ' rtl0Ze być innowacyjną formą późniejszego uregulowania. Przemyślana Pf°nentó^raZ °dpowiedzialna edukacja może zapobiec radykalizowaniu się ^ed ^ ^ograniczonej wolności w cyberprzestrzeni, a co istotne, uchronić ';i ^iriny , Wadzeniem nieodpowiednich przepisów. Powszechne nadużycia nie f>^n°ści ;nfUt^°Wa(" wprowadzeniem ograniczeń wolności, ponieważ „odrzucanie K •'l0sc' kt ernetujest unicestwianiem wolności człowieka, a więc godzeniem w jego sprz °re^ ^stotnym wymiarem jest właśnie wspominana tu wolność osobista. ^ dz^^exv^erzenie się wolności - czy to jej blokowanie, czy nadużywanie - jest n*szczQcym os°bę i społeczeństwo" [13, s. 185]. Uświadamianie ^CZa abs0rtl cyt>erprzestrzeni, że wolność nie jest równa samowoli i nie *ol*tnej swobody, jest koniecznością. Cyberrzeczywistość nie jest już ^ iej s Ce ag i no wanym światem, jest przestrzenią, która dla większości staje by^ ej°nuje .Pracy> edukacji, realizacji pasji i rozrywki, a więc światem, w którym f^yjr^1 ^ziała drugi człowiek. Respektowanie ograniczeń wolności powinno przez cyberużytkownika, jako „coś dobrego, a więc ostatecznie c0^ CUskieg0C^Cza?7e Przez niego" [13, s. 185]. Jakże aktualna jest definicja wolności s*£ /Q^°retyka liberalizmu, Alexisa de Tocqueville'a, „wolność człowieka 6 W zaczyna się wolność drugiego człowieka". Sformułowanie to etrię wolności także w wirtualnym świecie. Brak tej świadomości, 193 _Jacek Prądziński - Łamanie praw człowieka w cyberprzestrzeni i związane z tvm skutki spote£S^-^^^ zarówno wśród użytkowników, ale także i wśród ustawodawców, jest najwi ich realizacja na poziomie komunikacji internetowej najczęściej !%st ~]est °d założonych standardów społeczeństwa obywatelskiego i demokratycznego %er Prawa" [6]. Nad wypracowaniem podstawowych praw i zasad regulacji rZestrzeni pracuje także międzynarodowa koalicja organizacji i ekspertów na rzecz praw człowieka w Internecie (Internet Rights and Principles %ł0 c C°alition). Dzięki współpracy międzynarodowych organizacji i ekspertów Sl? stworzyć Kartę Podstawowych Praw i Zasad Regulacji Internetu. Zasady % V11 o w °XVane w Karcie mają na celu realizację międzynarodowych praw człowieka ' ^rzestrzeni życia społecznego, jaką jest Internet. 10 wypracowanych praw C^0\vie|^tla P°móc w realizacji wizji Internetu jako przestrzeni, w której prawa • £ąs^j traktowane są priorytetowo: a Uniwersalności i równości do r(^Przychodzi na świat jako wolna istota. Godność, którą posiada uprawnia go ) ^ Sie ,ne§° dostępu do praw, które muszą być szanowane, chronione i realizowane S y Cl. Intern f>raw°rządności i sprawiedliwości społecznej e^0M ] Jest przestrzenią, gdzie propaguje się, chroni oraz realizuje prawa 3 Sprawiedliwość społeczna obowiązuje również online. Każdy .auta obowiązek szanować prawa przysługujące innym użytkownikom. ^Z(ie^dOStępności i Lnternet1U przysłu8u-ie równy dostęp do bezpiecznego i nieocenzurowanego £a<>„ ,e':u- dy uż - Równik ma prawo do wyszukiwania, pobierania i publikowania w°lności słowa i stowarzyszania się °graniczC^' ^n^0rrnacje te nie mogą podlegać ocenzurowaniu ani innym podobnym Za en^0rn- Ponadto, każdy ma prawo do stowarzyszania i identyfikowania sPo}e p0rtl°cą Internetu z określonymi grupami o charakterze politycznym, kulturalnym. jr^ Prywatności i ochrony danych rnauta ma prawo do prywatności w Sieci. Po pierwsze oznacza to, że 195 _Jacek Prądziński - Łamanie praw człowieka w cyberprzestrzeni i związane z tym skutki JrUgie' nikt nie ma prawa do monitorowania jego aktywności w Internecie, p° a ^ oznacza to prawo do szyfrowania informacji i po trzecie - prawo do zachovs' anonimowości w Sieci. 6. Prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa . $ Prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa musi być respektowane, ch'° ^ oraz realizowane w Internecie. Nikt nie ma prawa naruszać niniejszych pra^' stosować ich do naruszania innych praw człowieka w Internecie. 7. Zasada różnorodności W Sieci należy propagować językową i kulturową różnorodność °raZ. techniczne i strategiczne rozwiązania. Internet powinien być środowi rozwoju dla różnorodnych idei i poglądów. 8. Zasada dostępu do informacji publicznej 0$ Każdemu użytkownikowi przysługuje równy dostęp do informacji, która j, podlegać filtrowaniu, systemom kontroli przepływu danych, ani dyski y1 z przyczyn politycznych, ekonomicznych, ani jakichkolwiek innych. 9. Zasada standaryzacji i regulacji Infrastruktura Internetu, systemy komunikacji, a także format danych p opierać się na standardach, które zapewnią interoperacyjność Sieci i usłu$ równe możliwości publikowania i dostępu do informacji. 10. Zasada zarządzania zasobami sieciowymi Prawa człowieka i sprawiedliwość społeczna muszą stanowić prawne i noi11' 0$ podstawy funkcjonowania Internetu i zarządzania jego zasobami. Siecią*w ^ przejrzysty, powinno zarządzać wiele różnych podmiotów - przy poszai11 zasad otwartości, pluralizmu i odpowiedzialności [4]. ^ii'1 Nad tym, aby pomóc użytkownikom cyberprzestrzeni w lepszym zroz praw w środowisku online, pracuje także Rada Europy. W kwietniu 2,0 ^[9. opublikowała przewodnik dla użytkowników Internetu dotyczący praw Podręcznik koncentruje się na prawach człowieka, na które Internet ma I wpływ: dostęp i niedyskryminacja, wolność wypowiedzi i informacji zgromadzeń, zrzeszania się i uczestnictwa, prywatność i ochrona danych* i umiejętność czytania i pisania, ochrona dzieci i młodzieży oraz prawo do sk środków zaradczych w przypadku naruszenia praw człowieka. Przewodni > przez Komitet Ministrów reprezentujący 47 państw członkowskich Rady jest oparty na prawach i wolnościach zawartych w Europejskiej Konwe' Człowieka, zgodnych z wykładnią Europejskiego Trybunału Praw Człowiek'1 innych konwencjach i aktach prawnych Rady Europy. Brak regulacji wielu kwestii związanych z funkcjonowaniem Internet11 ^ że to na sądach i międzynarodowych trybunałach coraz częściej 196 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni nap!y^Zek kształtowania ram odpowiedzialności za słowo49. Coraz więcej spraw PojaVv. . również do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Sprawy te K0nw si który narasta z każdym dniem, jest mowa nienawiści, która skutkuje r/ n*ern godności ludzkiej. W Internecie coraz częściej mamy do czynienia sPołec ^Ograniczoną krytyką i hejtem. Każdy człowiek żyjący w demokratycznym ^ s2c2e6riStvv^e ma zagwarantowaną wolność słowa, a w cyberprzestrzeni n°ści - to jedno z podstawowych praw wirtualnego świata. Powoli jednak ^jty; a \v0j^e Zalety wirtualnego świata stają się jego wadami. Niestety zdarza się, że lVa'ki pr^°^ znacząco przekracza normy, przybiera różne formy, staje się orężem W°^ość ,ClWk° słabszej mniejszości. I tu kończą się granice wolności słowa, bo c s sW3ternecie H *ntern ^°Wa n*e Jest równoznaczna z wolnością obrażania. Kultura obrażania l°Wa a m0c t>0 nVm Przejawia się jako jedna z form cyberprzemocy. Pełne nienawiści Prowadzić do prawdziwych przestępstw motywowanych nienawiścią. ^ r,ie^0Wszechnych zjawisk występujących w wirtualnej rzeczywistości jest ,V ^r°dow która obecna w realnym życiu jest o wiele większym zagrożeniem . P^edę U> §^zie panuje powszechne przekonanie o anonimowości, bezkarności, '^sko ^^tkim dominującym znieczuleniu na zło. Nasilające się obecnie ^°Med rtl°wy nienawiści wynika z braku kształtowania w społeczeństwie itVje) u^a^n°^ci za słowo. Wielu z nas zapomina, że za pomocą języka wyrażamy .°rina c lena K ł'iiaCi Cla' Poznajemy świat i uczymy się w nim funkcjonować. Przekazywana Ni- Ja kształtuje Mść i J~ "" -------------' ~~~ —------ ĄteCzy^ist0 - °Wna zapoczątkowana w realnym świecie przechodzi do wirtualnej je nie tylko naszą świadomość, ale także rzeczywistość. a je^1' ^dzie ulega zwielokrotnieniu, często przybiera formę zmasowanego C^' Bralr r6a^ne konsekwencje, jak np. samobójstwa, dostrzegalne są w realnym ^Vrh ^rak ze<-]^ . ... . ~ . nie,.., LKnięcia się z fizycznymi skutkami nienawistnych słownych ataków CV s\v0: , w Sieci sprawia, że ich autorzy nie mają poczucia niszczycielskiej czynów. ,yll<0 w{ecj°^a stanowi podstawę demokratycznego społeczeństwa, ingerencję można uzasadnić pSt ^°nie ^ ma odpowiednią podstawę prawną, służy realizacji uprawnionego celu oraz ^°\vieka j'13 W demokratycznym społeczeństwie. Orzeczenia Europejskiego Trybunału Praw 0 n"~ v°dzą, że ograniczenia dopuszczalne i konieczne są tylko w przypadku nawoływania Pr?j em0, y 'ut> propagowania mowy nienawiści. 197 _Jacek Prądziński - Łamanie praw człowieka w cyberprzestrzeni i związane z tym skutki społj i jeSt Kolejnym przykładem łamania praw człowieka w cyberprzestrzeń > naruszenie dóbr osobistych. Najczęściej z tym procederem mamy do czy w internetowych wersjach czasopism. Dziś niemal każde czasopismo ma p internetowy odpowiednik. Wirtualna przestrzeń jest także miejscem tw ei elektronicznych archiwów. W przypadku naruszenia dóbr osobistych P j^fy zniesławiający artykuł opublikowany w Internecie, pojawia się problem* ^ wymaga szczególnego potraktowania. Przepisy, które skutecznie rozWl^ejii' zaistniałą kwestię w rzeczywistym świecie, nijak mają się do nowej prze $ Tradycyjne zasady archiwizowania materiałów drukowanych i dokumentów ^ tożsame z zasadami regulującymi funkcjonowanie strony internetowej. Znieś <• ^ każdorazowo odżywa, gdy elektronicznie zarchiwizowany tekst jest otwierany jo nowego czytelnika. Prawo do ochrony dóbr osobistych nie obejmuje pr żądania usunięcia artykułu prasowego z internetowego archiwum gazety, P stanowiłoby to przej aw cenzury i pisania historii na nowo. Przesądził o tym t-u ^ Trybunał Praw Człowieka w wyroku w sprawie Węgrzynowski i Sm°|^ ^ przeciwko Polsce (skarga nr 33846/07), powołując się na chroniący prawo , ^ prywatnego art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Trybunał wy ^ „Internet jest narzędziem komunikacji i przekazu informacji różniącym się zaS^ ^ od mediów drukowanych, zwłaszcza, gdy chodzi o możliwość przecrio /^ f i przesyłania informacji. Elektroniczna sieć służąca miliardom ludzi na podlega i potencjalnie nigdy nie będzie podlegała tym samym regulacjom 1 kontroli. Ryzyko wyrządzenia szkody przez treści i przekaz w Internecie, przede14/5 prawu do prywatności, jest z pewnością wyższe niż pochodzące od prasy. Dl^^L g & dotyczące materiałów z mediów drukowanych i Internetu mogą się różnić L ' ^ W takim przypadku tekst znajdujący się w archiwum internetowym powinie opatrzony stosowną adnotacją, a przynajmniej odesłaniem (linkiem) - - - , zawierającej sprostowanie, a nawet do informacji o sądowym wyroku- -ec> użytkownik Internetu może się z publikacją zapoznać, ale jednocześnie o jej sprzeczności z prawem. Powyższe rozwiązanie byłoby najlepszym z zapobiegłoby dalszemu naruszaniu dóbr osobistych, ale co ważniejsze wPr°vV nową jakość informacji, przy jednoczesnym zachowaniu historycznego^^. Hybrydowy świat wymaga nowych rozwiązań. Powyższy przykład jest potrzeby uaktualnienia przepisów, ale przede wszystkim wskazuje na edukacji w zakresie odpowiedzialności za informację. Informacja l w cyberprzestrzeni nieustannie w niej krąży, dlatego jej zamieszczenie W powinno być poprzedzone rzetelnym sprawdzeniem. Podobnie sytuacja wygląda w przypadku, tzw. prawa do bycia zaP°^ ś^,. W Sieci nic nie ginie, co jest zaletą, ale i wadą jednocześnie. To, c° ' rzeczywistym ulega dezaktualizacji oraz zapomnieniu, w cyberprzeS Jed: S \ h S 198 ^_____Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni V p0sj ne i nawet po wielu latach może być podstawą problemów. Za przykład mogą ogłoszenia o licytacjach majątku zamieszczane na stronach internetowych ^lj'k Urz?dy skarbowe lub przez komorników sądowych. Internetowa wersja sUger acji nie ginie w kurzu tradycyjnych archiwów. Ogłoszenie o licytacji, Vt - Ce Problemy finansowe, może stanowić punkt wyjścia do negatywnego Sciowania. Jednak prawo do wolności wypowiedzi, wolności informacji, ' \Vrvln / ( '0^o\v wyszukiwania informacji przeważa nad prawem do prywatności ^ ^Zujące prawo europejskie nie przyznaje osobie, której dane dotyczą, prawa racania się do dostawcy wyszukiwarki, by takie informacje nie były znane Internetu, gdy uzna on, że może to być dla niego szkodliwe, lub ^iiSe^e> by informacje te zostały zapomniane. W cyberprzestrzeni trudno uzyskać V^Us pomiędzy przysługującym prawem do ochrony życia prywatnego oraz Uzytkownika Sieci do informacji. W złożonym problemie prawnym ścierają ^rOnt raC^e' Poziomie praw podstawowych (praw człowieka) dochodzi do ('chr0n acji z jednej strony praw jednostki do poszanowania jej prywatności i do v danych osobowych, a z drugiej - prawa odbiorców Internetu do uzyskania i ich Zna^du^cych w Sieci. Problem tkwi w wyszukiwarkach internetowych. ^ Pośrednictwem, a dokładnie poprzez agregowanie danych z różnych v°Stępnv,LrZ°ne Profile użytkowników. Profil budowany jest ze wszystkich s ^ie \ W informacji, także tych zdezaktualizowanych. Czasem bywa tak, )^0vv°do tUa^ne informacje pojawiają się wysoko na liście wyników. Ich usunięcie zmianę historii, a tym samym wprowadziłoby internautę w błąd. ii Hu ° rniejsce na liście wyszukanych informacji także może tym skutkować. V*es*c2a' USZn^m ujściem z sytuacji wydaje się wprowadzenie mechanizmów je ^szukane informacje wystarczająco nisko na liście wyników. ^ spa MMS-y, serwisy komunikacyjne, strony WWW, fora dyskusyjne 1 ^st °raz me(lia społecznościowe itp. Cyberprzemoc może występować w jednej „ ?Puiących form: ^°jna na obelgi (ang. flaming), czyli zwykle publiczna i agresywna (pełna ^u'garyzmów) wymiana zdań między uczestnikami na przykład grup _ yskusyjnych; Prześladowanie, szykanowanie (ang. harrassment) - regularne przesyłanie - a^resywnych i/lub ośmieszających wiadomości do ofiary; ^CZernianie (ang. slandering) - wysyłanie przez sprawcę informacji mających - k Ce'u zniszczenie reputacji ofiary i jej dobrych relacji z innymi; radzież tożsamości, podszywanie się (ang. impersonation) - wysyłanie przez awc? z konta ofiary obraźliwych komentarzy i/lub informacji (zwykle - ^ °s°bach publicznych); trz Zn^anie tajemnic (ang. outing) - udostępnianie przez sprawcę osobom - ^ ecirn Prywatnych materiałów ofiary (może mu towarzyszyć szantażowanie); jej^Py^apping-prowokowanie i/lub atakowanie osoby oraz dokumentowanie ^ t reakcji za pomocą filmu lub zdjęć, a następnie publikowanie ich - p0^ternecie; inf01Zan*e (ang. denigration) - upublicznianie poniżających, nieprawdziwych - tyy^[rr'acH i/lub materiałów; J^Q Uczenie (ang. exclusion) - celowe usunięcie z grupy online, z listy (bl i w w mediach społecznościowych i/lub niedopuszczanie do nich * a0 °Wanie); §resia t i be2p. techniczna (ang. technical aggression) - działania skupione przeciwko W^efatwu sprzętu elektronicznego (np. komputera, laptopa), strony r0? ofiary (np. infekowanie wirusami, złośliwym oprogramowaniem, ari^ern dużej liczby e-maili itd.); (ang. cyberstalking) - polegające na inwigilacji ofiary drogą o r°n*czną i nękaniu jej niechcianymi komunikatami, szykanami, groźbami ^śnierakterze prześladowczym [18, s. 126-129; 17; zob. szerzej w 11]. ten ostatni typ cyberprzemocy jest przedmiotem poniższej analizy. 203 Magdalena Cyrklaff-Gorczyca - Cyberstalking , jako forma przemocy z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych________..... Definicja i formy (cyber)stalkingu O cyberstalkingu mówi się w świecie nauki i mediów od około dwóch . by1" zaś zjawisko stalkingu, z którego bezpośrednio się wywodzi, wspominaI ^c w literaturze przedmiotu nieco wcześniej. J. Reid Meloy na łamach jfii Psychiatry" pisał, że stałking jest to stare zachowanie, ale nowy rodzaj [15, s. 85]. Stare zachowanie znane juz w literaturze (np. „Otellu Szeksp ^ ^], mediach (np. głośne sprawy prześladowania Madonny czy aktorki Jodie F°s $ Stalking można zdefiniować jako wrogie, złośliwe i powtarzane s i prześladowanie innej osoby, które zagraża jej bezpieczeństwu lub życiu [15> s' Etymologia słowa „stalking" związana jest z angielskim „to stalk" które Vł skradanie się, skrywanie się, śledzenie, tropienie, na przykład zwierzęcia [2l> ^jj9> Pojęcia tego zaczęto używać w odniesieniu do sprawcy prześladowań od roV kiedy to amerykańskie media donosiły o stalkingu gwiazdy showbiznesu, ^ Rebecci Scheaffer, która została zamordowana przez psychicznie choie£° [6'S-147]" . , hvo\°f Można powiedzieć, że nowego wymiaru nadały stalkingowi tec informacyjno-komunikacyjne. Pojawiło się zatem nowe pojęcie, a mi ' cyberstalking, który określany jest jako uporczywe i nie sprowokowane Prze działanie, obejmujące wielokrotne groźby oraz zachowania nękające ofiarę* P . $ jej cierpienia i próśb o zaprzestanie, przy użyciu narzędzi komunikacji' informacji, w wyniku którego ofiara obawia się o własne bezpieczeństwo. ^ ^ c° definicjach cyberstalkingu sygnalizowane są wykorzystywane w nim wskazuje na to, że może on przybierać formy różnych przestępstw s^er p0jęc^ zarówno przeciw człowiekowi, jak i jego sprzętowi komputerowemu [7, s. 8/J- cyberstalkingu funkcjonuje od około 1994 roku, kiedy to w „ABA Journal P c^s)' się wzmianka dotycząca skarg kobiet na uporczywe i dokuczliwe e-maile o które mieli im nadsyłać ich obsesyjni wielbiciele [3, s. 17, za 7, s. 87]. , peP, Jedna z najpowszechniejszych klasyfikacji, zaproponowana przez amery 'a psychiatrę Michaela A. Zonę, dzieli stalkerów ze względu na motywacje i występujące u sprawcy zaburzenia psychiczne. Wyróżniamy tutaj: 1. Typ erotomana/erotomanki (ang. the erotomaniac/the -Ljjp tiuiuiiiaiia/ tiuiuiiiaiiiM ^ang. L/lc, ,j reprezentujący około 10% rejestrowanych przypadków i chara- r "J ~ć J ~ ~ -j---- ---/ " r / JT się urojeniami o podtypie seksualnym oraz fałszywym prze o przeznaczeniu sobie ofiary i sprawcy. W tego typu relacji sPia^ySt^t' najczęściej kobiety, których obsesje trwają zwykle najdłużej ze vv^ i1'' 1 C#? fi czterech rodzajów stalkingu, bo od roku wzwyż, a które bardZ°v znają osobiście swoich ofiar. Tutaj ryzyko fizycznego ataku ze stro ) jest najmniejsze. 204 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ 2 ' Typ obsesyjnie zakochany (ang. the love obsessional) - określony w 30% ^rejestrowanych przypadków i charakteryzujący się patologiczną obsesją sprawcy na punkcie ofiary, którą bardzo często zna osobiście. Tutaj najczęściej Walkerem jest mężczyzna, u którego zdiagnozowano zaburzenie/chorobę Psychiczną i jeśli wystąpią u niego urojenia o podtypie seksualnym, to będą ^ °ne zawsze wtórne w stosunku do pierwotnej choroby psychicznej. ' Typ z tendencjami do obsesji (ang. the simple obsessional) - występujący ^ ponad 50% zarejestrowanych przypadków, w których sprawcą jest najczęściej Mężczyzna uzależniony od narkotyków lub ich nadużywający i z zaburzeniami °sobowości. Stalker jest dobrze znany ofierze i jest lub był z nią w bliskiej relacji (intymnej bądź nie, czyli np. zawodowej). Czas trwania takiej relacji jest ^ najkrótszy, bo trwa zwykle do roku, zaś ryzyko przemocy największe. Typ „zmyślony" [określenie autorki niniejszego tekstu] w tzw. zespole fałszywej wiktymizacji (ang.false victimization syndrome) - określony w około ^/o przypadków stalkingu. Potencjalna ofiara twierdzi w tym przypadku, Ze jest prześladowana przez znaną lub nieznaną sobie osobę, podczas gdy ^ rzeczywistości tak nie jest. W większości tych przypadków stwierdzono u rzekomej ofiary zaburzenia osobowości, co może także wpływać na jej l^otywy odczuwania bycia prześladowaną, które mogą być świadome (stanowić rm? alibi), podświadome (wynikające z poszukiwania zainteresowania) lub ę^Ur°j°ne (poczucie bycia prześladowanym) [15, s. 86-87]. erstalking może przyjmować różne formy i najczęściej będzie to: . Zsyłanie obraźliwych wiadomości e-mail, ^raźne groźby lub obraźliwe komentarze przesyłane za pomocą . °Pr°gramowania do wysyłania wiadomości, ^yraźne groźby lub obraźliwe komentarze wypisywane na forach/grupach . ^skusyjnych, . ^słanie fałszywych informacji (np. plotek) o sobie na tablicę ogłoszeń lub czat, Udawanie się za kogoś i wysyłanie w jego imieniu wiadomości e-mail do 2najomych, rodziny lub współpracowników, .achęcanie innych użytkowników do prześladowania, zagrażania lub ewagi, np. innych członków czatu czy określonego użytkownika mediów . ^łecznościowych, ^rtiawianie towarów lub usług (często w nadmiernej ilości) w czyimś imieniu opłacanie ich z jego kont bankowych, y uszkadzania czyjegoś komputera poprzez wysyłanie złośliwego - ^ramowania (np. wirusów), -i a Monitorowania czyichś działań poprzez zainstalowanie oprogramowania ząceg0) 205 Magdalena Cyrklaff-Gorczyca - Cyberstalking jako forma przemocy z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych__— czyim* - próba uzyskania dostępu do poufnych informacji przechowywanych na w komputerze (np. numery kart kredytowych, wiadomości e-mail itp.) [*'" ' - poszukiwanie wszelkich informacji o ofierze w Internecie mające na £ znalezienie takich, które mogą wprowadzić ofiarę w zażenowanie, ośnlie ją publicznie czy zepsuć jej kontakty zawodowe, rodzinne, towarzyskie ^ - kradzież tożsamości nie związana z podszywaniem się pod kogoś, ale z \ całkowitego przejęcia jej cech i właściwości [7, s. 88-89]. G^ Okoliczności i cechy sprzyjające rozwojowi (cyber)stalK^ bottf Z badań amerykańskich wynika, że przeciętny stalker to najczęściej bezi° .a lub zatrudniony w niepełnym wymiarze mężczyzna w wieku około 40 lat, K $ singlem lub rozwodnikiem z przeszłością kryminalną, kartoteką psych1' ^ ^ i historią związaną z uzależnieniem od narkotyków. Ponadto zarejestrowano-wczesnym dzieciństwie osoba taka doświadczyła utraty opiekuna, a w przed prześladowaniem swojej ofiary zwykle utraty pracy bądź partnera. ^ zatem, że podłożem stalkingu, a co za tym idzie być może także jego cybei zaburzenia związane z przywiązaniem [ 15, s. 86]. „Nieprawidłowości wfunkcjo'1 ezbędni: psychicznym u sprawców więżę się z określonymi schematami myślenia usprawiedliwić przekraczanie norm społecznych. Stalkerzy w części przypal . ■ 5^,, fałszywe i iluzoryczne przeświadczenie, że są. ofierze potrzebni czy nawet nicz < zachowania wyjaśnię próbę ochrony ofiary przed - co paradoksalne - »sZ^° ^ czy „toksycznym" zwięzkiem z kimś innym. Albo też uznaję, że ofiara zashlZ^^pl^ na karę i nauczkę, gdyż odrzuciła tak „wartościowę" osobę, jakęjest sprawca- ^ tłumaczenie pozwala na bezlitosne i często brutalne traktowanie ofiary' ^ uzasadnionego wymierzenia sprawiedliwości" [20, s. 142]. Typową ofiarą (cyber)stalkingu jest zwykle młodsza od swojego PrZf^o^',| kobieta, która miała z nim wcześniej relacje intymne. Jeśli zaś Prze^ jest mężczyzną, to zwykle przez mężczyznę, którego wcześniej znał, a ^ z nim w relacji, bądź nieznajomego. Zdecydowanie bardziej narażeń^ ^ prześladowanymi są mężczyźni homoseksualni niż heteroseksualni [15, W kontekście rozwijających się ostatnimi laty wirtualnych f°rn J należałoby wskazać kilka czynników, które mogły wpłynąć na ten fakt' ^ okoliczności powiązać z badaniami agresji elektronicznej. Jacek Pyżalski wymienia za badaczami tego zjawiska takie cechy wyróżniające agresję e e ,, jak: anonimowość, ciągłość oddziaływania, niewidzialną publiczność audience), „efekt kabiny pilota" (ang. cockpit effect) oraz łatwość nieznajomych ofiar. I tak, anonimowy akt agresji w cyberprzestrzeni moz V tzw. „rozhamowanie" (disinhibition) sprawcy, który podejmuje się ta 206 —__ Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ w okolicznościach jawności jego tożsamości nigdy by nie popełnił. Ciągłość Sh„ ^atywania z kolei dotvczv teeo. że ofiara aeresii elektroniczne! iest dostenna dla a\vc ^^jsca, w których mogłaby się ukryć. Rozkwit mediów społecznościowych jo Publikowanie nsohistvch informacii w Sieci nowodnie. że możliwość ukrvria C?y; % w przestrzeni wirtualnej w zasadzie bez przerwy i nie ma żadnej przestrzeni ią ^ejsca, w których mogłaby się ukryć. Rozkwit mediów społecznościowych si^Ste Publikowanie osobistych informacji w Sieci powoduje, że możliwość ukrycia chąr | 2rezygnowania z bycia widzialnym w Sieci jest obecnie bardzo trudna. Kolejną t)ie. . erystyką, o której mówi się w przypadku e-agresji jest występowanie tzw. ^eć ,Zla^nej publiczności, czyli potencjalnie nieograniczonej liczby osób, które mogą °st?p do na przykład wrzuconego do Sieci zawstydzającego czy obraźliwego Pil0ta ary Materiału [19]. „Efekt kabiny pilota" natomiast to odwołanie się do sytuacji Myśliwca, który zabija swoje ofiary i przez to, że nie widzi ich cierpienia, nie . Sl? u niego współczucie i empatia w stosunku do ich sytuacji. Podobna Ja Występuje, gdy cyberstalker komunikuje się w sposób zapośredniczony %pe a Sl? za ekranem monitora komputerowego czy za telefonem komórkowym ' 1^ ^ nier,tując z alternatywnymi odsłonami swojego mrocznego „ja" [19; por. ^ wreszcie ostatni z omawianych tu aspektów agresji elektronicznej ^iej) ^ łatwość atakowania nieznajomych ofiar, z którymi sprawca styka się na co Przestrzeni chociażby mediów społecznościowych czy forów internetowych. 1(1 o^0 atakowanie głównie tych, z którymi agresor nie jest w żaden sposób (czy Czy offline) powiązany. Ponadto ofiary mniej istotnych ataków, czyli na ;%yfik0strei wymiany zdań na którymś z forów growych, rzadko będą próbowały Md °Wac~ napastnika i pociągnąć go do odpowiedzialności za ich obrażanie. eSyw ' szereg czynników może, ale nie musi determinować zachowania ^Mr' W ^ieci i niejako wspomagać czy potęgować ich występowanie [19]. °d nich znajdowały się na pewno działania cyberstalkerów. Skutki bycia prześladowanym i sankcje prawne ,y C^sje ^nalue konsekwencje prześladowania są dla ofiar poważne i przedłużone żąj^tek st rZ^a<^owo badania australijskie wskazują, że większość z ofiar miała |. ^ngu intrygujące wspomnienia i tzw. flashbacki (nawracające objawy ^ercePcji) związane z konkretnymi sytuacjami prześladowania, a także > !lądt0 u n°cue, zaburzenia apetytu, nastrój depresyjny oraz myśli samobójcze, i ^ °*° 37% ofiar pojawiły się zaburzenia ze spektrum stresu pourazowego. \ ^ran^rU^e °^ar z Ameryki zarejestrowano wzrost agresywności, skłonności \vj^rPers0 ^twiejszego ulegania przerażeniu i ostrożności w kontaktach ,_anainych. Wiele z nich szukało pomocy psychologicznej i wykazywało e^iot J^P°kojenie się o swoje bezpieczeństwo i co z tym związane, nosiło jakiś 207 Magdalena Cyrklaff-Gorczyca - Cyberstalking jako forma przemocy z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych _____ Jak widać skutki prześladowania są poważne, jednak mimo tego, sankcje pra ,;l1 w tym względzie nadal wydają się co najmniej niewystarczające. W prawie p° e należy wskazać przynajmniej na następujące przepisy, które regulują kwestie zWH z niektórymi elementami (cyber)stalkingu. ^\l „Do czasu penalizacji stalkingu ustawą z 25 lutego 2011 roku prawo u pozostawało przeważnie bezsilne wobec tego zjawiska. Zdarzało się, iż niektóre Z stalkera realizowały znamiona czynów zabronionych, umiejscowionych głów^1 ^ nie tylko) w dwóch rozdziałach kodeksu karnego - XXIII i XXVI. Szczątkowej 1 j, skutecznej ochrony prawnej udzielał również jeden z przepisów kodeksu wyK Niektóre zachowania w ramach stalkingu mogły na przykład realizować Zna fi typu czynu zabronionego określonego w art. 189 k.k., udzielającego ochrony vJ°^ jako wolności fizycznej - rozumianej jako swoboda ruchów, możliwość swob0 przenoszenia się z miejsca na miejsce" [14, s. 88]. Ponadto niektóre czyny w r'a stalkingu podlegać mogły karze w ramach następujących przepisów: - art. 190 k.k., który chroni wolność psychiczną człowieka od spowodo ' ^ działaniami innych uczucia strachu czy zagrożenia przyczyniającymi.* do odczuwania dyskomfortu psychicznego i obniżenia standai^11 M psychicznego. „Dla realizacji znamion niezbędne jest sformułować ^ popełnienia przestępstwa, tj. oddziaływanie na psychikę drugiej osoby sposób, by poddać ją woli sprawcy lub wywołać u niej poczucie -s [14, s. 89], Nie wystarczy tutaj jednak sama subiektywna pokrzywdzonego, ale potrzebne jest potwierdzenie obiekt) ^ obserwatora, że groźba ta została wyrażona na serio, wobec czeg0 ofiary są uzasadnione. Forma kary to: grzywna lub kara ograniczę pozbawienia wolności do lat 2; - art. 191, który chroni przed działaniami, które mogą zakłócać swobo<- ? decyzyjnego poprzez na przykład groźby karalne, groźby spo^11 postępowania karnego czy rozgłaszanie wiadomości uwłaczających § ^ ofiary lub jego najbliższych. Forma kary: pozbawienie wolności a jeśli następuje to w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności - p° wolności od 3 miesięcy do 5 lat; - art. 207, który penalizuje znęcanie się fizyczne lub psychiczne (p0^ się zachowania naruszania nietykalności cielesnej, godności, wYs, pot'1' straszenie) w kręgu rodzinnym lub w zakresie stosunku zależność ^ kary: pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 5 lat; InO^1 ) - art. 193 k.k. (forma kary: grzywna, ograniczenie lub pozbawienievV<^ ^, roku) lub art. 279 k.k. (forma kary: pozbawienie wolności od roku gdy działalność stalkera mogła doprowadzić do wdarcia się na p mieszkania ofiary; 208 ^____Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni art. 217 k.k., gdy działania stalkera prowadziły na przykład do niepożądanego kontaktu fizycznego (naruszanie nietykalności osobistej). Forma kary: grzywna, kara ograniczenia lub pozbawienia wolności do roku [14, s. 89-90; 8, s. 107-111; 10, s. 35-38], \ ^enałizacja stalkingu w Polsce zainspirowana była pracami w tym zakresie f)Qj ariach Zjednoczonych i Europie (np. Francja, Niemcy, Włochy, Norwegia, Wielka Brytania). W obliczu częstych dyskusji opinii publicznej o zjawisku °Wania, podjęto w Instytucie Wymiaru Sprawiedliwości badania skali 3 ^aWiska w Polsce. Oszacowano, iż zjawisko stalkingu mogło dotknąć prawie $pvIO*y Polaków, w tym głównie Polek. W rezultacie w Ministerstwie ledliwości rozpoczęto prace nad penalizacją prześladowania, w wyniku ^ftie Uchwalono ustawę z dnia 25 lutego 2011 roku, wprowadzającą do kodeksu »§ j art. 190a w następującym brzmieniu: przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej §2 Prywatność, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3; samej karze podlega ten, kto podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej lVlzerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej § 3 ^b osobistej; 1eżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się P°krzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności U °d roku do lat 10; * O . Clganie przestępstwa określonego w § 1 lub 2 następuje na wniosek ^^krzywdzonego". [14, s. 91; por. z 4]. *stnienia tych zapisów, poczucie bezkarności niektórych prześladowców jHcjj wcz?sty brak zgłaszania przestępstwa przez ich ofiary oraz bierna postawa °0krP'i- Za^resie ochrony tychże, co należałoby jeszcze w odrębnych przepisach suć. £fleksja końcowa - o potrzebie profilaktyki i edukacji SocrStalki^ to Je<^na z f°rm eskalującej za pomocą nowych technologii w^stki i^°Wa8i której wielu ludzi jeszcze do końca nie rozumie. Widać to przede n, U W om«:_____i _ i _ ii ' • i J___i- J ____L I i . / ... i i . ii-i ^edi ^UlW §ruPie nastolatków i młodych dorosłych, którzy bardzo często publikują sP°^ecznościowych bardzo osobiste informacje, na kanwie których cyt>erstalker może rozpocząć proces prześladowania. Sławomir Koziej ' b 't tr?-ech W ro^u kieleckich gimnazjalistów i ich rodziców badania na ^stalk- Wybranych za§r°żeń w Internecie, a mianowicie hejtingu, sekstingu oraz ln§u. Pokazały one, że istnieje bardzo duża dysproporcja między rodzicami 209 Magdalena Cyrklaff-Gorczyca - Cyberstalking jako forma przemocy z wykorzystaniem technologii informacyjno-komunikacyjnych a ich dziećmi w poziomie wiedzy o cyberprzemocy. Rodzice niestety nie zdają p do końca sprawy z tego, na co narażone są ich dzieci, korzystające z Internetu- i ^ co piąty rodzic w badaniach Kozieja deklarował znajomość zjawiska hejtingu> P ^ połowa z nich (55%) nie do końca kojarzyła czym jest seksting, deklarując częst^'.,jj jest to przeglądanie stron pornograficznych czy uwodzenie w Sieci i aż 57% 1 . J nie potrafiło odpowiedzieć na pytanie o to czym jest cyberstalking. Cyberstalki11? ^ także najmniej znanym zjawiskiem wśród badanych gimnazjalistów, na co ws -aż 62% uczniów [13, s. 153-157]. jak widać istnieje duża potrzeba eduk^ ^ społeczeństwa w zakresie rozpoznawania form cyberprzemocy oraz jeszcze ^ c w zakresie działań profilaktycznych, nakierowanych głównie na wyksztai^ w młodych ludziach odpowiedzialności za umieszczane w cyberprzeS ^ informacje oraz zachowanie się w stosunku do innych internautów. Poważ1"1'-' mogą w tym zakresie odegrać specjaliści informacji oraz pedagodzy i bibliot ^ których warto przygotowywać już na studiach do krytycznego wykoi"z)s technologii informacyjno-komunikacyjnych. Bibliografia: . f [1]. BOCIJ Paul. Corporate cyberstalking: an invitation to build theoiy- ' ^ Monday". 2002 Vol. 7 No 11. [Online]. Tryb dostępu: http://firstmon issues/issue7_ll/bocij/index.html [Dostęp: 08.09.2017], ^ [2]. BOCIJ Paul. Victims of cyberstalking: An exploratory study of haraS ^ perpetrated via the Internet. „First Monday". 2003 Vol. 8 No 10-Tryb dostępu: http://firstmonday.org/issues/issue8_10/bocij/iriŁ^ [Dostęp: 08.09.2017], { / [3]. BURGESS Ann W. Contemporary issues. [W:] Practical aspects 0 j ł investigation. A multidisciplinary approach. Eds. HAZELWOOD BURGESS Ann W. New York 2001, s. 3-27. [4]. CHAMERNIK Jarosław. Przestępstwo stalkingu w regulacji kodeksu „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego W ^|Ł' Seria: Administracja i Zarządzanie". 2013 Nr 99, s. 307-320. . ^1 [5]. CYRKLAFF Magdalena. Jak mucha w sieci pająka... Zespół uzależ*11^^ Internetu oraz jego wpływ na psychofizyczne i społeczne funkcj0 człowieka [W:] Ekologia informacji w środowisku reg10 Red. TARASZKIEWICZ Beata. Słupsk 2012, s. 93-106. [6]. FRONCZAK Justyna. Stalking z perspektywy interdyscyplinarnej. Studia Prawnicze". 2013 Z. 13, s. 147-158. j [7]. GROTH Jarosław. Cyberstalking — perspektywa psychologiczni Oświatowe". 2010 T. 43 Nr 2, s. 85-98. 210 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni [$]. ^OŁYST Brunon. Cyberstalking as a form of cyberharassment. „Ius Novum". [9] 2°l5Nr2,s. 104-129. JĘDRZEJEWSKI Stanisław. Wstęp [W:] Nowe media a praktyki komunikacyjne. W POKORNA-IGNATOWICZ Katarzyna, JĘDRZEJEWSKI Stanisław, ll0j BiERÓWKA Joanna. Kraków 2013, s. 7-13. ^OSIŃSKA Jolanta. Prawnokarna problematyka stalkingu. „Prokuratura li]] 'prawo". 2008 Nr 10, s. 33-47. ' KoWALSKI Robin M„ LIMBER Susan P., AGATSTON Patricia W. ^yberprzemoc wśród dzieci i młodzieży. Przekł. WICHER Adam. llj] ^raków 2010. l3j ^ZAK Stanisław. Patologie komunikowania w Internecie. Warszawa 2011. . ^ZlEj Stanisław. (Nie)wiedza rodziców gimnazjalistów na temat zagrożeń »4] !^ternetowych. „Media i Społeczeństwo". 2015 Nr 5, s. 153-160. ^NlA Grzegorz, SZAFRAŃSKA Michalina. Ochrona przed stalkingiem Prawie polskim. „Przegląd Naukowo-Metodyczny. Edukacja dla I$] ezPieczeństwa". 2011 Nr 3, s. 85-97. i q ^ Reid. Stalking: an old behavior, a new crime. „Forensic Psychiatry". S. ^ V°l- 22 No l,s. 85-99. rnedia a praktyki komunikacyjne. Red. POKORNA-IGNATOWICZ l7l py arzyna, JĘDRZEJEWSKI Stanisław, BIERÓWKA Joanna. Kraków 2013. zi ^SKI Jacek. Agresja elektroniczna dzieci i młodzieży - różne wymiary py^s^a- »Dziecko Krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka". 2009 Nr 1, s. 12-27. 7 ^LSKI Jacek. Agresja elektroniczna i cyberbullying jako nowe ryzykowne ^1. py^°Wania młodzieży. Kraków 2012. ^ ĄLSKI Jacek. Polscy nauczyciele i uczniowie a agresja elektroniczna -R . Niewątpliwie informacja jest narzędziem i przedmiotem manipula - . 0j^ właściwie jednej obowiązującej definicji informacji. Oto kilka defini^'1 ^MACJA: to nazwa treści zaczerpniętych doń dostosowuje swoje zmysły; INFORMACJA: ^ • to nazwa treści zaczerpniętych ze świata zewnętrznego w miarę Ja 212 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni * to zjawisko psychiczne zespolone ze zjawiskiem fizycznym. Zespolenie nośnika i semantyki (nośnikiem jest nazwa, semantyka to znaczenie); ł to nazwa treści doznań zmysłowych i umysłowych człowieka [27, s. 50-60]; * posiada wartość komunikacyjną w relacji człowiek-człowiek. Jeśli człowiek jest pierwotnym źródłem informacji, to każda informacja jest subiektywna, bo zależy od wcześniejszej wiedzy i intencji. Stąd zgodnie z tą definicją kłamstwo też jest informacją [27, s. 50-60]; T W dzisiejszych czasach jest towarem o znaczeniu strategicznym. °rmacja jest podstawową determinantą procesów biznesowych. Zanim, jako (i^enci, podejmiemy decyzję o transakcji zazwyczaj zasięgamy informacji ^r(°^ukcie czy usłudze. Stąd jej wartość jest nie do przecenienia. Rynek reklam to 0\v biznes opierający się na sterowaniu preferencjami odbiorcy. Tym samym ty rt°ści informacji decyduje dostarczenie jej do właściwego odbiorcy (klienta) we (^*ym czasie (np. właśnie wtedy, kiedy interesuje się czymś), we właściwej formie ^'?k'CZr^e 1 wiarYg°dnie> a^e n^e nachalnie). To wszystko umożliwiają nowe media 1 °^powiednim algorytmom, które nieustannie śledzą nasze gusta i skrupulatnie ^^tują dokonywane przez nas wybory. )(W kreowaniu preferencji klienta w dzisiejszych czasach najważniejszą rolę Htó a'^ n^e media tradycyjne (telewizja, gazety), a właśnie nowe media, z łatwością i stosunkowo tanio promują się wszyscy i można zaryzykować Zenie, że ze wszystkim. Nowe media mają praktycznie nieograniczony \ 0 działywania, górują nad mediami tradycyjnymi szybkością przekazywania 'Vr^aC^1 dostępnością 24/7/360. Konsumenci chętnie sięgają po opinie na forach Viet0Wych ° produktach, które chcą zakupić, gdyż są dostępne praktycznie na 'Ń t^' ^eZ ^adne§° wysiłku. Nie mogą mieć jednak pewności, że informacja, M ^ 111 Znajdują jest prawdziwa, wiarygodna, rzetelna i rzeczywiście pochodzi 3 W wPisu> który jest tym za kogo się podaje. Problem polega więc nie U *nf°rmacji na dany temat, ale wiarygodności uzyskanej informacji. ' 1o\y Zasadnym wydaje się pytanie: jaką wartość ma informacja pochodząca v ^terC rnediów, do których sięgamy coraz częściej? Statystyczny Polak spędza ^ rolę ?ec^e Ponad 4 godziny dziennie, więcej niż przed telewizorem [8], Z roku 1 >nt ^CZ^a użytkowników mediów społecznościowych istotnie wzrasta. Ponad ^^ów korzysta z co najmniej jednego portalu społecznościowego. I to ^Mer^Z r°^u na rok się nasila [25, s. 393]. Kiedyś np. stacje telewizyjne musiały Za^ daną informację w kilku sprawdzonych (autoryzowanych) agencjach ^tejn Przed jej publikacją. Dziś niesprawdzona informacja jest dostępna \ ^ praktycznie w czasie rzeczywistym. Każdy przeciętny użytkownik Sieci ardzo prosty sposób opublikować wszystko co chce, a nawet przedstawić §rafii. Praktycznie nikt nie autoryzuje informacji zamieszczanych w Sieci, 213 Sylwia Kosznik-Biernacka - Techniki manipulacji informacją w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne j lf>e zatem jaka jest ich rzeczywista wartość? Czy są prawdziwe, wiarygodne i rzete Otóż niestety, nie zawsze. ^ Wraz z rozwojem nowych mediów pojawiło się zapotrzebowanie na nowy za ^ tzw. „copywriting". Fachowy, profesjonalny copywriting oznaczał pisanie i artykułów na strony internetowe na zamówienie. W ostatnich latach, w kont Sieci, pojęcie to zmieniło swoje znaczenie - oznacza pisanie płatnych te m niekoniecznie opartych na ogólnie przyjętych normach etycznych. Stanowi o jeden z łatwiejszych sposobów zarabiania w Sieci, a Internet daje tu wiele int*a możliwości. Techniki manipulacji informacją w nowych mediach Dziś już podczas uruchomienia przeglądarki internetowej czy Facebooka Je poddawani pewnej manipulacji Za to, co nam się wyświetli i w jakiej ko odpowiedzialne są algorytmy, które na podstawie historii naszych p plików cookie i innych mechanizmów wyświetlają nam listę wyników naj \j dopasowaną do naszych dotychczasowych preferencji. Ma to ułatwić użytk°v dotarcie do interesującej informacji, jednak algorytm ten błędnie zakłada, $ preferencje nie zmieniły się od ostatniego wyszukiwania czyli, że nie zmieI^ w czasie. W tej sytuacji dostęp do nieinteresujących nas wcześniej treści }esi ^ utrudniony. Do zmiany sytuacji konieczna jest świadomość działania mec ^ Edge Rank, związanego np. z pozycjonowaniem wyników na Facebooku ■^ sensie można powiedzieć dosłownie, że komputery osobiste są naprawdę bo dwie osoby wpisując to samo hasło na różnych komputerach mog§ pfti różne wyniki. Surfując po necie bez znajomości jego mechanizmów sarni ^ tl się w tzw. bańce informacyjnej (Filter Bubble), z której trudno się wydosta^^ib1 pewien rodzaj manipulacji informacją, teoretycznie dla naszego dobra, b) ^ dotrzeć do informacji, której oczekujemy. Informacje, do których 0 $ wpływają na nasze poglądy i utwierdzają nas w przekonaniach, ale czy o ^ ^f rzeczywiście na podstawie prawdziwych przesłanek? Bez dostępu do różny treści radykalizujemy się i zaczynamy wierzyć w to, w co chcemy wierzyć-z Internetu trzeba miec tego głęboką świadomość. Ofiary dobrze P jjugO , manipulacji informacyjnej jej dotkliwe skutki będą odczuwać bardzo ^ tym polu na pewno potrzebna jest szeroko pojęta edukacja w zakresie ^ i konsumowania informacji uzyskanych poprzez media [5]. ^ 0 ^ Nigdy wcześniej nie mieliśmy dostępu do takiej ilości informacji, wcześniej nie byliśmy tak bombardowani przekazami z każdej strony. ^lC ,, że organizacje, firmy czy politycy próbują wykorzystywać te możliwości do^ czegoś dla siebie. Internet znacząco obniżył standardy publikacji [22]. P°n 214 ^____Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ s Qstawione najpopularniejsze techniki manipulacji informacją w tzw. nowych dlach. Hj kreślenie „Fake news" odnoszono początkowo do informacji całkowicie c^y rawdziwych, wprowadzonych do obiegu medialnego w celu dezinformacji tiie Zartu. Dziś znaczenie „fake news" jest nieco szersze - to przeinaczenia, i^Wdziwości czy nadinterpretacje. Zasadniczo istnieją dwie wersje fałszywych itifSovv ~ całkowita, w której podaje się nieprawdziwe, sprzeczne z faktami ^ acje i ta, w której fałszywość zależy od punktu widzenia i interpretacji [19]. newsy" najczęściej nastawione są na wymuszanie kliknięć i odsłon wiadomości - cych się w Sieci. Wyglądają bardzo prawdopodobnie i łatwo można się na nie C' 2a ich pośrednictwem nadawcy wabią internautów na swoje strony internetowe. Wabikami, a zarazem ofiarami takich działań często bywają osoby publiczne. W i^C^e w te§° typu lin^i może w skrajnych przypadkach wiązać się z poważnymi \ f encjami zainfekowania komputera i utratą danych. [21]. Rozprzestrzenianie e newsów" w Sieci jest zmorą ostatnich lat. Jednak walka z tym zjawiskiem ^a Zasadniczo odbywać się przede wszystkim na poziomie edukacji i nauki myślenia, aby uchronić przyszłe pokolenia przed kompletnym brakiem !feśCj ^Zrtlu i zalecanej ostrożności w szeroko pojętym konsumowaniu dostępnych C()pyv . Kolejną techniką manipulacji bezpośrednio związaną z „zawodem" \ r"era> na której można dziś nieźle zarobić, jest trolling. Internetowi trolle, ?riari^ jako „płatni chłopcy do rozlepiania plakatów" lub „płatni bloggerzy", N2cie), są zatrudniani przez prywatne korporacje, często dla celów JCrripie l^§0wych. Zapotrzebowanie na tego typu usługi rośnie w błyskawicznym Sluk ■ Powszechne są również agencje zatrudniające trolli zajmujących się °dpowiednich ideologicznie newsów, memów i demotywatorów. Obecnie ■V ? Ot\ • celu . lvvarcie zatrudniani nawet przez rządy takich krajów jak USA i Izrael ^ c^Zenia Internetu, znalezienia portali szerzących alternatywne informacje k ^ możliwości Przekazywania informacji. Zjawisko to ma miejsce ^ to również w Rosji, Chinach, na Węgrzech, a nawet w Polsce. Na pewno i(j 0 niepożądane społecznie i zagraża bezpieczeństwu społeczeństw, bo e°log; Przypadkach może prowadzić do zamieszek społecznych, np. na tle , ZnYm. osj^1 Sc^ematem pracy trolli jest praca w trzyosobowych zespołach, z których ^ ^su a P^sze krytyczne komentarze, a dwie pozostałe z nią polemizują. Od czasu dyskusji pojawia się jakiś mem wyśmiewający oponenta. Wszystko po i^°daje ^0rowana dyskusja w Sieci wyglądała na autentyczną. I tak np. w Polsce, estUją lennik „Polska" [12], główne polskie partie polityczne każdego miesiąca P° kilkadziesiąt tysięcy złotych w ubliżanie konkurentom. Ceny za 215 Sylwia Kosznik-Biernacka - Techniki manipulacji informację w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne ____ komentarz liczący 100 do 350 znaków wahają się w przedziale 0,3 - 2 zł. Praca na tyle intratna, że zajmują się nią zwykli amatorzy, którzy zakładają jednooso^ firmy i oferują swoje usługi w Sieci. Branżowi rekordziści, produkujący kaz ^ miesiąca po kilka tysięcy komentarzy, mogą liczyć nawet na 6 tys. złotych miesinych, reklamowych czy ze sfery public relations), tak by sprawiały wrażenie dy l^icznych, obywatelskich akcji oddolnych. Jej celem jest uwiarygodnienie fin 11 czy organizacji, poprzez nieujawnianie informacji o ich powiązaniach p0p^Sovvych. Astroturfing może dotyczyć inicjatyw podejmowanych w celu wyrażenia ic^ . Cla albo sprzeciwu dla idei, polityka, usługi, produktu, wydarzenia. Tożsamość fe^^-jatora i jego intencje pozostają ukryte, tak by sprawiały wrażenie niezależnej teg0Cjl sPołecznej [1]. Gdy Internet nie był jeszcze powszechnie dostępny, działania tele^Pu sprowadzały się do wysyłania dziesiątków listów do redakcji, rozmów Pm)j.^lcznych na antenie stacji radiowych, organizowania pikiet, inspirowania acji- W dobie Internetu astroturfing stał się łatwiejszy i tańszy. Obecnie, każdy ^Yv0 StWorzYĆ wyglądającą przekonująco stronę czy blog. Astroturferom bardzo U^ywtWOrZyĆ wrazen^e prawdziwej organizacji o szczerych intencjach, równocześnie Ą aJąc swoją prawdziwą tożsamość [22]. 'J0pr^tr°turfing budzi ogromne kontrowersje, bo uznawany jest za nieetyczny. \y eZ Sztucznie napędzany rozgłos pozwala astroturferom stworzyć wrażenie, sPeCjaiS^>rawę angażuje się duża część społeczeństwa. Jest to kusząca metoda \ lstów od public relations i marketingu pragnących uzyskać szybkie efekty. \0w bajach obowiązują przepisy zakazujące szczególnie drastycznych rodzajów \lo atl'a astroturfingu [29]. Astroturfing jest karalny przede wszystkim w krajach '6tysaskich- Federalna Komisja Handlowa w USA może nałożyć grzywnę nawet j^°^ar°w za każdy dzień kampanii astroturfingowej, która narusza ustalone ^ U^^isję wytyczne względem kampanii reklamowych. W Wielkiej Brytanii 2 , anie fałszywej tożsamości i podawanie się za realnego konsumenta grozi ---^___!_ ry; _x. . '____• • 1 _ _ A . 1 • • TT V- P°zbawienia wolności. Zjawisko jest również karane w Australii. Unia zjawiska astroturfingu odnosi się przede wszystkim w dyrektywie ^śCj Clwych praktykach handlowych [10], gdzie pojawia się wymóg oznaczania k ,AstrP0°tnsorowanych- Urnng marketingowy polega przede wszystkim na prowadzeniu kampanii, Pinij opinie zwykłych konsumentów, czyli jest to kupowanie pochlebnych Vad0raz wi?cej firm i agencji, także w Polsce, oferuje przedsiębiorcom, którzy Sty* Za^ na rynek produkt lub chcą poprawić jego postrzeganie, stworzenie j r>e§° klimatu wokół produktu czy usługi. Według części badaczy problem jest SL "a.- - ^°Hs,i - ' ' -------------------'------------------- Usjllfł urtienta, gdy się nim nie jest, wpisywanie komentarzy pod produktami ? ^ avvet kilkadziesiąt procent wszystkich opinii w sieci to fałszywki. Podawanie p^ u$łu nSUrtlenta, gdy się nim nie jest, wpisywanie komentarzy pod produktami ^ rozpowszechnianie w ten sposób przez przedsiębiorców komentarzy !lr°Vv'ady na temat niepochlebnych o konkurencji zawsze powoduje er*ie konsumentów w błąd. Uzyskują oni nieprawdziwe informacje, bo 217 Sylwia Kosznik-Biernacka - Techniki manipulacji informacją w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne ___— być tworzy się dla nich pozory autentyczności danego zjawiska. To działanie m°ze ^ kwalifikowane jako nieuczciwa praktyka rynkowa. Wówczas może interwen10 Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Dość powszechną strategią astroturfingu marketingowego jest tworzenie W ^ pozytywnych opinii i rekomendacji dla danego produktu lub firmy z dzi ^ fałszywych kont obsługiwanych de facto przez jedną osobę. Zatem dz podejmowane przez nieuczciwych przedsiębiorców wbardzo istotny sposób deforl^c decyzje podejmowane przez konsumentów o zakupie produktów lub usług i nieetyczne. Formy działania mogą być różne - opłacane komentarze, opinie, tw ^ sieci fikcyjnego „poparcia", a także wyraziste, pojedyncze informacje, mające stvV ^ wrażenie obrazu poglądów dużej grupy społecznej. Tego typu działania, zwfós dużą skalę, często wspierane są również w przestrzeni publicznej w postaci społecznych. Dzisiejsze technologie pozwalają bez większych trudności twoi y ^ tysięcy fikcyjnych tożsamości internetowych o odmiennych, fałszywych adieSil które starają się sterować opinią publiczną. a v^° Astroturfing marketingowy w Polsce stanowi poważny problem. ->tą pozwala na karanie tych, którzy płacą za pozytywne komentarze. Kara m°ze^ei#' nawet 10% obrotu z roku poprzedzającego rok wydania decyzji. Eksperci ^ jednak, że udowodnienie takiego czynu jest trudne. UOKiK nałożył w ^ sir, kary na przedsiębiorstwa kupujące pozytywne opinie w Sieci [13]. Wya"J jak najbardziej zasadne, ponieważ coraz więcej klientów, zanim kupi dany ł lub skorzysta z usług danej firmy, najpierw zapoznaje się z opiniami na ic ^ jii1' które zamieszczają internauci. Zjawisko astroturfingu jest bardzo duże i tlZ skutecznie przeciwdziałać. \e^\ Astroturfing to działanie mające sprawiać wrażenie niezależnej reakcji sp /> podczas gdy w rzeczywistości stanowi zaplanowane i sterowane o5°^ którym stoi ukryty inicjator. Zwykle polega na udawaniu przez niewielką g ^ aktywistów bądź konsumentów zachowania, mającego wyglądać na oddd^j^y^ w rzeczywistości jest nakierowane na przyciągnięcie do określonej idei p osób. Działania z marketingu szybko dotarły także do polityki, a nawet Przykładem astroturfingu może być : • inicjowanie wydarzeń poprzez media społecznościowe, tworzenie blogów, wpisów z wykorzystaniem np. Facebooka, Twittera pr°r>^ i tworzonych, przez opłaconych specjalistów w celu spr° ^ określonego zachowania społecznego, • tworzenie organizacji społecznych tzw. organizacji PoZ' ^ lansowanych przez niejasne i ukryte źródła, V • finansowanie badań naukowych przez korporacje, które rzekom niezależne opinie i wyniki badań środowiska naukowego, me 218 w. ____Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni ^ansowanie projektów niezależnych twórców czy naukowców, w rzeczywistości tworzonych przez opłaconych specjalistów, płatne optymalizowanie wyszukiwarek (pozycjonowanie) stron internetowych, określonych blogów internetowych służących pewnym grupom wpływów, by sprawiały wrażenie popularnych wśród zwyczajnych użytkowników [1]. rU i Sz^st^e te metody, mają dać wrażenie odbiorcom i społeczeństwu, że dane idee są popularne i cenione, a w rzeczywistości często mogą nawet nie istnieć. t>rąlv w przypadku astroturfingu marketingowego istnieją już jakieś uregulowania Nit-ne W kwestii, to do tej pory brakuje jasnych regulacji dotyczących astroturfingu Zneg°, przez co staje się on zjawiskiem coraz mocniej przybierającym na sile na catym świecie i stanowi poważne zagrożenie, w skrajnych przypadkach bezpieczeństwa państwa, bo może być poważnym przyczynkiem do ^ yVania społecznych ruchów ideologicznych. bąr^na informacyjna. Rozgrywa się ona na innej płaszczyźnie, w innej skali C^V ^ Rafinowanymi metodami, chociaż polem walki też są umysł i mentalność ]V^ka- tworzenia i rozpoznawania metod i technik prowadzenia walki lv cyjnej powoływane są specjalistyczne zespoły ludzi. Jest to działanie konieczne 2apewnienia bezpieczeństwa społecznego i narodowego. ' v informacyjna może mieć dwa zasadnicze aspekty. Pierwszy z nich, ar^a przede wszystkim ukierunkowane na całe społeczeństwo oraz jego Vn°ŚĆ> a także na aParat administracyjny, świat nauki i kultury oraz przemysł ^Q. danego państwa. Wojna informacyjna może mieć na celu przygotowanie, perspektywie czasowej, zbrojnej interwencji mogącej mieć charakter działań wojennych między państwami, bądź też realizowanej jako wojna ^eci^Va> wykorzystując własne oraz zagrabione aktywa i zasoby na terenie zbudowane i pozyskane podczas prowadzenia wojny informacyjnej Mnie. aspekt wojny informacyjnej, znacznie bardziej niebezpieczny, bo ^ ------j------------> — —-------- -----------------~------ Zy(. i 01Tiiczną degradację społeczeństwa i jego elit, które wcale nie muszą się "vf,2y zidentyfikowania, to działania zorientowane na moralną, etyczną Nt...... °nfliktem zbrojnym. Podporządkowanie jednego państwa drugiemu można .if'I)a§res'30^rZez dominację gospodarczą i kulturalną, co pozwala potencjalnemu °W* ograniczyć koszty i straty związane z potencjalnym konfliktem, ^°nbC n^' n^eP°koje społeczne czy wojnę domową w sąsiednim państwie i ^ zmuszając politycznie do uległości. t>r ^VWnPektyWy amerykańskiej, wojna informacyjna polega na defensywnym Wykorzystaniu informacji i systemów informacyjnych w celu odcięcia rmacji, które posiada, przy jednoczesnym zachowaniu własnych 219 Sylwia Kosznik-Biernacka - Techniki manipulacji informację w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne ____/ zasobów i systemów informacyjnych w nietkniętym stanie [14, s. 10]. NieIllt .j jednak, zasadniczym celem jest oddziaływanie na wolę i proces podejmowania deC' przeciwnika, tak aby działał on zgodnie z zamierzeniem państwa oddziałowUj4c ^ $ na niego informacyjnie. Osiąga się to poprzez odpowiednie kształtowej postrzegania rzeczywistości przez stronę poddaną takiemu oddziały^ [7, s. 78]. Można to realizować za pomocą elektronicznych środków P1'^ ^ informacji i innych środków masowego przekazu promując, zniekszta ^ lub blokując określone treści, jak też neutralizując systemy informatyk ^ przeciwnika poprzez ataki informatyczne, czy też fizycznie niszcząc syst. dowodzenia i kierowania. Oczywiście oddziaływanie na mentalność jest dzia* ^ najskuteczniejszym, bo z reguły daje długotrwały i zamierzony przez infoag1" efekt, którego ofiara jest zwykle nieświadoma. Dlatego tak istotne jest opan zasobów informacyjnych i środków przekazu informacji. Trzeba przyznać, że mentalność ludzka jest łatwym celem dla oddziaływał informacyjnego, gdyż wszechobecne środki masowego przekazu, a ^ nieograniczony dostęp do nich powoduje, iż przekazywane informacje ^ być dowolnie przekształcane, praktycznie bez możliwości ich weryfik&c)* t£, sprostowania. Sposoby prowadzenia wojny informacyjnej są już dobrze roz^1 a ich zastosowanie nie jest łatwo dostrzegalne. ^ Wojna informacyjna nie jest zjawiskiem nowym i może być pr°vva ^ długotrwale, a nawet w sposób ciągły. Ten, kto ją prowadzi zawsze ma określo^^j. które zwykle są zorientowane na uzyskanie dominacji politycznej i gosP° ^ \jf najlepiej bez angażowania sił militarnych. Oczywiście, działanie to m° J-traktowane jako wstęp i usprawiedliwienie do interwencji zbrojnej, gdy P1 będzie wystarczająco osłabiony i wyizolowany w środowisku międzynai0 Dlatego szczególnie ważna jest obrona przed wojną informacyjną, rea j^ja' w oparciu o komunikację strategiczną na szczeblu narodowym. Komun1 ^ obejmuje spójne, skoordynowane i odpowiednio dopasowane zastosowani oraz zdolności komunikacyjnych państwa, takich jak dyplomacja, odpowiedni \ ^ w środkach masowego przekazu cywilnych i wojskowych, operacje informaw^ ^ działania psychologiczne na potrzeby wsparcia polityki państwowej, a takze osiągania celów narodowych. \ Zatem nieustanne uświadamianie w kwestii oddziaływania inforrT' manipulacji, dezinformacji jest sprawą kluczową z punktu widzenia bezpieL> społecznego, a w konsekwencji i narodowego. 220 ^__Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ Wnioski - siła nowych mediów w kreowaniu przekonań społecznych t/Av^a przestrzeni ostatnich lat, w związku z galopującym postępem technologicznym, \ Marketing szeptany, przy pomocy nowych mediów stał się potężnym pr^'^iem w rękach biznesu i grup interesów. Manipulowanie opinią publiczną sję Podstawione osoby, a nawet całe, z pozoru oddolne, ruchy obywatelskie, stało l^0vvszechne. Edward T. Walker, socjolog z Uniwersytetu w Kalifornii, w swojej Pi-y Ce "Demokracja do wynajęcia" [26] ostrzega, że dziś zatrważająca większość d|ą jodków organizowania się obywateli to efekt działań firm doradczych pracujących £°rPoracji i organizacji wpływu [11; 3]. P°zornej anonimowości Internetu zrodził się nowy zawód - internetowi trolle, 2a Pieni^dze mocodawców psują w Sieci dyskusje zwykłych ludzi, którzy nie są ^0rfii tego procederu. Qf^sSa o granicach wolności wypowiedzi w mediach wciąż jest gorąca. ^le nikt nie przyznaje się do stosowania czarnego PR-u50. Jednak znaczna część ^ WP^S®W wcale nie jest efektem frustracji komentujących - to produkt ^re z „opluwania w Sieci" zrobiły całkiem dochodowy biznes. Fala nienawiści, b^iieęWyleWa się z Sieci, ma także charakter dobrze zorganizowanej działalności wsowej [29] Zlsiejszym świecie zewsząd zalewającym nas informacjami, powinniśmy kreo^c dużo większą wiedzę na temat interpretacji postrzegania świata '^eri^an*a §° Przez nowoczesne media niż było to niezbędne w czasach bez |Vą Ta wiedza jest nieodzownym gwarantem ustrzeżenia się przed szeroko ^^ipulacją. Nie ma lepszej obrony przed manipulacją niż znajomość r,je1Zrn^w Jej działania. Zawsze należy mieć na uwadze, że bezpieczeństwo to %ona§r°Żenia w s^erze bytu człowieka i jego otoczenia - realnego i wirtualnego, jNs^^cych praktycznie nierozerwalnie. Wszakże zagrożenie, to zdarzenie ^cjoJCe losowo lub wywołane celowo, które wywiera negatywny wpływ na °Wan^e politycznych i gospodarczych struktur państwa, na warunki ^u<^n°ści oraz stan środowiska naturalnego. Manipulowanie informacją 'Wy |^e starannie wyreżyserowane i przygotowane. Nastawione na określony cel . % W skrajnych przypadkach na pewno nie sprzyja konstruktywnemu ^ykaiiz1Usolidarności społecznej i wypracow)rwaniu kompromisów. Raczej sprzyja . * Polaryzacji środowisk o przeciwnych poglądach, co w konsekwencji e^Pr°wadzić do wykreowania ruchu społecznego stanowiącego poważne le dla bezpieczeństwa państwa. * to e°Wanie wizerunku, tu w znaczeniu lobbying, sponsoring. 221 Sylwia Kosznik-Biernacka - Techniki manipulacji informację w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne .............................. Jako państwo leżące w środku Europy, na granicy różnych stref v\rp^y'vv^j musimy być świadomi ciągłego prowadzenia takich działań i nauczyć się przed & ^ skutecznie bronić. Bez spójnej i konsekwentnej polityki w zakresie obrony P j wojną informacyjną, nie da się zabezpieczyć społeczeństwa i struktur państwa P ^ jej oddziaływaniem, a zwłaszcza przed dywersją informacyjną, która jest dziak11"1^^ długofalowym, zorientowanym na ukryte sterowanie infoofiarą, tak aby podejm ^ decyzje dla niej niekorzystne czy nawet zgubne, prowadzące do samozniszcZ^ [5, s. 34]. Można spodziewać się, że wkraczamy w wyjątkowo niespokojne i t>urZ m czasy obarczone dużym ryzykiem wywołania sterowanych zamieszek spoieL ^ wykreowanych przez społeczne wzburzenie podjudzane w nowych nie [2°'S-61-70]- . • ^ Miejmy świadomość społeczną, że wraz z rozwojem technologii rejesu rzeczywistości manipulację jest coraz trudniej wykryć, staje się ona przez to baj-' wiarygodna dla odbiorców. Kiedyś czarno-białe zdjęcia retuszowało się °^°v^ Dziś zmiany w cyfrowych plikach są często trudne do wykrycia. Podobnie rzecz ze słowami. Pamiętajmy, że „miarą racjonalnego wykształcenia jest nie tyle szczegółów, ile znajomość związków ogólnych i oparta na niej umiejętność w)"'1 sobie poglądów w poszczególnych sprawach" [16, s. 288]. Bibliografia: [1]. Astroturf, czyli marketing i manipulacja, które udają spontaniczne i11 ^ społeczne. Jak korporacje i grupy wpływów wykorzystują subtelne ^ do manipulacji i wpływania na opinię publiczną? [Online]. Tryb http://pl.blastingnews.com/spoleczenstwo/2016/01 /astroturf-czyli-111^1' jj# i-manipulacja-ktore-udaja-spontaniczne-inicjatywy-spoleczne-0074/ [Dostęp: 10.08.2017] [2]. Astroturfing. Wikipedia [Online]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia-°r^ Astroturfing, [Dostęp: 10.08.2017]. [3], Astroturfing (astroturf marketing). TechTarget [Online]. Tryb ~q\1\ http://searchcrm.techtarget.com/definition/astroturfing, [Dostęp: 25$ ^ [4], BRZESKI Rafał. Wojna informacyjna - wojna nowej generacji, Kom01 ffv [5]. BRZESKI Rafał. Wojna informacyjna, skrypt. Warszawa 2006 [Onli11 dostępu: http://ojczyzna.pl/ARTYKULY/BRZESKI-R_Wojna-Info1"111 htm [Dostęp: 10.08.2017]. [6]. CIBOROWSKI Leopold. Walka informacyjna ECE. Toruń 1999. [7]. DARCZEWSKA Jolanta. The anatomy of Russian informatio11 The Crimean Operation, the case study, Instytut Studiów Warszawa 2014. 222 ^___Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni 18], n. . uigital in 2017. Global Overview [Online]. Tryb dostępu: https://wearesocial. [gj c°m/special-reports/digital-in-2017-global-overview, [Dostęp: 24.01.2018] ^isinformation Tactics: The Methods Used To Keep You In The Dark [Online]. Tryb dostępu: https://www.linkedin.com/pulse/disinformation-tactics~ [jq, ^ethods-used-keep-you-dark-bill-hearn, [Dostęp: 10.08.2017]. ' dyrektywa 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 maja 2005 r„ [jjj "dyrektywa o nieuczciwych praktykach handlowych". ' DRZEWIECKI Rafał. Astroturf marketing: na Zachodzie zakazany, Vv Polsce się rozwija. Forsal.pl [Online]. Tryb dostępu: http://forsal.pl/ artykuly/806376,astroturf-marketing-na-zachodzie-zakazany-w-polsce-sie-[\2\ r°Zwija.html, [Dostęp: 10.08.2017]. ■ Drzewiecki Rafał, strefa wolna od prawdy: Reklama zaczęła udawać Pra\vdziwe informacje Gazeta Prawna.pl Media. [Online], Tryb dostępu: tp://serwisy.gazetaprawna.pl/media/artykuly/806495,reklama-zaczela-[l3] ^awac-prawdziwe-informacje.html, [Dostęp: 10.08.2017]. 14] ^SSECKI Józef. Cybernetyka społeczna. Warszawa 2011. , UK Ewa. Czym są „fake news" i dlaczego walczymy z nimi dopiero od miesięcy? SpidersWeb. [Online]. Tryb dostępu: http://www.spidersweb. 15] ? ^^17/01/fake-news.html, [Dostęp: 10.08.2017], 16] BiCKI Martin. What information Warfare is ? Washington DC 1995. 1?] AŻUR Marian. Cybernetyka a zarządzanie. Warszawa 1969. '8] > ^UR Marian. Cybernetyka i charakter. Warszawa 1976. t ^HALIK Łukasz. Bycie forumowym trollem to świetny biznes. Ile można na ' ^ Zarobić? WP. Gadżetomania [Online]. Tryb dostępu: http://gadzetomania. ^^l6,opluwanie-ludzi-w-sieci-to-swietny-biznes-ile-mozna-zarobic, \ XT°St?P: 10.08.2017], ^ zyje Tadeusz Sznuk. Był prowadzącym programu TVP" - obrzydliwy ^ e news" krąży po sieci. Pomponik.pl. [Online]. Tryb dostępu: w w w. pomp on ik.pl/plot ki/ne ws-nie-zyje-tadeusz-sznuk-byl-^ e^a^Zacym"Pr0§ramu"tvP^-obrzydli,nld,2421006#utm_source=paste&utm_ Pl ]1UlTl = Paste&utm_campaign = firefoxhttp://www.pomponik.pl/ ob 1//riews-nie-zyje-tadeusz-sznuk-byl-prowadzacym-programu-tvp-°1. OQ^dli'nId,2421006, [Dostęp: 10.08.2017]. i) ^ Charles Kay, Richards Ivor Armstrong. The Meaning of Meaning, ll- 0^ Y°rkl923. Plu- ^ybW?nie w internecie to całkiem dobry biznes. Polska Times. [Online]. erne ;D A ititer st?PU: http://www.polskatimes.pl/artykul/409400,opluwanie-ludzi-w-necie-to-calkiem-dobry-biznes,id,t.html#material_l, [Dostęp: 10.08.2017] 223 Sylwia Kosznik-Biernacka - Techniki manipulacji informację w nowych mediach. Zagrożenia indywidualne i społeczne ______^ loży dostęp1 [22]. PIEŃCZYKOWSKA Joanna. Kupujesz pozytywne opinie? UOKiK n'a ^ karę na twoją firmę „Gazeta Prawna. Biznes", [Online]. Tryb "oS http ://biznes. gazetaprawna. pl/artykuly/1045 8 52,kupowanie-opi1111 internecie.html [Dostęp: 22.07.2017]. RZEWIŃSKA Natalia. „Wszyscy dziwnym trafem mają identyczne świeC O co chodzi z tezą o astroturfingu? Wprost. [Online]. Tryb https://www.wprost.pl/tylko-u-nas/10066603/Wszyscy-dziwnyni-tra^tjJ)l maja-identyczne-swieczki-0-co-chodzi-z-teza-o-astroturfingu' [Dostęp: 10.08.2017], m [24]. SIENKIEWICZ Piotr. Społeczeństwo informacyjne jako społeczeństwo ry [W:] Red. HABER Lesław, NIEZGODA Marian. Społeczeństwo inform^J Aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne. Kraków 2006, s. 61-70. [25]. SZEWCZYK Agnieszka. Popularność funkcji serwisów społeczności0 ^ „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego Nr 656", Studia In*01 2011 nr 28 s. 381-395. [26]. SZYMCZYK Szymon. Astroturfing czyli malowana trawa [ 1 Tryb dostępu: http://edgerunner.pl/astroturfing-malowana-trawa, [Dostęp: 10.08.2017], [27]. WALKKER Edward. Grassroots for Hire Public Affairs Consultants in A111 Democracy. Los Angeles 2014. [28]. WIENER Norbert. Cybernetyka i społeczeństwo. Warszawa 1960. [29], Zatrudnię trolla - czyli jak manipulatorzy zatruwają życie n01 o' internautom. Tak łatwo zarobisz kilka tysięcy. Obrażając innych- ^ Sharon, http://www.vismaya-maitreya.pl/ Miecz prawdy [OnUn dostępu: http://www.vismaya-maitreya.pl/miecz_prawdy_zatrudnie- j^i'1 czyli_jak_manipulatorzy_zatruwaja_zycie_normalnym_internaU c [Dostęp: 10.08.2017] 224 Ł . ^ Sniew Sobisz ; kąc>emia Pomorska VSk Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze R 'i- ^ ^°sliny trujące i lecznicze charakteryzują się zawartością związków f^icznych oddziałujących na organizm człowieka. Ta ich właściwość była rzegana i wykorzystywana od czasów prehistorycznych. Granica pomiędzy ^ a trucizną jest zwykle umowna. Ten sam związek chemiczny w zależności od % 1 rn°^e wywoływać pożądane skutki terapeutyczne lub, zbyt silnie oddziałując, )y^rZa funkcje życiowe organizmu, czyli wywołuje zatrucie. Przykładem może ^Naparstnica purpurowa (Digitalis purpurea). Zawiera ona silne glikozydy VuC°We: digitalinę i digitoksynę, które mogą być stosowane w dawkach do 2 g 2lela. Dawki powyżej 3 g mogą powodować zejścia śmiertelne. Liczba roślin WieklCZych Mywanych w historii, w praktykach medycznych była w minionych zdecydowanie większa niż ich liczba współcześnie stosowana w medycynie Kategoria roślin trujących w dzisiejszych czasach nie traci na znaczeniu. ■ 0 roślinach toksycznych jest istotna dla rolnictwa (żywienie zwierząt paszami 'o^1 Pastwisk), osób zbierających dzikie rośliny jadalne oraz dla toksykologów S^tóre uległy przypadkowemu zatruciu po zjedzeniu trujących roślin. Poniżej . lQno rośliny trujące, które z większym prawdopodobieństwem mogą być eniem dla życia i zdrowia [29]. Pamiętać, że wiele informacji o roślinach trujących zamieszczonych zdecydowanie różni się od informacji, które znajdziemy w literaturze, Ve ^ Przekształconych lub wręcz nieprawdziwych. Źródłem tych nieprawidłowości brak aktualizacji danych, zniekształcenia tłumaczeń z języków obcych lub % 'elar- , ,<. , ^ Ue błędów i pomyłek. Posłużę się następującymi przykładami: ~ tojad mocny Z ro^ziny jaskrowatych (Ranunculaceae) i należy do roślin objętych ki-SC^ S ^0^na bardzo silnie trująca, jedna z najsilniej trujących aj0wych. Trująca jest cała roślina, a najbardziej korzenie i nasiona, które ^ dou °^d akonityn?- śmiertelną dawkę uważa się już 2-5 mg tej substancji (;V0UStnym sP°życiu). Bydło i owce instynktownie nie jedzą jej. Akonityna \)t ° działa pobudzająco a potem paraliżująco na nerwy czuciowe i ruchowe, SerSP°w°dować śmierć wskutek paraliżu mięśni oddechowych i zatrzymania Ca- Może wnikać również przez skórę [2, s. 3-129]. Dawki terapeutyczna 225 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze i toksyczna surowca to według różnych źródeł od 0,3 do 2 gramów Ze wzgl?^11 małą rozpiętość między tymi dawkami Komisja Zdrowia i Lecznictwa UE uznd roślina ta nie powinna być stosowana [30, s. 567-568]. Jednak w Internecie p° informację, że sok z tojadu jest obecnie stosowany w homeopatii [27]. Ryc.l. Aconitum firmum - tojad mocny Artemisia absinthium - bylica piołun 0łLlIie Należy do rodziny złożonych (Asteraceae). Zwyczajowo nazywana także ^ psią rutą, absyntem, wermutem, bielicą piołunem. Piołun występuje p0^ pół^ na terenach Europy, Azji oraz Północnej Afryki (rozprzestrzeniony jest północnej). Po odkryciu Ameryki został tam zawleczony jako roślina w celach leczniczych, gdzie zaczął się rozprzestrzeniać samorzutnie [23, ^ piołunu zawierają m.in. absyntynę (gorycz glikozydową), anabsyntynę 1 ^ j $ ^ zawierający głównie tuj on, który jest łatwo rozpuszczalny w alkoh°a^j^l& dietylowym. Nie rozpuszcza się natomiast w wodzie. Wywołuje w więk^y^i^-^ wzmożoną czynność kory mózgowej z niepokojem ruchowym i duzą ,^ W zatruciach pojawiają się stany podniecenia i psychozy. Spośród narzą^0^.^ b)X^ zwyrodnieniowym ulega przede wszystkim układ nerwowy [10, s. 4276ł i si piołun służy głównie do sporządzania gorzkich likierów żołądkowyc ^ 0(2 ,^t jest przy produkcji białych win aromatyzowanych ziołami - werITlLltnj0łU1111' aromatyzowania wódek. Najbardziej znanym alkoholem wyrabianym 226 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 2. Arum maculatum - obrazki plamiste który był zakazany w wielu krajach, m.in. Francji, Niemczech, Włoszech. ten został złagodzony dzięki dyrektywie EWG z roku 1988 i sprowadza się 3^ w Wielu krajach do ograniczenia stężenia tujonu w sprzedawanym absyncie do tip^/1 [6, s. 61-66]. W Internecie podano przeciwwskazania do stosowania piołunu, '•da ^ PrzyPadku osób, u których występuje uczulenie na składniki ziela, choć nie C£y^a to zbyt często. Mogą to być też osoby, które mają skłonność do krwawień te ern°roidów oraz u których stwierdzono wrzody żołądka lub dwunastnicy. Osoby P°winny pić naparów z piołunu. Osoby, które nie mają wyżej wymienionych dłu^ń mogą pić napary z piołunu, ale muszą pamiętać, by nie stosować go zbyt ° ^nP- przez 10 dni, potem trzeba zrobić kilkutygodniową przerwę) i przestrzegać ego dziennego spożycia [22], q aculatum - obrazki plamiste 2S) ^Unek z rodziny obrazkowatych (Araceae) jest objęty ścisłą ochroną prawną °SHga Wyst?Puie w środkowej i południowej Europie oraz w Turcji. W Polsce ^ p0^Schodnią granicę zasięgu [12, s. 58]. Obecnie potwierdzono jego występowanie ^ °rzu' gdzie znanych było 14 stanowisk. Ostatnio znaleziono obrazki plamiste s6rec^ 2 nich [9, s. 465-466]. Jest rośliną trującą, zawiera silny alkaloid aroinę fy'efj.^^2]. Dzisiejsze publikacje z zakresu toksykologii podają: „... aroina jest f%na fQ> r°zkłada się (lub ulatnia) w czasie suszenia, a zwłaszcza gotowania tak, że aci właściwości toksyczne ..[26]. Źródło: Fotografia autora 227 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze jes* :Ści Convallaria majalis - konwalia majowa Ten geofit kłączowy należący do rodziny konwaliowatych (Convallariaceae) ' ^ szeroko rozpowszechniony w środkowej Europie [7, s. 316-317]. Wszystkie cZ^ rośliny są trujące, przy czym szczególnie owoce jagody [33, s. 470]. Opisano śmiertelne u dzieci po zjedzeniu kilku jagód czy wypiciu wody z wazonu, w śliny są trujące, przy czym szczególnie owoce jagody [33, s. 470]. Opisano _„iiertelne u dzieci po zjedzeniu kilku jagód czy wypiciu wody z wazonu, w kt° ^ stał bukiet konwalii. Trujące są także perfumy z konwalii. Glikozyd konwalatok^^ wykazuje najsilniejsze działanie na mięsień sercowy spośród wszystkich zna^]. glikozydów, działa 10-krotnie silniej od digitoksyny pozyskiwanej z naparstnicy j O silnym, toksycznym działaniu tego glikozydu dane literaturowe nie podają za informacji [18, s. 284-284], Ryc. 3. Convallaria majalis - konwalia majowa Źródło: Fotografia autora Daphne mezereum - wawrzynek wilczełyko oc^, Należy do rodziny wawrzynkowaty ch (Thymelaceae) i jest objęty częścio^ prawną [25, s. 32], W Polsce rośnie na całym terytorium, ale jest rośli^^gól'1'. Cała roślina jest bardzo silnie trująca, zawiera niebezpieczne glikozydy*sZ ^iiŁ' w łyku [30, s. 145]. Zjedzenie 10-12 dojrzałych owoców może spowodo 228 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni . Źródło: Fotografia autora %bQr 5 viridis - ciemiernik zielony r°dziny jaskrowatych (Ranunculaceae) i występuje w stanie dzikim ^-zachodniej i zachodniej Europie. Preparaty otrzymywane z ciemiernika d°rosł j |j, ego człowieka, dla dziecka, nawet 1-2 owoce mogą być śmiertelne. Owoce obj^e Zawierają dwa trujące składniki: glikozyd dafninę i mezereinę. Pierwszymi ślin art1^ zatrucia j est pieczenie i drętwienie ust, puchnięcie warg, krtani i twarzy oraz i i 0^- Potem pojawiają się silne bóle brzucha i głowy, odurzenie, skurcze, wymioty p0 . avve biegunki. Śmierć występuje wskutek zatrzymania krążenia [33]. Roślina [l3 a jednak także właściwości lecznicze: przeciwbólowe i przeciwreumatyczne ró^ ^19] szkoda, że nie podano w literaturze faktu, że „roślina działa szkodliwie p0^ na skórę i błony śluzowe; już sam kontakt z nią, bez doustnego spożycia, może IW 0lVac zaczerwienienie i obrzęki" [34]. Informacja ta podana choćby na ulotkach o% S2echnianych przez Nadleśnictwa z pewnością oszczędziłaby wielu cierpień °ni Poszkodowanym. Ryc. 4. Daphne mezereum - wawrzynek wilczełyko 229 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze zielonego znajdują zastosowanie w medycynie. Ze względu na silne własności tej rośliny wolno ją stosować w celach leczniczych tylko pod kontrolą lekarza W lecznictwie stosowano kłącze tej rośliny, które zawiera saponinę, °^ i alkaloidy: celiaminę i protoanemoninę. Ponieważ heleboryna silnie drażni s ^ i błony śluzowe ciemiernik zaliczony został do roślin trujących. Nie podano, ze^ ostatni alkaloid w czasie suszenia ulega rozkładowi, co znacznie zmniejsza toksyc właściwości ciemiernika [31, s. 91-92]. Ryc. 5. Helleborus viridis - ciemiernik zielony Źródło: Fotografia autora Hydrangea macrophylla - Hortensja ogrodowa Należy do rodziny hortensjowatych (Hydrangeaceae). Typowa forma z wschodniej i południowej Azji (Chiny, Japonia, Korea, Indochmy)-internetowej funkcjonuje przekonanie, że u tej rośliny trujące są wszystk^j^i^ w szczególności pąki kwiatowe. Spożycie wywołuje ból żołądka, wymioty i °S [24]. W literaturze przedmiotu nie podaje się czynników powodujący^ [3, s. 213-214], 230 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni ton Źródło: Fotografia autora l'c er N i Q Per*clymenum ~ wiciokrzew pomorski °C^rOn ^ rodziny przewiertniowatych (Caprifoliaceae) i jest objęty częściową ^ejrn ^ Prawną [25, s. 26]. W Europie Zachodniej ma subatlantycki zasięg {\^Hcy obszary znajdujące się pod wpływem klimatu oceanicznego. W Polsce H^^^hodnią zwartą granicę zasięgu [36, s. 339]. Jest rośliną trującą, zawiera ;)racy C^e goryczowe, których spożycie spowodować może zaburzenia trawienia, ^>s. 2i6rCa * układu nerwowego, w skrajnych przypadkach prowadzące do śmierci iegUnk Strona internetowa podaje, że głównymi objawami zatrucia są: wymioty, ^Urc?e a' Pocenie się, łzawienie, przekrwienie twarzy z rozszerzonymi źrenicami, śp^ni, tachykardia i zaburzenia rytmu serca, senność, czasem przechodząca N0że ? [16]. W literaturze nie podano informacji o substancjach goryczowych, Powodują nawet zejścia śmiertelne [4, s. 682-683]. Ryc. 6. Hydrangea macrophylla - hortensja ogrodowa Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze Ryc. 7. Lonicera periclymenum - wiciokrzew pomorski 0 stf iach ■ Źródło: Fotografia autora Nerium oleander - oleander pospolity Gatunek z rodziny toinowatych (Apocynaceae) występuje na całym ^ śródziemnomorskim od Maroka i Portugalii aż po południową Azję. Jedna internetowych podaje, że surowcem leczniczym są liście, zbierane przed i kwitnienia. Polecany przy niewydolności mięśnia sercowego i zaburzenia1- ^ji serca, podawany w dawce 15-20 kropli 3 razy dziennie [11]. Natomiast inn' 0ł# podaje, że oleander jest rośliną trującą. Zawarta w roślinie oleandryna brak czucia w ustach, mdłości, wymioty, zaburzenia pracy serca, rozszerzeI^ i duszności. Śmierć może nastąpić już po 2-3 godzinach po doustny111 1 ^ w większej jej ilości [20], W literaturze nie podano informacji o silnej toksyc rośliny [31, s. 384]. 232 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Źródło: Fotografia autora nat q mm multiflorum - kokoryczka wielokwiatowa ^ ter *%czowy należący do rodziny konwaliowatych (Convallariaceae) występuje Prawie całej Europy, a także w Azji i Ameryce Północnej. W Polsce jest HtawP°Wszechniona' spotykana na całym niżu i w niższych położeniach górskich. surowcem leczniczym jest kłącze zawierające glikozydy saponinowe, p0(łe]ę ' asP&raginę i inne aminokwasy [14]. Wyciągi z korzenia stosowane są jako , . dający poziom cukru, moczopędny i przeciwreumatyczny [31, s. 234]. Jagoda, często mylona z borówką czarną. Niestety w literaturze podaje się (,^0rv C|e 0 nie rozpoznanym działaniu trujących glikozydów zawartych w jagodzie ^ [33, s. 324]. 233 Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze Dl O DnMi/rnM/ifiiwi -m/i-i 11+i-fl /-\ tri i-im 1s r\ls r\ *•*}** rrls si -\ a > i nl r~\ Lr-\a >1 n )/l Źródło: Fotografia autora Tanacetum vulgare - wrotycz pospolity . j ^ Należy do rodziny złożonych (Asteraceae). Występuje w całej Europy.^ obszarach Azji o umiarkowanym klimacie. W Polsce jest gatunkiem PoS^.0^' Przedawkowanie przetworów wrotyczowych objawia się nudnościami, wy1& biegunką, zaczerwienieniem twarzy, zawrotami głowy, wzdęciami, p°cenl (lejący się pot), częstomoczem i charakterystycznym biciem serca. W mocz11 \ się białko i krew. Osoby wrażliwe zapadają w śpiączkę z objawami drg^vV W literaturze tego typu objawów nie podano [13, s. 281]. 234 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 10. Tanacetum vulgare - wrotycz pospolity Źródło: Fotografia autora ^al a.CCata ~ c*s PosP°lity °chr0ri zy do rodziny cisowatych (Taxaceae) i jest krzewem najwcześniej objętym ^0^ W ^°^sce' bowiem chroniony jest od 1423 roku. Ochrona została wówczas V^°na na mocy statutu wareckiego, wydanego przez króla Władysława Jagiełłę, Cla^ ograniczyć eksport drewna cisowego [21, s. 552-553]. Współcześnie ~2004 oraz 2004-2014 znajdowała się pod ochroną ścisłą, zaś w latach "l^dlega ochronie w Polsce nieprzerwanie od 1946 roku, przy czym w latach ^0Qj °1 eniu oraz ponownie od 2014 roku pod ochroną częściową [25, s. 28]. Nasienie %*e;Politego jest otoczone okrągłą, otwartą z góry, mięsistą osnówką, która po % synv jaskrawoczerwony kolor i jest jadalna. Natomiast nasienie zawiera Kt' ują 0re stały się prekursorami leków stosowanych w chemioterapii, ponieważ Podziały komórkowe zatrzymując kariokinezę na etapie rozdzielania ^ytUa [5], Igły zawierają alkaloidy (efedrynę i taksynę). Alkaloidy i diterpeny ^ Clsa roślinę silnie trującą [31, s. 93-94]. W Internecie nie podano faktu, że 2lela cisa mają zastosowanie tylko w homeopatii [32, s. 135-137]. 235 Ryc. 11. Taxus baccata - cis pospolity Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze Źródło: Fotografia autora Tych kilkanaście przykładów pokazuje, że opisy roślin w Sieci są , cjej nierzetelnie, wystarczyło, że jeden z autorów powielił informację, nie sprawdz^^j w naukowych źródłach. Brak umiejętności i nawyków konfrontowania w* ^ w różnych źródłach sprawia, że nieprawdziwa informacja upowszechnia si? korzystających z Internetu, czytelników prasy i literatury fachowej, w przypadku roślin trujących wszelkie informacje o ich działaniu na zdrowi u ludzkie muszą być konfrontowane w różnych źródłach. Tu nie można sobie p na bezmyślność i ignorancję! Bibliografia: pt/ [1], AICHELE Dietmar, GOLTE-BECHTLE Mariannę. Jaki to Warszawa 1984. [2], BOHNE Burkhard, DIETZE Peter. Rośliny trujące: 170 gatunków ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa 2008. 236 ^-------Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni_ 3l- BROWICZ Kazimierz. Hortensja (Hydrangea). [W:] SZWEYKOWSKA Alicja, SZWEYKOWSKI Jerzy (red.) Słownik botaniczny. Warszawa 1993. BROWICZ Kazimierz. Wiciokrzew (Lonicera). [W:] SZWEYKOWSKA Alicja, SZWEYKOWSKI Jerzy (red.) Słownik botaniczny. Warszawa 1993. Cis pospolity - trujący przysmak. Wikipedia. [Online]. Tryb dostępu: r,. http://1000roslin.pl/cis-pospolity-trujacy-przysmak/. [Dostęp: 26.08.2017]. COUNCIL DIRECTIVE (EEC) No 88/388 on the approximation of the laws °f the Member States relating to flavourings for use in foodstuffs and to source s, ^aterials for their production. Off. J. Europ. Comm. 1988. CINCURA Frantiśek, FERAKOVA Viera, MAjOVSKY Jozef, ŚOMŚAK Ladislav, ZABORSKY Jan. Pospolite rośliny środkowej Europy. Warszawa 1990. Ciemiernik zielony. Wikipedia. [Online]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia. [9j 0rg/wiki/Ciemiernik_zielony. [Dostęp: 26.08.2017]. ^AJDOK Zygmunt, KĄCKI Zygmunt. Arum maculatum L. Obrazki plamiste. tW:] KAŹMIERCZAKOWA Róża, ZARZYCKI Kazimierz (red.) Polska [l Czerwona Księga Roślin. Kraków 2001. ' FARMAKOPEA POLSKA X. Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, \\ j j Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych. Warszawa 2014. ' Folium oleandri - liść oleandra. Wikipedia. [Online], Tryb dostępu: ^ttP://rozanski.li/591/folium-oleandri-lisc-oleandra/. [Dostęp: 26.08.2017]. ' ^ULTEN Erie, FRIES Magnus. Atlas of North European vascular plants: north tl3l °^e Tropie of Cancer. Kónigstein 1986. JĘDRZEJKO Krzysztof, KLAMA Henryk, ŻARNOWIEC Jan. Zarys wiedzy tk] ° r°^hnach leczniczych. Katowice 1997. j^°koryczka wielokwiatowa. Wikipedia. [Online], Tryb dostępu: flS] ^Psy/pl.wikipedia.org/wiki/Kokoryczka_wielokwiatowa. [Dostęp: 26.08.2017]. ^°nwalia majowa. Wikipedia. [Online], Tryb dostępu: https://pl.wikipedia.org/ (łgj ^i/Konwalia_majowa [Dostęp: 25.08.2017]. °nicera periclymenum. [W]: Herbarium of toxic plants [Online]. ,l7j ryh dostępu: http://herbarium.freehostia.com/index.php. [Dostęp: 28.08.2017], tl8] ^ ^IŃSKI Marian. Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa 1980. ^WlŃSKI Marian. Konwalia majowa (Convallaria majalis). SZWEYKOWSKA Alicja, SZWEYKOWSKI Jerzy (red.) Słownik f 19] , °taniczny. Warszawa 1993. r WlŃSKI Marian. Obrazki plamiste (Arum maculatum). ]^V;] SZWEYKOWSKA Alicja, SZWEYKOWSKI Jerzy (red.) Słownik UO]. ę||taniczny. Warszawa 1993. eander pospolity. Wikipedia. [Online]. Tryb dostępu: https://pl.wikipedia. r§/\viki/01eander_pospolity. [Dostęp: 27.08.2017]. 237 _Zbigniew Sobisz - Prawdy i mity o roślinach trujących w Sieci i literaturze_ ____— [21]. PIĘKOŚ-MIRKOWA Halina, MIREK Zbigniew. Cis pospolity Taxus baCCllt [W:] PIĘKOŚ-MIRKOWA Halina, MIREK Zbigniew. Flora Polski. Atlas ro*1 chronionych. Warszawa 2003. ^ [22]. Piołun: właściwości lecznicze panieńskiego ziela. Wikipedia. [O11^11 Tryb dostępu: http://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/medyc) niekonwencjonalna/piolun-wlasciwosci-lecznicze-panienskiego-ziela_4 html. [Dostęp: 29.11.2017], [23]. PODBIELKOWSKI Zbigniew. Słownik roślin użytkowych. Warszawa, 198®• y [24], Rośliny trujące. Wikipedia. [Online]. Tryb dostępu: https://www.vetopeCl' article25-l-Trujace_rosliny.html. [Dostęp: 27.08.2017]. ^ [25]. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sp1'1 ochrony gatunkowej roślin (Dz. U. z 2014 r. Nr 0, poz. 1409). jji [26]. RÓŻAŃSKI Henryk. Medycyna dawna i współczesna. Obrazki plamiste - ^m, maculatum L. w praktycznej fitoterapii. [Online]. Tryb dostępu: http://r°zal1. li/1966/obrazki-plamiste-arum-maculatum-l-w-praktycznej-fitoteraP [Dostęp: 28.08.2017], ey [27], RÓŻAŃSKI Henryk. Tojad mocny - Aconitum napellus L. (Ranunculace' ^ jak to dawniej z nim było w medycynie. [Online], Tryb dostępu: http://roZa li/278/tojad-mocny-aconitum-napellus-l-ranunculaceae-jak-to-daWi nim-bylo-w-medycynie/. [Dostęp: 30.08.2017], pti: [28], RÓŻAŃSKI Henryk. Wrotycz - Tanacetum vulgare. [Online]. Tryb cf http://www.igya.pl/srodki - lecznicze/rośliny - lecznicze/283-W tanacetum-vulgare.ht. [Dostęp: 27.08.2017]. tj [29]. SNOWARSKI Marek. Rośliny trujące [Online]. Tryb dostępu: http://^^' roslin.pl/rosliny-trujace.htm. [Dostęp: 25.08.2017]. [30]. STEWART Amy. Zbrodnie roślin. Warszawa 2012. [31]. STRZELECKA Halina, KOWALSKI Józef (red.). Encyklopedia ziela ' i ziołolecznictwa. Warszawa 2000. [32], STYCZYŃSKI Marek. Zielnik podróżny. Rośliny w tradycji Karpat Przewodnik alternatywny. Wprowadzenie do etnobotaniki. Krosno 2^' [33]. ŚWIEJKOWSKI Leonidas. Rośliny lecznicze i przemysłowe. Warszawa [34]. Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum. Wikipedia, [Online]. Tryb https://atlas.roslin.pl/plant/6832. [Dostęp: 02.12.2017]. -kip^ [35], Wawrzynek wilczełyko. Wikipedia, [Online]. Tryb dostępu: https://p^-w org/wiki/Wawrzynek_wilczełyko. [Dostęp: 25.08.2017], oW)"''1 [36]. ZAJĄC Adam, ZAJĄC Maria (red.). Atlas rozmieszczenia roślin naczy1 w Polsce. Kraków 2001. 238 pQfln« Sommer °litechnika Rzeszowska ^eg°rZ Zakrzewski r v*szA Szkoła Bankowa D*ŃSK Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji ^ ^elem artykułu jest próba zastosowania piramidy Masłowa dla zhumanizowania tyj^C2nej inteligencji komputera. Ludzki umysł jest bardzo skomplikowany nie k*°l°giczriie> co pozwala mu realizować wiele procesów w tym samym czasie. ^ie}^Uter wytw(-)r ludzkiego umysłu nie może go przerosnąć intelektualnie, jako 0 techniczne człowieka musi mieć określone potrzeby do funkcjonowania. \ wiek, jako element biocenozy, zamieszkuje w siedlisku, zarówno w tym CraWm, jak i utechnicznionym. Nisza ekologiczna definiowana jako zasób i s: ^ich czynników środowiska potrzebnych do życia danemu gatunkowi d>jSi ^isk°> rozumiane jako miejsce, w którym bytuje populacja określonego gatunku \v ę, -1, ^ają jednoznaczny biologiczny charakter. Czy uprawnione jest ich stosowanie Up0 °§ii informacji? Nad tym zastanowią się autorzy artykułu podejmując próbę (^^dkowania pojęć funkcjonujących już w powszechnym języku. Autorzy odpowiedzieć na pytanie czy ekologia człowieka, która wyrosła na 'Uczeniach autekologii może mieć zastosowanie w ekologii informacji? cąstosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji ' fe}a°trZe^>y wpływają na kształtowanie sposobu naszego życia, systemów wartości n innymi ludźmi. Potrzeby wynikają ze stanu braku i pożądania czegoś, co Ve . ?dne do rozwoju i funkcjonowania człowieka. Mogą to być przedmioty ne, stany emocjonalne, efekty podejmowanych działań czy też określone 1 między ludźmi. Można powiedzieć, że potrzeby warunkują nasze życie \|CZaj^ uświadomiony brak czegoś. wymienia kilka grup potrzeb, których hierarchię przedstawia przy Piramidy. Dokonał on podziału potrzeb na wyższego i niższego rzędu, niższego rzędu są potrzeby fizjologiczne oraz bezpieczeństwa. Natomiast wy^sze§° rz?du są potrzeby rozwoju, np. uznania, samorealizacji czy Zności. Maslow twierdził, że aby można było zaspokoić potrzeby wyższe, 239 Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski - Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji najpierw muszą być zaspokojone potrzeby niższe. Czyli zaspokojenie jedn)'^ potrzeb jest warunkiem realizacji kolejnych. W swoich badaniach Maslow wnioskuj że potrzeby jednostki są uporządkowane hierarchicznie czyli od najbardziej najmniej pilnych do realizacji. 0 Zachowanie człowieka, zgodnie z teorią potrzeb, określane jest przez prJ . homeostazy oraz prawo wzmocnienia. Pierwsze wiąże się z dążeniem do równo-potrzeb niższego rzędu i oznacza, że niezaspokojenie potrzeb niższego rzędu wpy ^ na naruszenie ustalonej równowagi organizmu człowieka, natomiast zaspokoją ich pozwoli na przywrócenie równowagi. Drugie, prawo wzmocnienia ^ zastosowanie przy potrzebach wyższego rzędu. Zgodnie z tym prawem zaspokoją . potrzeb wyższych nie wpłynie na ich zanik, ale przeciwnie, człowiek będzie odt*1 je jako przyjemne i będzie starał się je wzmocnić [2, s. 115-119]. ^ Analizując przykład człowieka, który posiada braki wody, wypoc2)11^ bezpieczeństwa oraz miłości i szacunku, należy stwierdzić, że zdecydovv'a^, najdotkliwszym brakiem będzie woda. W tym kontekście spragniony i wyczerP^ organizm, wraz z jego świadomością i wszelkimi umiejętnościami, ^ ^ zdecydowanie nakierowany oraz zdeterminowany na podstawowy cel zaspok°' pragnienia i odpoczynku. ąo Pomimo upływu lat koncepcja Masłowa jest najczęściej przywoływa11'^^ wyjaśnienia mechanizmów działania systemu motywacji człowieka. W SP ^y praktyczny może być stosowana w różnych sferach życia. W sposób przp ; ^ i efektowny pozwala opisywać sposoby naszego działania. Można powiedziany prawie wszystkie czynności mogą stanowić sposób zaspokojenia konkretnej czy potrzeb. Przykładem może być praca, która zaspokaja jednocześnie p° ^ z różnych poziomów. Pozwala zaspokoić potrzeby fizjologiczne, bezpieczefl jy i podnieść poczucie własnej wartości. Musimy jednak zdawać sobie sprawę, ze' ^ czas ulegamy potrzebie zaspokajania kolejnych potrzeb. Trzeba je poznać, aby kontrolę nad swoim życiem i procesem samorozwoju. Wykorzystując model piramidy do zobrazowania potrzeb człowieka, chciał pokazać „podstawowość" pierwszych poziomów. Zamiarem autorów artykułu jest zastosowanie piramidy Masłowa na P° ekologii informacji. W tym celu autorzy przedstawili na rycinie 1 klasyczną P^J która jest podstawą do zhumanizowania nieistniejącej lecz prognozowanymi1 autorów piramidy komputera. Podjęto pierwsze kroki w kierunku wpr°^'a 0&] pojęcia „piramidy komputera" do języka paranaukowego, a w dalszej ko ^ do naukowego, licząc na polemikę środowiska, zarówno humanistyce^ i technicznego. 240 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 1. Piramida potrzeb A. Masłowa Piramida potrzeb A. Masłowa "f "5* /V I s N Źródło: Piramida potrzeb Masłowa. [Online]. Tryb dostępu: http://l. bp. blogspot.com/-tWrIregvZvM/UG2YwkTxWKI/ AAAAAAAAEOs/mDJRKAjel zQ/sl 600/ piramida_maslowa.jpg [Dostęp: 05.07.2017] ^ momentu pojawienia się człowieka żył on w środowisku, którego pierwowzór ^ acze nazwali naturalnym środowiskiem człowieka. Klasyczna definicja ekologii -1ale<^na biologii badająca organizmy w ich środowiskach - wprowadzona została do Przyrodniczych w 1869 r. przez niemieckiego zoologa Ernesta Haeckla51. Jakkażda rozwijająca się nauka ma swoich prekursorów i swoje punkty przełomowe. Na Prekursora zasłużył Arthur George Tansley52 w 1935 r. wprowadzając pojęcie ^ systemu jako podstawowej, ekologicznej jednostki funkcjonalno-przestrzennej. stanowi obszar o względnie jednorodnych warunkach abiotycznych ^1 ,°P)> zajęty przez odpowiadający tym warunkom zbiór gatunków powiązanych i j^n°ściami troficznymi i paratroficznymi, przez który płynie strumień energii Spej erii- Za ekosystem uznać też można obszar zagospodarowany technicznie, jeżeli Po>nia Przytoczone wyżej warunki. Zgodnie z tą definicją ekosystem tworzą dwa tające ze sobą w ścisłym związku komponenty: nieożywiony (biotop, zw. też siedliskiem), na który składają się gleba, woda 1 powietrze z ich właściwościami fizykochemicznymi oraz klimat; °zywiony (biocenoza), złożony z kombinacji gatunków właściwych danemu j biotopowi w danych warunkach geograficznych [1, s. 9]. nakże dopiero wprowadzenie pojęcia niszy ekologicznej przez Josepha ' ri.e^a 3 stało się osiągnięciem niezmiernie ważnym w rozumieniu procesów Zri°ści ekologicznych. Nisza ekologiczna w świecie ekologów ze względu na - st Haeckel (1834-1919), niemiecki biolog, filozof i podróżnik; zwolennik darwinizmu. ' ^ Pr°Wadził takie terminy jak ekologia, filogeneza, ontogeneza. Jor ^r(hur George Tansley (1871-1955), angielski botanik i ekolog, twórca terminu ekosystem. SePh Grinnell (1877-1939)), amerykański biolog, zoolog (ornitolog), ekolog. 241 Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski - Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji ____/ swoją złożoność jest rozmaicie interpretowana. Najbardziej uniwersalną defini^ podał Eugene Pleasants Odum54. Określił on niszę ekologiczną jako „miejsce ^ status organizmu w obrębie danego zespołu i ekosystemu wynikające ze strukturalf}L przystosowań organizmu, jego reakcji fizjologicznych oraz specyficznego bękart1 (wrodzonego Ulub wyuczonego)". Podkreśla on, że „nisza ekologiczna orgavlZ^ zależy nie tylko od tego, gdzie organizm żyje, ale również od tego, co organizm ^ robi" [1, s. 10]. Na bazie doświadczeń autekologii55 wyłonił się nowy kiei'ul1 ^ zainteresowań ekologii - ekologia człowieka [1, s. 11]. Obok czynników abiotycz11)' ^ i biotycznych siedliska, uwzględniać zaczęto również społeczne i kultur0 ^ uwarunkowania egzystencji populacji ludzkiej. Zadaniem ekologii czło^1 ^ jest badanie człowieka rozumnego jako podmiotu szeregu procesów na pozi° biologicznym (gatunkowym, środowiskowym) oraz sztucznym (wytwórz0 ! przez samego człowieka: kultura, struktura społeczna, przekształcone eleifle otoczenia). Przedmiotem dociekań ekologii człowieka jest więc zW^ZtTt1 przyroda + kultura + człowiek. Zdaniem badaczy nie można uzyskać pel1 ^ obrazu człowieka rozumnego bez badania jego otoczenia. Ponieważ sprowa^2'1 ^ ekologii człowieka jedynie do sfery biologicznej daje obraz niepełny, dziedzic nawiązuje do innych dyscyplin, takich jak: geologia, geografia, mikrobio botanika, zoologia, genetyka, systematyka, antropologia, psychologia, etno socjologia, ekonomia czy polityka. Definicje zawarte w tym krótkim opisie pozwolą zaadaptować profesjonalne, kierunkowe i branżowe słownictwo z do humanizacji komputera. Porównanie zestawiono w tabeli 1. _ 54 Eugene Pleasants Odum (1913-2002), amerykański ekolog. Zajmował się badaniem produ s zespołów organizmów w ich naturalnych ekosystemach. Odum jest jednym z twórców novv ^ kierunków badawczych w ekologii, zwłaszcza ekologii zwierząt. Wywarł znaczny wptyvV ( ekologii jako nauki. 55 Autekologia - dział ekologii zajmujący się badaniem wzajemnych związków pomiędzy ^^\-i roślinami, a otoczeniem w jakim się znajdują (środowisko, środowisko nieożywione, przyrodnicze). 242 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Tab. 1. Wykorzystanie piramidy Masłowa do humanizacji komputera poziomy piramidy ^człowiek komputer / - I?0t r zeby / Potrzeby odczuwalnych braków / 7 7 jrozwoju Sztuka, nauka, rozumienie rzeczywistości i innych ludzi... poziom 5 Potrzeby samorealizacji Sztuczna inteligencja, głębokie uczenie się, sieci neuronowe. Potrzeby wyższego rzędu Samoakceptacja, pozycja społeczna, uznanie, sława... poziom 4 Potrzeby uznania Kompilacja technicznych i programowych parametrów komputera w procesie udostępniania wiedzy człowiekowi za cenę dostosowania się do jego technologii. Miłość, przyjaźń, rodzina, bliska grupa... poziom 3 Potrzeby przynależności do grupy Parametry sieci komputerowych: 1. Niezawodność sieci, 2. Ochrona przed niepowołanym dostępem, 3. Kontrola dostępu, 4. Prywatność i spójność przesyłanych danych. Brak zagrożenia fizycznego, pieniądze... poziom 2 Potrzeby bezpieczeństwa Na ogólne bezpieczeństwo składa się program i parametry urządzenia technicznego. Kardynalne błędy użytkownika: 1. Bezpieczeństwo hasła; 2.Niebezpieczne strony; 3. Programy antywirusowe; 4. Podejrzane programy. Powietrze, ^oda, jedzenie, ciepło... poziom 1 Potrzeby fizjologiczne Prąd elektryczny jest niezbędnym czynnikiem do pracy. Podawany jest na zasilacz, dalej jest rozprowadzany po urządzeniu o odpowiednich parametrach. Potrzeby niższego rzędu Tab. 1. Wykorzystanie piramidy Masłowa do humanizacji komputera Źródło: Opracowanie własne Źródło: Opracowanie własne 243 Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski - Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji ____ Piramida potrzeb człowieka jest pełna, bowiem zbudowana z mastaby rozumianej jako fundament, piramidy właściwej zakończonej piramidonem ^ symbolem doskonałości. Nie bez znaczenia w szukaniu podobieństw potlZ człowieka i komputera jest fakt, że piramidon był wykonany z cenniejsi materiału, często pozłacany, w przeciwieństwie do całej konstrukcji. Na szczyp, piramidy Masłowa jest zawsze umiejscowiona myśl ludzka jako symbol k°ntlL^ nad światem. Komputer/robot jako wytwór umysłu i rąk człowieka jest zbudoW ^ na jego podobieństwo, z ograniczeniami mechanicznymi, co zdaje się zupe oczywiste. Mimo zaangażowania ludzkich umysłów nie udało się stworzyć sztuc ^ inteligencji - na miarę człowieka. To, co osiągnęli do tej pory naukowcy to jedy11 jeden z możliwych kierunków, w jakim można podążać. Czy słuszny na a dzisiejszy, trudno powiedzieć. Na pewno odzwierciedlający stan rozwoju technologii i materiałoznawstwa. Człowiek jako najwyższy drapieżnik na Zie w drabinie troficznej (swoją drogą bardzo rzadko w literaturze przedmiotu 11 * i się terminu piramida troficzna, autorzy uważają to za prawidłowość) przeksz ^ swoje środowisko naturalne czyniąc je sobie poddanym. W drabinie troficznej^ cały czas obecny element ewolucji. W produktach ludzkiego umysłu i rąk postęp technologiczny, bez względu na zastosowany przymiotnik (węgla> ^ ^ elektryczności czy atomu). Dopóki urządzenie zaprojektowane i wykonane człowieka nie wytworzy własnego produktu, nie może zająć miejsca na piram1 ^ piramidy. Zautomatyzowane linie produkcyjne wyprodukują komputer, stanowisku kontroli technicznej jest to nadal tylko komputer - brakuje mu c swojej inteligencji, która ma być jak ludzka. At W tym miejscu, zdaniem autorów, „świat informatyczny" czeka na oCl o podobnym znaczeniu jakiego w chemii organicznej dokonał w 1828 roku Frie ^ Wóhler56 otrzymując organiczny związek chemiczny CO(NH2)2 nazwa zwy^^gj mocznik, czym dowiedziono niesłuszności o „sile życiowej", rzekomo nieZ^.^y, do syntezy związków produkowanych przez żywe organizmy. Odkrycie tej ekologię informacji przybliżyłoby do najważniejszego biotopu na planecie Ziel Jesteśmy świadkami tego, że świat ekologii informacji dąży do przeję6^3^^^ stosowanych w ekologii. Czy np. uprawnione jest w ekologii informacji stoS°|oCl^: pojęcia: siedlisko komputera? Tak, ale po klasycznej definicji ekologów należy ■ ty»? również to utechnicznione, będące tworem myśli ludzkiej w przestrzeni n ^ ziemskiej (również kosmicznej) z opisanymi parametrami fizyko-chemiczny1111 t-o grawitacji, skład chemiczny, wszechistniejący czas). Siedlisko danego proCl1 przestrzeń, w której ten produkt jest eksploatowany. . Autorzy artykułu zdają sobie sprawę, że zasygnalizowali jedynie zagadme zdaniem najważniejsze. Efektem tych naukowych dociekań niech zostaną: 56 Friedrich Wóhler (1800-1882), niemiecki chemik. 244 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni . Olejna piramida zbudowana na wzór piramidy Masłowa z elementami ekologii lr^°rmacji; ^Potwierdzenie przydatności zastosowania istniejącego słownictwa do nowo °rZących się zagadnień, np. z przedrostkiem (ekoinformacja, bioterroryzm); rycinie 2 zobrazowano poziomy współistnienia człowieka i komputera, 2cZegółowo przedstawione w tabeli 1. Dzięki tej grafice można wyodrębnić poziomy, Kt°rych można się doszukiwać „wspólnego mianownika" dla człowieka i komputera. Ryc. 2. Propozycja koncepcji piramidy Masłowa dla zastosowania komputera człowiek Źródło: Opracowanie własne Zakończenie % ^stko na to wskazuje, że środowisko „wygenerowało" człowieka w drodze [w cJi- Zatem nie można jednoznacznie ustalić powodów, dlaczego natura dała cw at człowiekowi w przekształcaniu świata. Jak daleko sięgnąć wstecz, w historię *Pr 1Zac^ ludzkości, człowiek u zarania jego bytowania obserwował przyrodę Stego powodu, by przeżyć. Ta obserwacja w skali mikro, w skali jego siedliska ^ciWystarcza^ca- Wraz z rozwojem swojej ekspansji człowiek zaczął przekształcać °^isko i wytworzył „sztuczne" - to utechnicznione, w którym może sam na Pewno funkcjonować jego technologia. Doskonałym przykładem tego * \v rilCZnionego środowiska na Ziemi jest schron przeciw broni masowego rażenia, %°taCZaWm nas Kosmosie stacja orbitalna. Chroniąc i kształtując środowiska ne> niestety teraz już tylko przez reintrodukuję, sztucznie przez wytworzenie V*ych parametrów, człowiek musiał zmierzyć się z nowymi zagadnieniami, z gromadzeniem i wykorzystaniem informacji. 245 Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski - Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji _____ Do ekologii informacji (ang. information ecology) weszły nowe terminy: infostel (ang. infosphere) oraz antropoinfosfera (ang anthropoinfosphere) na jednym k°^C j a na jego przeciwległym smog informacyjny (ang. data smog) - wszystko P° parasolem ekologii informacji. > Obecną cywilizację cechuje zjawisko zwane nadmiarem informacji. Można za ', sobie pytanie: czy wszystko jest potrzebne? Czy czas już skasować, wymazać, usu to, z czego w tej chwili nie korzystamy? Człowiek mówi sam sobie „nie", zosta yi* efl1 informację, bo może się kiedyś przyda. Czy mamy do czynienia z syndrom ^ warsztatu szewskiego, gdzie jego właściciel nie chce usunąć odpadów w myśl zas^ może się to przydać i pomieszczenie jego pracy - siedlisko - ulega „zagraceniu • ^ ^ tworząca się, obiecująca dziedzina wiedzy (początki lat 70. XX w.) ekologia infoi"111' która opisuje różnorodne zagrożenia społeczne związane z szeroko pojętą infon11 . 5 zajmuje wyraźne stanowisko w przedmiotowej sprawie. Człowiek swój dom (gr- 01 ^ 'dom, siedziba + logos nauka = ekologia) rozszerzył o nowe środowisko nazywane ^ zasadnie?) cyberprzestrzenią. Tu, jak w soczewce, skupia się wiedza z nauk praWi1) . społecznych i technicznych. Czy jednym z kierunków postępowania ludzi związ ^ z szeroko rozumianym światem info-cybernetycznym nie powinno być stW°rZ^j ustawy, wzorowanej na ustawie o odpadach (zasługa klasycznych ekologów) ■••• ^ tym zagadnieniem powinni zastanowić się współcześni naukowi decydenci. P)rt^ czy ekologia informacji to moda czy konieczność, nie może postać bez odpoWie Ryc. 3. Piramida Masłowa wpisana w sześcian (kość do gier losowych) człowiek Źródło: Opracowanie własne 246 Ekologia informacji a zasoby informacyjne w bibliotekach i cyberprzestrzeni Ryc. 4 Próba zobrazowania „dynamiki losowania" piramida Masłowa wpisana w sześcian (kość do gier losowych) korr>Puter Źródło: Opracowanie własne I ^ tutorzy celowo wpisali piramidę Masłowa w sześcian (ryc. 3, 4), który w grach ^ ^ych jest kostką z numerami od 1 do 6 na każdym boku - nazywany kością. ^ a człowieka zaspokajanie potrzeb jest zawsze biologiczne i kulturowo-naukowe. ,>ast dla komputera jest techniczne i programowe. Jednakże program pj SZe Pisze człowiek. Na ryc. 3 przedstawiono statyczną (normalny układ) Matidę' natomiast ryc. 4 przedstawia dynamikę, która obrazuje obrót piramidy ^Wa. Człowiek, ze względu na biologię, będzie zawsze dążył do pozycji l()$o0<^ynamicznej' natomiast ~~ m°żna przypuszczać - komputer podda się prawom Vvan*a- Współczesna nauka nie przedstawia dowodów, aby człowiek piramidę Potrzeb zmienił. W przypadku komputera badania trwają. Należy zwrócić na dwa pojęcia, które dość często, w sposób nieuprawniony, używane są kię erinie w grach hazardowych, to jest: los/losowość i umiejętność. Umiejętność pr Cecha przypisywana jest tym graczom, którzy stosują przeróżne sztuczki, na pr^ ad w pokerze blefują, stwarzają pozory, że są posiadaczami dobrej karty, sy. c° oddziaływają na współgracza, wymuszając jego reakcję. Mamy w tej c^. °Jl do czynienia z losowością. Można tutaj mówić o stosowaniu socjotechnik, fypi °^działywaniu na innych. Celem pośrednim jest wywołanie emocji, które na decyzje i działania. Można wymienić setki, a nawet tysiące narzędzi echnicznych. Ich skuteczność zależy od osoby, która je stosuje oraz od ich l^rcy> jak też od okoliczności, w których odbywają się te działania. reklamowe LOTTO - „Żeby wygrać, trzeba grać", ma znacznie więcej ''^A\V m°żna by sądzić. Te cztery celnie dobrane słowa można określić EM WIELKICH LICZB. Losowość, najogólniej mówiąc, jest pojęciem braku 247 Hanna Sommer, Grzegorz Zakrzewski - Zastosowanie piramidy Masłowa w ekologii informacji - przyczynek do dyskusji _____ przewidywalnego zachowania, a losowy proces to nic innego jak proces, któier wyniki nie dadzą się przewidzieć. Można jedynie poznać skutki tego VX°C ^ Nawiązując do przedstawionej kostki, nie można przewidzieć wyniku (jaka Pa ^ liczba punktów), a jedynie opisać ich rozkład. Zachowanie człowieka nacecho^' ^ będzie zawsze umiejętnością. Można z całą stanowczością stwierdzić, że cZ^°V^ „przewróconą" piramidę ułoży w sposób właściwy dla istoty rozumnej. Dla kornp11 ^ będą to jedynie rozkłady. Dlatego piramidon grzecznościowo został podzielony Pr autorów na pół, zostawiając „wolne" miejsce dla komputera słusznie utożsamia z ekologią informacji. Czas, kiedy to miejsce zajmie/zasiedli, będzie mornelli0|e zastanowienia się człowieka, oby nie za późno, czy zasadnie zostawił tak duże \ pod nieznane owoce, może produkty, technologie wytworzone bez jego zgody? Bibliografia: isKa, [1], BORSUK Stanisław, red. Ochrona i kształtowanie środoyVl Toruń-Bydgoszcz 1994. [2]. MASLOW Abraham. Motywacja i osobowość. Warszawa 2006. J- [3]. Piramida potrzeb Masłowa. [Online]. Tryb dostępu: http://l.bp.blogspot-ct q/ tWrIregvZvM/UG2YwkTxWKI/AAAAAAAAEOs/mDJRKAjelzQ/sl piramida_maslowa.jpg [Dostęp: 05.07.2017] o v ^ 248 Należy podkreślić, że jest to już szósta publikacja w serii „Ekologia informacji'? co oznacza, że refleksja polskich badaczy nad zagadnieniami ekologii informacji staje się coraz bardziej dojrzała [...]. Przedstawiona w 2017 roku publikacja jest szczególnie obszerna. Stanowi więc tym bardziej godne upamiętnienie setnej rocznicy powstania Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Recenzowana publikacja składa się z osiemnastu prac autorstwa dwudziestu jeden badaczy. Swym zakresem dobrze wpisuje się w ramy dziedziny, naszkicowane powyżej, przedstawiając wybrane zagadnienia współczesnego, a więc głównie elektronicznego środowiska informacyjnego, stanowiąc interesujące kompendium problemów dostrzeganych przez polskich i zagranicznych specjalistów. [...] należy stwierdzić dobry poziom prezentowanych tekstów. Łącznie stanowią one swoiste kompendium wiedzy o ekologii współczesnego środowiska informacji elektronicznej z perspektywy zarówno światowej jak i polskiej oraz roli aparatu badawczego ekologii informacji w definiowaniu i niwelowaniu tych zagrożeń. Podkreślić należy zaangażowanie autorów w wyjaśnianie zjawisk bardzo aktualnych, rozwijających się dosłownie na naszych oczach, przez co dla niektórych z tych zjawisk brak jeszcze pogłębionej refleksji teoretycznej. Publikacja jest wkładem w rozwój tej teorii. Na uwagę zasługują teksty, w których poruszane są zagadnienia prawne; są to cztery teksty reprezentujące różne punkty widzenia, ale uzupełniające się nawzajem-Dużo miejsca poświęcono także funkcjonowaniu informacji i jej nowych gatunków w cyberprzestrzeni. Oba problemy często zresztą się zazębiają, gdyż nowe zjawiska, a takim wciąż jest działalność informacyjna w Sieci, wymagają nowych regulacji prawnych. Regulacje te nie powinny przy tym negatywnie wpływać na możliwość korzystania z zalet Internetu. Fragment recenzji dr hab. Marka Nahotko ISBN 978-83-88783-24-1 227205